Hierarchizacja i waloryzacja ryzyka

Faza 3 etapu 2 następuje po zakończeniu prac przewidzianych w fazie 2, czyli zidentyfikowaniu poszczególnych czynników ryzyka mogących zakłócić realizację projektu.

Zidentyfikowane ryzyka w fazie 2 stanowią dane wejściowe do realizacji fazy 3, w trakcie której przeprowadzana jest waloryzacja poszczególnych czynników ryzyka mogących wystąpić w trakcie realizacji projektu, czyli ocena ich ważności i przypisanie, każdemu ze zidentyfikowanych czynników ryzyka, wartości charakteryzujących wpływ ryzyka na realizację projektu. W efekcie można uporządkować czynniki ryzyka, którym przypisano określone wartości, poprzez pogrupowanie ich w zbiory ryzyka o tych samych cechach. Głównym celem tej fazy jest stworzenie hierarchii ryzyka według ich oddziaływania na realizację projektu od największego do najmniejszego oraz zlokalizowanie miejsca występowania ryzyka w procesie realizacji. Schemat fazy 3 przedstawiono na rysunku 23.

90

Rysunek 23. Podstawowe kroki, zadania i działania fazy 3 etapu 2 metody IPTAR Źródło: Opracowanie własne i budowa zespołu ekspertów tpi

Zdefiniowanie głównych kategorii

Wybór lidera i zespołu ekspertów z zakresu tpi o podobnej skali Ilościowa ocena wystąpienia ryzyk

91

Technikami dedykowanymi do realizacji założonego celu są:

a) Analiza PPA – wskazanie potencjalnych zagrożeń dla projektu z nadaniem im wag i ważności.

b) Diagram Ishikawy – określenie lokalizacji czynników ryzyka, graficzne przedstawienie wzajemnych powiązań pomiędzy czynnikami ryzyka wpływających na projekt.

c) Analiza FMEA – wskazanie wpływu ryzyka na realizację projektu.

Pierwszym krokiem fazy 3 jest analiza możliwych problemów PPA (ang. Potential Problem Analysis), która została opracowana w 1981 roku przez Charlesa Kepnera i Bejamina Tregoe [23]. Jej celem jest wykonanie analizy projektu lub wdrażanego planu działań w sposób, który umożliwia zidentyfikowanie czynników niepowodzenia i źródeł problemów. Stanowi ona część metodyki, opracowanej przez tych samych autorów, w USA w latach pięćdziesiątych, kiedy to będąc doradcami Rand Corporation, zbadali rzeczywiste procesy podejmowania decyzji i na podstawie ich analizy opisali proces podejmowania decyzji oparty na racjonalnych zasadach [140].

Podstawowe kroki metody są następujące [23, 138, 145]:

1. Określenie kluczowych etapów projektu (kamieni milowych) oraz działań, które muszą być zrealizowane, żeby projekt się powiódł.

2. Zidentyfikowanie wszystkich możliwych problemów, które spowodują, że kluczowe etapy projektu (kamienie milowe) nie zostaną osiągnięte.

3. Ocena każdego ze zidentyfikowanych potencjalnych problemów pod względem prawdopodobieństwa jego wystąpienia i jego wpływu na projekt (np. 1 − bardzo niskie prawdopodobieństwo wystąpienia lub niski wpływ na realizację projektu, 5 − wysokie prawdopodobieństwo wystąpienia lub całkowite niepowodzenie projektu).

4. Określenie wartości ryzyka dla każdego potencjalnego problemu jako iloczynu wartości określającej prawdopodobieństwo i wartości określającej wpływ na projekt.

5. Opracowanie rankingu problemów w zależności od oceny ryzyka. Problemy o niskiej wartości oceny ryzyka mogą zostać pominięte w dalszej analizie.

6. Opracowanie i przygotowanie działań zapobiegawczych dla najważniejszych problemów, które mogą wystąpić.

7. Przygotowanie planów awaryjnych, dla sytuacji, gdy ryzyko może mieć poważne skutki, ale nie można jemu zapobiec lub kiedy pozostaje znaczące ryzyko rezydualne.

Dla potrzeb metody IPTAR przewiduje się zastosowanie niektórych, wybranych elementów zawartych w omówionej powyżej technice analizy PPA.

92

Procedura postępowania w ramach fazy 3 kroku 1 opracowanej metody IPTAR obejmuje następujące zadania:

1. Zadanie 1 – utworzenie kilkuosobowego zespołu (3-4 osoby) o wiedzy i doświadczeniu adekwatnym dla omawianego zagadnienia.

2. Zadanie 2 – każdy z czynników ryzyka zidentyfikowanych w fazie 2 zostaje poddany ocenie mającej na celu przypisanie wartości określającej znaczenie tego ryzyka dla projektu oraz prawdopodobieństwo jego wystąpienia. Każdy członek zespołu dysponuje pięciopunktową skalą ocen. Od wartości 1, która oznacza najniższy stopień zagrożenia dla projektu, do 5, która oznacza najwyższy stopień zagrożenia dla przygotowania i realizacji projektu.

3. Zadanie 3 – ostateczna wartość dla każdego ocenianego ryzyka stanowi średnią arytmetyczną ocen podanych przez każdego z członków zespołu.

4. Zadanie 4 – przedstawienie zgromadzonego materiału w formie tabeli z uszeregowaniem czynników ryzyka od najwyższej przypisanej wartości oceny do najniższej. Wyniki zadania 4 są brane pod uwagę podczas realizacji ostatniego kroku fazy 3.

Diagram Ishikawy, stanowiący krok 2 fazy 3 metody IPTAR, jest to diagram przyczyn i skutków (ang. cause and effect diagram), znany także jako drzewo błędów, analiza wad i przyczyn, wykres Ishikawy, wykres ości ryby, metoda 4M lub też 5M. Jest wykorzystywany do ilustrowania związków przyczynowo-skutkowych, co umożliwia oddzielenie przyczyn od skutków danej sytuacji [78]. Autorem diagramu jest japoński inżynier Kaoru Ishikawa (1915-1989). Wśród przyczyn Ishikawa wymienił 4 główne składowe – określane jako tzw. 4M:

− ludzie (ang. Men),

− metody (ang. Methods),

− maszyny i urządzenia (ang. Machinery lub Machines),

− materiały (ang. Materials).

Z czasem dodano kolejne składowe − otoczenie (ang. Environment), pomiar (ang.

Measurement), zarządzanie (ang. Management) oraz pieniądze (ang. Money) [31]. Niektórzy autorzy traktują składową „zarządzanie” jako element składowej „ludzie”, a „pomiar” jako element „metody”.

W najbardziej rozbudowanej formie diagram Ishikawy może zatem obejmować 8 obszarów analizy (8M), tj. kategorii przyczyn, do których należą [67, 150]:

- ludzie,

93 - metody,

- maszyny i urządzenia, - materiał,

- środowisko, - zarządzanie, - pomiar, - pieniądze.

Każda z tych składowych rozbija się na poszczególne przyczyny, które powinny być rozpatrywane indywidualnie jako problemy do rozwiązania [79].

Rysunek 24. Zasady budowy diagramu Ishikawy Źródło: Opracowanie własne

Istota metody polega na prezentacji w formie wykresu (rys. 24) analizy wzajemnych powiązań przyczynowo-skutkowych między analizowanym problemem, a przyczynami jakie go wywołują. W formie graficznej, diagram przypomina rybę, gdzie:

− głowa ryby – symbolizuje analizowany problem,

− kręgosłup ryby – symbolizuje element łączący poszczególne przyczyny,

− ości główne – symbolizują główne kategorie przyczyn,

PROBLEM

Kategoria przyczyn Przyczyna główna

Podprzyczyna

94

− ości cienkie – symbolizują przyczyny powodujące dany skutek,

− ości najcieńsze – symbolizują podprzyczyny powodujący dany skutek.

Diagram Ishikawy jest bardzo dobrym narzędziem hierarchizującym i podsumowującym ryzyka oddziałujące na proces [49, 79].

Na potrzeby infrastrukturalnego projektu transportowego przeformułowano składowe, żeby dostosować je do specyfiki tego typu projektów i określono je jako:

− postępowanie człowieka,

− uwarunkowania środowiska naturalnego i otoczenia,

− dostępne technologie i środki techniczne,

− wykorzystywane procedury i metody postępowania,

− stosowane materiały,

− zarządzanie projektem i uwarunkowania prawne.

Dla potrzeb metody IPTAR przewiduje się zastosowanie niektórych, wybranych elementów zawartych w omówionej powyżej technice diagramu Ishikawy.

Procedura postępowania w ramach kroku 2 fazy 3 opracowanej metody IPTAR obejmuje następujące zadania:

1. Zadanie 1 – zbudowanie zespołu składającego się z osób mających wiedzę i doświadczenie odpowiednie do analizowanego projektu wraz z ustaleniem moderatora.

2. Zadanie 2 – przyjęcie głównych kategorii przyczyn, dostosowanych do specyfiki infrastrukturalnego projektu transportowego, tj.

− postępowanie człowieka,

− uwarunkowania środowiska naturalnego i otoczenie,

− dostępne technologie i środki techniczne,

− wykorzystywane procedury i sposoby postępowania

− stosowane materiały,

− zarządzanie projektem, i uwarunkowania prawne,

3. Zadanie 3 − zbudowanie wykresu poprzez przypisywanie, poszczególnych czynników ryzyka do wybranej, jednej lub kilku, głównych kategorii. Budowa wykresu zostaje zakończona z chwilą przypisania głównym kategoriom, wszystkich prognozowanych czynników ryzyka.

4. Zadanie 4 − podsumowanie wyników poprzez określenie np. tabelarycznie wskazanie głównych czynników ryzyka i zidentyfikowanie kategorii mających największe

95

znaczenie z punktu widzenia zarządzania ryzykiem. Rezultaty zadania 4 są brane pod uwagę podczas realizacji kroku 4 fazy 3 metody IPTAR.

Trzecim krokiem fazy 3 metody IPTAR jest analiza potencjalnych przyczyn wad i ich skutków FMEA (ang. Failure Mode Effect Analysis), która pozwala na wskazanie wpływu poszczególnych czynników ryzyka na realizację projektu.

Metodę FMEA zaczęto stosować w latach sześćdziesiątych XX wieku w USA przy konstruowaniu oraz przygotowywaniu procesów wytwarzania złożonych wyrobów w astronautyce, technice jądrowej i przemyśle lotniczym [54]. Analizę FMEA wykorzystuje się do rozpoznania i oceny ryzyka wystąpienia potencjalnych błędów, które mogą zaistnieć w poszczególnych elementach wyrobu lub w procesie jego wytwarzania, a także skutków ich wystąpienia. Metoda ta ma wskazać elementy procesu czy też części składowe wyrobu, wobec których trzeba podjąć działania eliminujące lub ograniczające ryzyko potencjalnych błędów [80].

W literaturze wyróżnia się kilka rodzajów analizy FMEA [86]:

− DFMEA – analiza FMEA wyrobu (ang. Design),

− PFMEA − analiza FMEA procesu (ang. Process),

− SFMEA − analiza FMEA systemu (ang. System),

− MFMEA – analiza FMEA maszyny (ang. Machinery),

− EFMEA − analiza FMEA środowiska (ang. Enviromental).

W celu zaadoptowania metody FMEA do analizy czynników ryzyka infrastrukturalnego projektu transportowego, przyjęto następujące założenia:

− Analizowany w niniejszej pracy doktorskiej typ projektu, tj. projekt transportowy, z punktu widzenia metody FMEA stanowi „wyrób”, a wszelkie działania prowadzące do powstania wyrobu stanowią „proces”.

− Analizie podlegać będą prognozowane ryzyka dla projektu transportowego, ujawnione we wcześniejszych analizach, tj. fazach 1 i 2, etapu 2 metody analizy ryzyka IPTAR.

− Przebieg czynności dla wykonania analizy FMEA, jako elementu analizy ryzyka w projektach transportowych przedstawia specjalnie przygotowana procedura.

Dla potrzeb metody IPTAR przewiduje się zastosowanie niektórych, wybranych elementów zawartych w omówionej powyżej technice analizy FMEA.

Procedura postępowania w ramach kroku 3 fazy 3 opracowanej metody IPTAR obejmuje następujące zadania:

96

1. Zadanie 1 – utworzenie zespołu składającego się z osób reprezentujących dziedziny wiedzy związane z realizacją projektu. Osoby te powinny posiadać duże doświadczenie w przygotowywaniu i realizacji projektów o podobnej skali technicznej i finansowej.

Rozważania dotyczące pożądanych obszarów kompetencji członków zespołu powinny być prowadzone przy uwzględnieniu wyników poprzednio wykonanych analiz w fazach 1 i 2 etapu 2. Bardzo istotna w tej metodzie jest praca grupowa członków zespołu.

Pracami zespołu kieruje lider, którego podstawowym zadaniem jest dbanie o efektywną organizację pracy i moderowanie prowadzonych dyskusji. Lider udostępnia członkom zespołu wyniki szczegółowych analiz przeprowadzonych we wcześniejszych fazach przyjętej metodyki postępowania.

2. Zadanie 2 − przeprowadzenie oceny każdej z ujawnionych sytuacji, prognozowanej jako ryzyko, na podstawie trzech kryteriów. Kryterium pierwsze (Z), stanowiące działanie 1 zadania 2, określa znaczenie ujawnionej sytuacji (ryzyka) dla przygotowania i realizacji projektu. Kryterium drugie (P), stanowiące działanie 2 zadania 2, określa prawdopodobieństwo wystąpienia sytuacji (ryzyka) w czasie przygotowania i realizacji projektu. Kryterium trzecie (U), stanowiące działanie 3 zadania 2, oznacza wykrywalność, tj. możliwość wczesnego wykrycia sytuacji (ryzyka), prowadzącej do negatywnych skutków dla projektu. Wartość każdego kryterium podlega kwantyfikacji według trzystopniowej skali ocen od 1 do 3. Wskazówki do szacowania przedstawia tabela 12.

Tabela 12. Wartościowanie czynników ryzyka w analizie FMEA

Wartość

kryterium Znaczenie Prawdopodobieństwo

wystąpienia Wykrywalność 1 Brak skutków Raczej się nie zdarza Prawie pewna 2 Skutki nie są groźne Dosyć rzadkie Bardzo prawdopodobne

2 Skutki przeszkadzają Średnie Możliwa

3 Bardzo groźne /

niebezpieczne Powtarza się Duża szansa

3 Katastrofa (Prawie)

Nie do uniknięcia Nie będzie wykryte

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wykładów z przedmiotu Zarządzanie Projektami W. Czachorowski, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego; MBA dla Inżynierów, edycja XIX, Warszawa 2007.

3. Zadanie 3 − opracowanie wyników przeprowadzonych ocen. Obliczenie wartości wskaźnika wpływu (W) dla każdego ryzyka wg wzoru W = Z + P + U, a następnie pogrupowanie prognozowanych czynników ryzyka według zbliżonych wartości wskaźnika W. Grupa pierwsza – ryzyka o wartości W mieszczącej się w przedziale <9,

97

8>. Grupa druga o wartości W mieszczącej się w przedziale <7, 6>. Trzecia grupa zawierać będzie ryzyka o wartościach W poniżej 5.

Ostatnim krokiem fazy 3 jest podsumowanie przeprowadzonej oceny ważności czynników ryzyka w oparciu o wyniki kroków 1-3 fazy 3 etapu 2.