Galeria Foksal zainaugurowała swoją działalność 1 kwietnia 1966 roku wspólną wystawą Z.
Gostomskiego, E. Krasińskiego, R. Owidzkiego, H. Stażewskiego i J. Ziemskiego. Ta data uznawana za początek Galerii jest jednak tylko i wyłącznie umowna, ponieważ zarówno pomysł stworzenia tej instytucji, jak i spotkanie artystów oraz krytyków odpowiedzialnych za jej powołanie nastąpiło dużo wcześniej. W "Kronice", czytamy bowiem "1965- Z inicjatywy krytyków W. Borowskiego, H. Ptaszkowskiej, M Tchorka, jaki z inspiracji artystów: Z.
Gostomskiego, T. Kantora, E. Krasińskiego, H. Stażewskiego i innych, powołano w Warszawie pod opieką kierownika Pracowni Sztuk Plastycznych PSP galerię. Zajmuje ona pomieszczenia na ulicy Foksal 1/4 i przejmuje nazwę Galeria Foksal".283Część osób kierujących Galerią (H.
Ptaszkowska, W. Borowski) wywodziła się z kręgu lubelskiej Grupy "Zamek", działającej na przełomie lat 50 i 60- tych, zaś za duchowych patronów tego przedsięwzięcia uznawani są H.
Stażewski I T. Kantor, na których autorytet Galeria będzie powoływać się wielokrotnie w ciągu całej swojej historii. O samym momencie powołaniu do życia Galerii, prowadzący ją do dzisiaj W. Borowski pisze "Galeria Foksal została założona w 1966 roku. Ten fakt sam w sobie był równie przypadkowy, co nieuchronny. Był przypadkowy, ponieważ, pewnego dnia znalazł się sponsor, kierownik państwowej instytucji, który wziął na siebie ryzyko wspomagania niezależnych artystycznych działań. Był on nieunikniony, ponieważ istniała grupa artystów, którzy upierali się przy znalezieniu stosownego miejsca dla swoich nonkonformistycznych artystycznych i teoretycznych dociekań"284. Galeria Foksal, jak i galerie autorskie rzeczywiście musiały powstać, ponieważ po okresie odchodzenia od poodwilżowej liberalizacji polityki kulturalnej początku lat 60- tych, w Polsce nie istniały w zasadzie instytucje poświęcające się patronowaniu tylko i wyłącznie sztuce nowoczesnej. Potrzebę tworzenia takich miejsc wzmogła również eksplozja artystycznych eksperymentów po 1963 roku. Galeria Foksal znalazła się pod skrzydłami finansowej i organizacyjnej opieki PSP "Sztuka Polska", przedsiębiorstwa w którego status wpisano realizacje zamówień w zakresie wystawiennictwa, dekoracji okolicznościowych, malarstwa, grafiki, rzeźby i architektury wnętrz, ale także wycena i rozdział prac zleconych dla artystów plastyków285. PSP, którego działalność nie miała bezpośredniego politycznego znaczenia, były idealnym sponsorem dla Galerii Foksal, co podkreślają sami kierujący jej działaniami. Wskazują oni przede wszystkim na wynikającą z tego rodzaju mecenatu podległość bezpośrednio osobom prowadzącym to przedsiębiorstwo, nie zaś polityczną dyspozycyjność charakteryzującą galerie działające w tamtym czasie pod auspicjami organizacji społecznych i partii politycznych 286 . Korzystna dla Galerii była także możliwość
283 Diary (w:) Galeria Foksal PSP, kat. wystawy , Richard Demarco Gallery, Edenburgh 1979, str.. 17
284Borowski W. The History and Status of the Gallery (w:), ibidem. cit.., str.. 11.
285Kubczewska H., Pracownie Sztuk Plastycznych, (w:) Polskie Życie Artystyczne 1945- 1960, Wojciechowski A.
(red.), Warszawa, 1992.
286Borowski W., Bogucki J., Turowski A., Raport o stanie kultury, Odra , nr 1/ 1981, str... 39.
wykorzystywania warsztatów, zaplecza poligraficznego i korzystania z usług PSP dla realizacji artystycznych zamierzeń mających miejsce w Foksalu. Uzyskana w ten sposób względna niezależność Galerii konieczna była dla realizacji ambitnego programu artystycznego wpisanego, ale i inicjującego masowy rozwój radykalnych poszukiwań twórczych. Katalog pierwszej wystawy zawierał istotną dla działań Galerii programową deklarację:"(...) Galeria Foksal nie widzi konieczności przestrzegania zasad praktykowanych w innych warszawskich salonach sztuki. Celem Galerii nie jest:
-ukazywanie << pełnej różnorodności>> zjawisk sztuki współczesnej - dokonywanie << konfrontacji>> indywidualności artystycznych
- prezentowanie dzieł << nowoczesnych>>(pojęcie nowoczesności nadmiernie zwiększyło swoją pojemność)
-prezentowanie dzieł n a j l e p s z y c h
- przestrzeganie potocznie przyjmowanych podziałów na nurty czy kierunki artystyczne.(...) W organizowanych przez Galerię pokazach chcielibyśmy zwrócić uwagę szczególnie na dwa momenty. Po pierwsze - nie tyle demonstrować << dzieła sztuki>> w ich << skończonej>>
postaci, ile ujawniać - w a r u n k i i s y t u a c j e , które wiążą się z ich powstaniem. Po drugie- traktować te w a r u n k i i s y t u a c j e jako o r g a n i c z n e e l e m e n t y pokazu artystycznego. Chodzi o naruszenie utrwalonego podziału na dwa odizolowane od siebie tereny aktywności artystycznej: pracownię, w której dzieło powstaje i lokal wystawowy, gdzie jest ono eksponowane"287 Ta deklaracja wymierzona w konwencjonalna rolę galerii jako organizatora wystaw, była zarówno negacją znaczenie tych ostatnich , jak i wyrażała przekonanie osób kierujących Foksalem o drugoplanowej roli dzieła w procesach artystycznych. Program ten znalazł swoje teoretyczne uzasadnienie we "Wprowadzeniu do ogólnej teorii miejsca", traktowanej bądź jako manifest sztuki environment, której rozwojowi patronowała Galeria w początkowym okresie działalności, bądź jako manifest antyinstytucjonalnej postawy reprezentowanej w ciągu całej jej historii, jako propozycja skonstruowania alternatywy zarówno wobec instytucji wystawy, jak i galerii.288 Kolejnym ważnym tekstem sygnowanym przez jednego z krytyków prowadzących Galerię- W. Borowskiego była "Eliminacja sztuki w sztuce"289 w którym ufundowano podstawy dla nowego rodzaju poszukiwań artystycznych- praktyk eliminacyjnych, puryfikacyjnych, happeningu, oraz sztuki procesualnej i konceptualizmu290 .
Galeria Foksal programowo niekonwencjonalna i patronująca radykalnym tendencjom artystycznym była jednak instytucją, a więc z definicji działała na rzecz kulturowych konwencji.
Dlatego też kolejnym po zanegowaniu wystawy antyinstytucjonalnym posunięciem było zanegowanie samej Galerii i form jej działania. Postawę tę wyrażał tekst "Co nam się nie
287Z. Gostomski, E. Krasiński, R. Owidzki, H. Stażewski, J. Ziemski, kat. wystawy, Galeria Foksal, IV 1966.
288 Ptaszkowska H., Borowski W., Tchorek M., Wprowadzenie do ogólnej teorii miejsca, (w:) Program Galerii Foksal PSP, Warszawa, 1966.
289Borowski W., Eliminacja sztuki w sztuce ( w:) Program.. ,op. cit..
290W tekście tym, tytułowej "eliminacji sztuki w sztuce", nie rozumiano już jako prób negowania dotychczasowego statusu dzieła i samej sztuki, albo jako zabiegów kontestatorskich, ale jako formę uprawiania twórczości,
artystyczną tendencję otwierająca twórcze penetracje na zupełnie nowe możliwości.
podoba w Galerii Foksal PSP"291. W tym czasie w Galerii prezentowany były przede wszystkim efekty artystycznych poszukiwań T. Kantora- jego pierwsze happeningi i ambalaże, ale również realizacje muzyczne i multimedialne oraz happeningi innych autorów, sztuka strukturalna i pierwociny poszukiwań konceptualnych. Te ostanie stały się dominująca formą prezentacji artystycznych Galerii po 1970 roku. Teoretycznym uzasadnieniem dla zajęcia przez sztukę konceptualną i pojęciową centralnego miejsca w działaniach Foksalu były teksty W.
Borowskiego i A. Turowskiego "Żywe Archiwum"292i A, Turowskiego "Uwagi o definicji sztuki"293. Manifest "Żywe Archiwum” inicjował powołanie do życia nowej formy pracy Galerii- "Żywego Archiwum". Jego głowym celem było "izolowanie dzieła” poprzez jego dokumentację, rozciągające proces prezentacji dzieła w nieskończoność, podejmowane w celu zachowania neutralności i swoistości artystycznego przekazu. Galeria zaczęła gromadzić dokumenty twórczych aktywności, idei i konceptów, ale prawie równocześnie swoje działania zwróciła również przeciwko tej formie aktywności. Tą autokontestacyjną intencję będącą
"krytyką w działaniu” wszystkich innych manipulacji dokumentami artystycznych poczynań, wyrażał tekst "Dokumentacja"294. Zaproponowano w nim sprowadzenie do absurdu czynność gromadzenia wszelkich artystycznych. W działania te wpisana były również wystawy prezentujące zawartość "Żywego Archiwum" w taki sposób, że niemożliwe było jego świadomościowe ogarnięcie (czerwiec 1972). Ogromna aktywność Galerii zaczęła słabnąć około roku 1973, co częściowo można łączyć z poświęceniu całej uwagi spiritus movens Galerii T. Kantora swojemu teatrowi "Cricot 2", a po części powolnemu wyczerpywaniu się formuły sztuki, która zdominowała Foksal - konceptualizmowi i sztuki pojęciowej, a jeszcze generalniej pojawiającemu się coraz częściej pytaniu o możliwość i celowość kontynuowania tradycji neoawangardowej. Od 1974 z inspiracji Kantora rozpoczynają się wychodzące z kręgu Foksalu ataki na masowy ruch neoawangardowych poszukiwań prowadzący do instytucjonalizacji radykalnych twórczych poszukiwań i ich instrumentalizacji. Kulminacją tej krytyki była dyskusja wywołana przez tekst W. Borowskiego "Pseudoawangarda" 295 .Okres podporządkowanej wyrazistemu programowi działalności Galerii zamyka koncepcja "Kolekcji", zainicjowanej w 1978 roku296. Celem tego przedsięwzięcia było zachowanie dzieł i innych efektów artystycznej działalności poprzez ich gromadzenie, pozbawione jednak zamiaru ich mitologizacji, czy czynienia ich obiektem komercyjnych, historycznych i innego rodzaju manipulacji. Galeria borykająca się od połowy lat siedemdziesiątych z własnym kryzysem
291 Co nam się nie podoba w Galerii Foksal PSP, Warszawa, 1968. Tekst ten, napisany w formie autokrytyki wyrażał niezgodę na uleganie Galerii Foksal konwencjom charakterystycznym dla galerii komercyjnych:
organizacja wystaw na których prezentowane są dzieła twórców, wystaw umiejscowionych jednoznacznie w miejscu i czasie swoją natura prowadzących do biernej postawy widzów i zniekształcenia zamiarów artystów.
292Borowski W., Turowski A., Żywe Archiwum, Warszawa, 1971.
293Turowski A., Uwagi o definicji sztuki, Jeden, Warszawa, 1972.
294 Dokumentacja, Warszawa, 1971.
295Borowski W., Pseudoawangarda, Kultura, nr 12/ 1975; Wojciechowski A., Uczestniczyć i rozumieć; Lachowicz A., Retroawangarda; Osęka A., Duch walki o monopole, Kultura, 16/1975; Borowski W. W odpowiedzi
odpowiedziom, Kultura, 25/ 1966.
296Borowski W., Galeria- Archiwum- Kolekcja (w:) Galeria Foksal PSP 1966- 1988, Warszawa, 1989.
tożsamości i walcząca z instytucjonalizacją własnych form aktywności działa do dzisiaj, pozostając jednak poza głównym nurtem artystycznych procesów.
W całej historii Galerii przez jej salę wystawową przewinęło się bardzo wielu znakomitych polskich artystów, odgrywających często pionierską rolę w odniesieniu do reprezentowanych przez siebie artystycznych tendencji. Byli nimi między innymi: W. Borowski, T. Kantor, H.
Stażewski, Z. Gostomski, E. Krasiński, J. Kozłowski, K.Wodiczko, S. Dróżdż i wielu innych.
Programowym w działaniu Galerii była również stała współpraca z artystami zachodnimi.
Wśród wielu innych w interesującym nas okresie swoje wystawy w Galerii mieli tak znani artyści jak: L. Englund, A. Jacquet, R.Barry, B. Vautier, A. Kaprow, Ch. Boltansky i inni.
Galerię Foksal od 1965 do 1970 roku prowadzili krytycy: W. Borowski, H. Ptaszkowska i M.
Tchorek, a od 1970 W. Borowski, A. Turowski, a także po 1974 roku Milada Sliźińska.