Historycy w archiwach

Lwowscy historycy w sposób decydujący wpływali również na rozwój miejscowych archiwów, ich badawczą przydatność i wykorzystywali bogate zbiory do swoich ba-dań. W wybranym do analizy okresie można mówić o czterech archiwach lwowskich, choć na przestrzeni lat zmianie ulegały ich nazwy i kompetencje. Pracowało w nich 19 historyków, co stanowi 5,8% ogółu środowiska historycznego Lwowa. Najstarsze z nich Cesarsko-Królewskie Archiwum Akt Grodzkich i Ziemskich zostało założone już w 1784 r. w rezultacie likwidacji sądów grodzkich i ziemskich w Galicji. Później nazywano je Bernardyńskim ze względu na lokalizację w budynkach pozakonnych. Przechowywano w nim, oprócz ksiąg grodzkich i ziemskich dawnego województwa ruskiego, również księgi podkomorskie, sądów kapturowych, podwojewodzińskich w sprawach żydowskich, fiskalnych, w części także Trybunału Koronnego1. Ogrom-na liczba zgromadzonych materiałów stawiała to archiwum Ogrom-na pierwszym miejscu wśród archiwów sądowych w Galicji. W dwóch ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku zasób archiwum zwiększył się o tzw. kataster józefiński i franciszkański oraz materiały samorządów miast i wsi galicyjskich.

W latach 1877–1878 przyjęte akta prawne ustalały, że dyrektorami archiwów kra-jowych mogą być tylko profesorowie obu uniwersytetów w kraju. Archiwum lwow-skim kierował w latach 1878–1891 Ksawery Liske. Pod jego kierunkiem do korzysta-nia ze zgromadzonych w nim zbiorów dopuszczeni zostali pracownicy naukowi, ale także urzędnicy i osoby próbujące ustalić swoje związki rodzinne, często historycy amatorzy. Liske osobiście również zapoznawał studentów Uniwersytetu Lwowskie-go z przechowywanymi tam zbiorami. Instytucja ta stała się warsztatem naukowym przygotowującym studentów historii i  prawa do prowadzenia samodzielnych ba-dań. Po śmierci Liskego, stanowisko dyrektora przez 42 lata pełnił Oswald Balzer2.

1 J. Motylewicz, Środowisko historyczne archiwów lwowskich w  latach 1870–1939, [w:]

Wielokulturowe środowisko historyczne Lwowa w XIX i XX w., t. II, red. J. Maternicki i L. Zaszkilniak,

Rzeszów 2004, s. 123; o dziejach tej instytucji zob. też: R. Nowacki, Archiwum Krajowe Akt Grodzkich

i Ziemskich we Lwowie w latach 1879–1939, „Rocznik Lwowski” 2003, s. 67–81.

2 O pracy i osiągnięciach O. Balzera w tym archiwum szeroko piszą: R. Nowacki, W Archiwum

W  pierwszych latach urzędowania utworzył on podręczną bibliotekę archiwalną, w której zgromadził prace z dziedziny archiwistyki, prawa polskiego, heraldyki, ge-nealogii, sfragistyki, a także podręczniki do nauki historii, słowniki geograficzne, leksykony. Wytrwale kontynuował zapoczątkowaną przez swego poprzednika akcję gromadzenia w  archiwum, w  formie depozytów, dokumentacji archiwalnej gmin wiejskich i miejskich. Dzięki temu w archiwum przybywało m.in. przywilejów per-gaminowych i ksiąg sądowych. W latach 1905–1907 podległa mu placówka przejęła zbiory metryk gruntowych Galicji z 1789 i 1820 r., obejmujące ok. 12 tys. tomów. Archiwum Bernardyńskie zachowało pod sprawnym kierownictwem O. Balzera dawny charakter. Przypominało placówkę naukową. Zatrudnieni w nim archiwiści nie ograniczali się do wykonywania prac konserwatorskich i porządkowych. Często z własnej inicjatywy podejmowali badania naukowe. W murach tej instytucji Bal-zer napisał większość swych prac, cBal-zerpiąc bezpośrednio z  jej zbiorów potrzebne materiały. Gwarantami wysokiego poziomu archiwum byli także adiunkci, jak rów-nież tzw. aplikanci. Z akt prawnych (także z późniejszej praktyki) wynikało, że „Wa-runkiem otrzymania posady adiunkta Archiwum jest doktorat filozofii lub prawa, a pierwszeństwo mają ci kandydaci, którzy się już odznaczyli pracami naukowymi z zakresu historii polskiej lub prawa polskiego”3. Duże zasługi dla rozwoju

powyż-szego archiwum mieli także: wieloletni adiunkt, kierownik Wydawnictw Aktów Grodzkich i Ziemskich Antoni Prochaska oraz aplikant, a później przez 14 lat ad-iunkt Przemysław Dąbkowski, który opisał jego dzieje i stan współczesny4. Obydwaj opublikowali wiele istotnych opracowań na podstawie jego zbiorów. Jako aplikanci pracowali Władysław Semkowicz, Helena Polaczkówna, od 1917 r. długoletnia ad-iunkt, oraz Stefan Sochaniewicz (aplikant od 1910 i adiunkt od 1916 do przedwcze-snej śmierci w 1917), który także opisał to archiwum, obejmując również późniejsze 14 lat, po publikacji Dąbkowskiego5.

Ważną instytucją było Archiwum Państwowe. Najpierw nosiło ono nazwę Archiwum Gubernialne założone w 1797 r. Później nadano mu miano Archiwum Namiestnictwa. Początkowo dostęp historyków do tego archiwum rządowego był utrudniony. Domagano się uporządkowania i udostępnienia jego zbiorów, m.in. na forum Akademii Umiejętności i na zjazdach historyków. Przełom nastąpił w latach 1907–1908, kiedy powiodły się starania Rady archiwalnej o poparcie w wiedeńskim MSW wniosku o powołanie „należycie zorganizowanego Archiwum c.k. Namiest-nictwa we Lwowie, które by objęło dawne akta c.k. galicyjskich władz politycznych

198 oraz S. Ciara, Oswald Balzer jako dyrektor Archiwum Krajowego Aktów Grodzkich i Ziemskich we

Lwowie, „Przegląd Humanistyczny” 1999, z. 2/3, s. 147–151.

3 S. Ciara, Archiwa lwowskie w  dobie autonomii galicyjskiej, [w:] Wielokulturowe…, t. II, s. 110–111.

4 Krajowe Archiwum Akt Grodzkich i Ziemskich we Lwowie, [w:] P. Dąbkowski, Pokłosie z dwu-dziestu lat pracy naukowej zebrane 1897–1916, Lwów 1917, s. 60–67.

i skarbowych a również i sądowych”6. W 1908 r. kierownikiem Archiwum Namiest-nictwa mianowano jednego z wyróżniających się uczniów O. Balzera, byłego ad-iunkta lwowskiego Archiwum Krajowego doc. dr Alojzego Winiarza, który opisał dzieje Archiwum Namiestnictwa7. Za jego kadencji dokonano tylko częściowego postępu w porządkowaniu archiwaliów. Jego przedwczesna śmierć (w wieku 42 lat) po czterech zaledwie latach pracy przekreśliła ambitne plany. W roku 1912 instytu-cja ta uzyskała nazwę Archiwum Państwowego. Rok później stanowisko jego dyrek-tora objął i to na ponad ćwierć wieku Eugeniusz Barwiński, poprzednio kierownik Oddziału Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej, członek Grona Konserwatorów Galicji Wschodniej. Kierował się zasadą, że „prócz urządzania zbiorów już znajdu-jących się w archiwum ciąży na dyrektorze obowiązek opieki nad archiwaliami rzą-dowymi rozproszonymi w kraju”8. Na szerszą skalę historycy wykorzystywali zbiory tego archiwum dopiero w okresie II Rzeczypospolitej, choć sami jego pracownicy już wcześniej.

Bogaty zasób rękopisów związanych z dziejami Lwowa i gromadzonych od cza-sów jego lokacji przechowywany był w Lwowskim Archiwum Akt Dawnych, któ-re otrzymało formalny status w 1897 r., kiedy to Rada Miejska uchwaliła któ-regulamin. W  tym czasie podlegało mu również Muzeum Historyczne. Wcześniej nosiło ono nazwę Miejskiego Archiwum we Lwowie. Długo nie było odpowiednio uporządko-wane, w związku z tym mało przydatne dla celów naukowych9. Z początkiem 1861 kustoszem zaniedbanego archiwum zamianowano Karola Raspa, który pracował tam do r. 1872, czyli do emerytury. W tym czasie w archiwum zostały ponumerowane księgi i akta oraz spisano indeks10. Rasp położył podwaliny pod działalność Archi-wum Miejskiego jako placówki naukowej. Pozostawił po sobie dużo wypisów i kopii dokumentów, a przede wszystkim podział archiwaliów na kilka działów, z których każdy opatrzony był indeksem alfabetycznym i chronologicznym. Później archiwiści wykazali sporo pomyłek w jego indeksach, mimo to pozostały one bazą, z której ko-rzystali kolejni pracownicy archiwum.

Na podstawie źródeł archiwum, w którym pracował, Rasp opublikował w języku niemieckim i polskim syntezę dziejów Lwowa oraz wiele tekstów traktujących o roz-maitych przejawach jego życia miejskiego11.

6 S. Ciara, Archiwa lwowskie…, s. 113.

7 A. Winiarz, Z  dziejów Archiwum Namiestnictwa we Lwowie, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1909, z. 6, 7; 1910, z. 1, 2.

8 S. Ciara, Archiwa lwowskie…., s. 113.

9 K. Widman, Miejskie Archiwum we Lwowie, „Przegląd Bibliograficzno-Archeologiczny” 1881 (Warszawa), s. 398–402.

10 E. Laszak, Działalność naukowa Aleksandra Czołowskiego (1865–1944), Łódź 2004, s. 19.

11 Ł. Charewiczowa, Historiografia i miłośnictwo Lwowa, Lwów 1938 [reprint: Warszawa 1990], s. 68; zob. też: J. Bujak, Rasp Wilhelm Karol (1805–1874), [w:] PSB, t. XXX, Wrocław 1987, s. 597.

Działalność Raspa wspierał Rusin–Ukrainiec Jan Wagilewicz, historyk. Zatrud-niony został jako dyrektor naukowy zbiorów. Miał zająć się przede wszystkim przy-gotowywaniem materiałów archiwalnych do druku oraz sporządzaniem inwentarza i indeksów. Niestety cztery lata później zmarł. Po nim jako kustosze archiwum praco-wali profesjonalni historycy, m.in. wykładowcy Uniwersytetu, najpierw Aleksander

Hirschberg (od 1875 jako kustosz kontraktowy), a następnie Aleksander Semkowicz

(1881–1882). Byli słabo opłacani, stąd nie mogli poświęcić się jedynie pracy archi-walnej12. W latach 1882–1891 (do śmierci) funkcję kustosza Archiwum Miejskiego sprawował historyk i historyk sztuki – amator, dziennikarz, a także demokratyczny polityk Karol Widman. W Archiwum poznawał źródła przeszłości Lwowa i na ich podstawie jako wysokiej klasy amator napisał wiele tekstów o zabytkach lwowskich13. Był również autorem prac o dziejach i współczesności tego archiwum14.

Właściwy rozwój Archiwum Miejskiego rozpoczął się od następcy Widmana,

Aleksandra Czołowskiego, od r. 1891 archiwariusza miejskiego, a od r. 1905

dyrekto-ra Archiwum Akt Dawnych i Muzeum Historycznego Stołecznego m. Lwowa. Jednak jego poprzednikom należy zawdzięczać zachowanie tego archiwum i  przygotowa-nie gruntu pod jego rozwój. Faktem jest jednak, że A. Czołowski zastał w archiwum trudną sytuację. Brak było możliwości korzystania z dokumentów. Jego poprzednicy nie wypracowali jednolitego systemu, każdy działał według własnego planu i żaden z nich nie dokończył swego dzieła. Czołowski dość szybko zapanował nad całością, tak że mimo braku skorowidzów i indeksów, dobrze orientował się w układzie archi-waliów15. Dzięki temu zbiory mogły być udostępnione już w 1892 r. wszystkim, którzy chcieli z nich korzystać. Czołowski od samego początku dał się poznać jako człowiek o niezwykłych umiejętnościach wyszukiwania i gromadzenia coraz to nowych do-kumentów i zabytków. Jednym z jego największych osiągnięć było zebranie ponad 300 planów Lwowa (najstarszy z 1622) i ponad 800 rycin, sztychów, m.in. unikalnych dzieł lwowskich sztycharzy oraz litografii przedstawiających Lwów, a datowanych od XVI w. W ciągu zaledwie 10 lat pracy w archiwum Czołowski powiększył jego zbiory pozaarchiwalne z kilkunastu egzemplarzy do ponad tysiąca. Duże też były osiągnięcia edytorskie, np. Pomniki dziejowe Lwowa z Archiwum Miasta.

Doniosłą rolę spełniało również Archiwum Uniwersytetu Lwowskiego. W r. 1894 Senat wszechnicy powołał Archiwum i  archiwariusza w  osobie prof. nadzwyczaj-nego Ludwika Finkla, ucznia Ksawerego Liskego, który przez 4 lata był aplikantem w lwowskim Archiwum Krajowym. Zajął się on opracowaniem inwentarza

Archi-12 K. Widman, Miejskie Archiwum…, s. 400.

13 Ł. Charewiczowa, Historiografia i miłośnictwo Lwowa…, s. 63–65.

14 K. Widman, Wiadomości o  Archiwum m. Lwowa, „Przegląd Archeologiczny” 1882, z. 1:

Przeszłość miejskiego Archiwum we Lwowie, s. 44–71; idem, Katalog dyplomów z XIV w., ibidem,

s. 73–107; idem, Katalog chronologiczny dyplomów i  dokumentów znajdujących się w  Archiwum

m. Lwowa, „Przegląd Archeologiczny” 1883, z. 3.

wum, dążąc zwłaszcza do tego, by zwrócić uwagę historyków Galicji, a  zwłaszcza dziejów jej szkolnictwa na wiadomości, których prawdopodobnie nie spodziewaliby się znaleźć w aktach uniwersyteckich16. Pod kierunkiem Finkla w archiwum uniwer-syteckim pracował przez 10 lat (1909–1919) inny zasłużony później historyk Teofil

Modelski.

Historyków wiążących się zawodowo z trzema głównymi archiwami lwowskimi podzielić można, przyjmując jako kryterium czas pracy, na trzy podstawowe grupy17. Aplikanci lub asystenci z reguły studenci zatrudniani byli na krótki, określony czas. Poznawali tu m.in. warsztat badawczy historyka, poszerzali wiadomości z nauk po-mocniczych historii. Byli to m.in. uznani później historycy, jak O. Balzer, E. Barwiń-ski, P. DąbkowBarwiń-ski, A. Prochaska, W. Semkowicz, H. Polaczkówna. Do drugiej grupy zaliczyć można tych, dla których w większości praca zawodowa w archiwum miała charakter trwały, przy równoczesnym udziale w  zajęciach dydaktycznych na Uni-wersytecie. Głównym ich przedstawicielem był O. Balzer, który oprócz tego, że przez 42 lata pełnił funkcję dyrektora archiwum, osiągnął w tym samym okresie bardzo wiele w pracy dydaktycznej i organizacyjnej na wszechnicy lwowskiej. Trzecią grupę tworzyli historycy podejmujący pracę w archiwum w początkach swojej aktywności zawodowej, aby w następnym okresie przejść na uniwersytet lub podjąć pracę w bi-bliotece, z  którymi wiązali się już na stałe, jak P. Dąbkowski. Kolejna, najbardziej prominentna grupa to historycy, którzy pracując na stanowiskach akademickich, ze względu na zdolności organizacyjne i osiągnięcia naukowe, podejmowali się – zwykle w wyniku propozycji kierowanych pod ich adresem – pracy zawodowej w archiwach, np. K. Liske, który został dyrektorem Krajowego Archiwum Akt Grodzkich i Ziem-skich już jako prof. zw. Uniwersytetu Lwowskiego. Również E. Barwiński, dopiero po osiemnastu latach pracy w Bibliotece Uniwersyteckiej objął stanowisko dyrektora Archiwum Państwowego we Lwowie. Poza tą klasyfikacją pozostaje Antoni Procha-ska, który zawodowo związał się wyłącznie z Archiwum Krajowym Akt Grodzkich i Ziemskich. Nie podjął on starań o uzyskanie oficjalnego awansu naukowego, nie zrobił par excellence profesorskiej kariery naukowej. Pomimo faktu, że jego dorobek naukowy pod wieloma względami nie miał sobie równego we lwowskim środowi-sku historycznym. Aleksander Czołowski, dyrektor Archiwum Miejskiego w latach 1905–1937, mimo iż wykazywał się ogromną energią i aktywnością, to podobnie jak Prochaska nie zdołał wyjść w stopniach naukowych poza doktorat z prawa i historii na Uniwersytecie Lwowskim. Przeszkodę stanowiła ogromna i  czasochłonna pasja kolekcjonerska i pełne oddanie się pracy nad organizacją zaniedbanego przez dzie-siątki lat podległego mu archiwum, a następnie Muzeum Miejskiego.

16 S. Ciara, Archiwa lwowskie…, s. 116; Inwentarz Archiwum Uniwersytetu Lwowskiego, wstęp Ludwik Finkel przy udziale Teofila E. Modelskiego, Lwów 1917; O. Oseredczuk, Ludwik Finkel –

za-sniwnyk ta perszyj dyrektor Archivu Lwiwśkoho Uniwersytetu, „Archiwy Ukrajiny” 2010, nr 3.

Zatrudnienie historyków w archiwum określało specyfikę związanego z nim śro-dowiska, która na polu badawczym wyrażała się m.in. zakresem podejmowanej tema-tyki, metodologią badań, stroną erudycyjną, szerokim wykorzystaniem nauk pomoc-niczych historii, przede wszystkim zaś głęboką i wszechstronną kwerendą źródłową18. Towarzyszył temu stosunkowo szybki w wielu przypadkach awans naukowy (K. Liske, O. Balzer, P. Dąbkowski).

Praktyka archiwalna inspirowała do podejmowania tematów z  archiwistyki i nauk pomocniczych historii. Biorąc pod uwagę kryterium tematyczne, publikacje lwowskich historyków–archiwistów można podzielić na kilka grup: prace z historii ogólnej i historii ustroju, z historii regionalnej (Rusi Czerwonej) oraz z archiwistyki i szeroko rozumianych nauk pomocniczych. Na uwagę zasługują także wielkie zasługi historyków lwowskich w dziedzinie edytorstwa źródeł historycznych.