Historycy w muzeach

Warsztat i podstawę materiałową do badań znajdowali historycy lwowscy rów-nież w muzeach. W czasach autonomii galicyjskiej działało we Lwowie 14 muzeów, w tym 10 polskich i 4 ukraińskie. Można je podzielić na dwa rodzaje: historyczne i ar-tystyczne (gromadzące zbiory z zakresu historii sztuki i sztuki współczesnej). Więk-szość z nich w liczbie 11 powstała już w okresie autonomicznym, w tym aż 10 po r. 1888 (w latach 1889–1916). Stąd poważny warsztat naukowy dla historyków sta-nowiły one dopiero (poza Muzeum Lubomirskich) od lat dziewięćdziesiątych XIX w. do zakończenia I wojny światowej. Z punktu widzenia całego okresu autonomii gali-cyjskiej biblioteki (głównie: Ossolineum, Biblioteka Uniwersytecka, Biblioteka Paw-likowskich, Biblioteka Baworowskich) i archiwa (szczególnie Archiwum Akt Grodz-kich i ZiemsGrodz-kich) stanowiły większą i bardziej fundamentalną bazę materiałową do badań dla historyków niż muzea. Pod tym względem muzea odegrały istotną rolę dopiero w czasach II Rzeczypospolitej. Okres trzech ostatnich dziesięcioleci autono-mii to przede wszystkim tworzenie, gromadzenie zbiorów i umacnianie społecznego znaczenia muzeów. I na tym polu, podobnie jak w przypadku bibliotek i archiwów, historycy grodu nad Pełtwią odegrali pierwszorzędną rolę. W inicjowanie muzeów, tworzenie, gromadzenie zbiorów, inwentaryzację, obdarowywanie swoimi zbiorami, zaangażowało się kilkudziesięciu historyków, a pracowało w nich 20 osób (często wy-korzystywali zbiory powstałych muzeów w swoich badaniach), co stanowi 6,1% ogółu środowiska historycznego Lwowa.

Z lwowskimi muzeami związek miała duża część historyków tamtejszego środo-wiska naukowego, ale na większą skalę dopiero od ostatniego dziesięciolecia XIX w.

Podobnie jak w przypadku bibliotek i archiwów, w muzeach zachodziło zjawisko swo-istego sprzężenia zwrotnego. Muzea (a z nimi ich twórcy oraz pracownicy muzealni) wpływały twórczo na działalność historyków, podobnie jak i oni wnosili duży wkład w  ich rozwój. Można także niejednokrotnie zaobserwować zjawisko jednoczesnej twórczej współpracy – muzea dla historyków, historycy dla muzeów.

Większą jakościowo i ilościowo rolę odegrały muzea polskie niż ukraińskie. Jako pierwsze w r. 1823 powstało we Lwowie Muzeum Lubomirskich, stanowiące część składową Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Było to pierwsze na ziemiach pol-skich publiczne muzeum. Składało się ono z kilku działów: historyczno-pamiątkowe-go (portrety od XV do połowy XIX w.), galerii obrazów z gabinetem rycin i rysunków (w postaci miedziorytów, sztychów, drzeworytów i litografii, m.in. rysunki Albrechta Dürera; odlewy pieczęci); zbioru medali i polskich monet oraz cennej zbrojowni19. Z historyków postacią niezwykle zasłużoną dla tego muzeum był Edward Pawłowicz, jego długoletni kustosz od 1870 r.20 Historyk polskiej sztuki nowożytnej, autor wie-lu artykułów o wystawach archeologicznych na łamach „Przewodnika Naukowego i Literackiego” („PNiL”). Wyróżnił się jako orędownik kultu pamiątek narodowych we Lwowie. Autor katalogów: broni (jako pierwszy redaktor) oraz katalogu całego muzeum, dwukrotnie wznawianego21.

Z chronologicznego punktu widzenia drugim lwowskim muzeum było założone w 1845 r. Muzeum Dzieduszyckich. Zostało oddane do użytku dopiero w r. 1880. Obejmowało działy: przyrodniczy, etnograficzny i najbardziej interesujący history-ków dział archeologiczny (przedhistoryczny)22. Posiadało także bibliotekę podręczną o profilu przyrodniczym. Współpracownikiem naukowym Muzeum, kierownikiem Działu Archeologicznego w latach 1903–1914 (do śmierci) był profesor Uniwersytetu Lwowskiego Karol Hadaczek. Autor jednej z pozycji książkowych wydanych przez Muzeum oraz opracowania o jego dziale predhistorycznym23.

Pierwszym lwowskim muzeum założonym w  okresie autonomii galicyjskiej (1874) było Muzeum Przemysłowe Miejskie, które w 1905 r. przyjęło nazwę Muzeum

19 J.T. Petrus, Muzea lwowskie 1823–1939, [w:] Sztuka kresów wschodnich, t. 2, red. J.K.  Ostrowski, Kraków 1996, s. 426; J. Wiczkowski, Lwów, jego rozwój i stan kulturalny oraz

prze-wodnik po mieście, Lwów 1907, s. 521–522. O  Muzeum Lubomirskich zob. też: M. Gębarowicz, Zbiory muzealne w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich, [w:] Ossolineum. Księga pamiątkowa w 150-lecie Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław 1967, s. 117–141.

20 M. Tyrowicz, Edward Bonifacy Pawłowicz (1825–1909) w świetle swych wspomnień

i ossoli-nianów, „Ze Skarbca Kultury” 1988, z. 33, s. 230–244.

21 E. Pawłowicz, Katalog broni Muzeum Lubomirskich, Lwów 1876; Katalog Muzeum im.

Lubomirskich, Lwów 1889, 1904, 1905.

22 J. Petrus, Muzea lwowskie…, s. 426; J. Wiczkowski, Lwów…, s. 522. O Muzeum Dzieduszyckich zob. też: G. Brzęk, Muzeum im. Dzieduszyckich i jego twórca, Lublin 1994.

23 K. Hadaczek, Złote Skarby Michałkowskie, Kraków 1904; idem, Dział przedhistoryczny

Muzeum im. Dzieduszyckich (odbitka z  „Przewodnika po Muzeum im. Dzieduszyckich”, Lwów

Przemysłu Artystycznego. Jak wynikało ze statutu powstało ono „dla doskonalenia przemysłu i rzemiosł w kraju w kierunku technicznym i artystycznym”24. Jego celem było objęcie opieką zabytków i przedmiotów przemysłu artystycznego, prowadzenie badań etnograficznych, a  głównie popularyzowanie idei uprzemysłowienia i  kul-tury rolnej. Szybko zgromadziło zbiory przekraczające 10  000 eksponatów, przede wszystkim z zakresu kowalstwa, ludwisarstwa, ślusarstwa, złotnictwa, tkactwa, cera-miki i szkła oraz meblarstwa od XVII do XIX w. m.in. wyroby ludowe, huculskie25. W  latach 1882–1890 muzeum wydało dziesięć bogato ilustrowanych zeszytów pt. „Wzory przemysłu domowego włościan na Rusi” (autorstwa m.in. historyka Ludwika Wierzbickiego), które objęły wszystkie działy sztuki huculskiej. Tuż po r. 1918 bi-blioteka muzealna liczyła ok. 10 tys. woluminów, obejmujących głównie dzieje prze-mysłu, rzemiosła artystycznego i sztuki ludowej. Zmiana nazwy instytucji związana była m.in. z przeniesieniem jej z Ratusza do nowej siedziby przy ul. Hetmańskiej 20. Rozszerzyło to działalność, również wystawienniczą. Muzealia pogrupowano wów-czas w  kilku działach: „sprzętarstwa” (sprzęt gospodarstwa domowego), ceramiki polskiej i obcej, sztuki kościelnej, kobierców wschodnich i pasów polskich, haftów kościelnych i świeckich oraz opraw książek, litografii i dzieł sztuki ludowej.

Inicjatorami, twórcami, dyrektorami i kustoszami Muzeum Przemysłowego byli przede wszystkim historycy badający dzieje polskiej sztuki, głównie przemysłu arty-stycznego, w liczbie co najmniej sześciu. Najbardziej do jego powstania przyczynił się historyk kultury i sztuki Polski nowożytnej (m.in. złotnictwa lwowskiego), popularny pisarz historyczny, kolekcjoner, także dziennikarz i publicysta Władysław Łoziński. Pełnił on stanowisko wiceprezesa jego Rady Nadzorczej. Współzałożycielem i pierw-szym długoletnim dyrektorem muzeum był inżynier architekt, historyk sztuki, głów-nie przemysłu artystycznego i profesor budownictwa lwowskiej Szkoły Politechnicznej

Ludwik Wierzbicki26. Pogrupował zbiory tej placówki i zebrał kolekcję wyrobów z ce-ramiki oraz tkanin i meblarstwa. Historyk dziejów polskiego przemysłu artystycznego, także przewodniczący Sekcji Przemysłowej lwowskiego Towarzystwa Ludoznawczego

Władysław Rebczyński w r. 1878 rozpoczął pracę w muzeum jako sekretarz

i zastęp-ca kustosza. W wyniku rozwoju tej ważnej dla Lwowa i Galicji instytucji powstała ko-nieczność utworzenia posady kustosza, którą w r. 1888 objął W. Rebczyński, później-szy jego dyrektor w latach 1904–1911 (do śmierci)27. Autor drukowanych katalogów biblioteki tej placówki (z jego przedmową), także we współautorstwie z innym zasłu-żonym pracownikiem muzeum, również z historykiem polskiego średniowiecznego „przemysłu artystycznego” Władysławem Stronerem28. W r. 1896 na skutek

wzmoże-24 E. Laszak, Działalność naukowa…, s. 18.

25 J.T. Petrus, Muzea lwowskie…, s. 427.

26 J. Biriułow, Wierzbicki Ludwik, [w:] Encykłopedija Lwowa, t. 1, red. A. Kozyckij i I. Pidkowa, Lwiw 2007, s. 337–338.

27 J. Wiczkowski, Lwów…

nia czynności administracyjnych placówki Stroner został asystentem, w 1907 kusto-szem, a w r. 1915 dyrektorem Muzeum Przemysłu Artystycznego. Pomagał mu w pra-cy historyk sztuki, głównie malarstwa polskiego Marian Olszewski. Według Józefa Wiczkowskiego funkcję prezesa muzeum w okresie dyrektury W. Rebczyńskiego peł-nił historyk nauk ścisłych i technicznych Jan Nepomucen Franke, profesor lwowskiej Szkoły Politechnicznej29.

Na utworzenie lwowskiego muzeum ogólnohistorycznego trzeba było czekać kilkanaście lat. W 1891 r. zostało założone Muzeum Historyczne m. Lwowa, później następne, Galeria Narodowa m. Lwowa (1907) i Muzeum Narodowe im. Króla Jana III Sobieskiego (1908). Nadrzędną rolę w rozwijaniu idei lwowskich muzeów histo-rycznych, wprowadzaniu jej w życie, inicjowaniu ich powstania, tworzeniu i rozwoju odegrał Aleksander Czołowski. Badacz dziejów polskiej wojskowości, przeszłości m. Lwowa i regionu lwowskiego oraz historyk sztuki, muzeolog i archiwista.

Na ostatnie dziesięciolecie XIX stulecia przypadało kształtowanie się idei Muzeum

Historycznego m. Lwowa, a to główna zasługa A. Czołowskiego. Powierzenie mu

prac nad organizacją Archiwum i  Muzeum Historycznego nie było przypadkowe. Uczeń Ksawerego Liskego, doktor filozofii w zakresie historii, badacz dziejów i ko-lekcjoner, pełnił już wówczas stanowisko sekretarza Grona Konserwatorów Galicji Wschodniej we Lwowie30. Ogłaszał również rozprawy historyczne i edycje źródłowe. W „Regulaminie dla Archiwum Akt Dawnych i Muzeum Historycznego Królewskiego Stołecznego m. Lwowa” uchwalonego przez władze miasta w 1897 r. stwierdzano, że na stanowisko archiwariusza–kustosza ma być mianowany przez Radę Miejską wy-łącznie historyk o określonym dorobku naukowym31. W jego kompetencjach zwra-cano uwagę na obowiązek naukowego opracowywania i  porządkowania zbiorów oraz prowadzenia badań naukowych nad dziejami Lwowa. Czołowski najpierw pełnił funkcję kustosza, a od 1905 r. dyrektora archiwum i muzeum. Podstawowe znaczenie dla rozwoju lwowskiego muzealnictwa miejskiego miał III Zjazd Historyków Polskich (Kraków – 1900). Czołowski poruszył tam kwestię inwentaryzowania zabytków mu-nicypalnych i cechowych na terenie Galicji oraz znaczenie dla Galicji i kultury pol-skiej muzeów miejskich Lwowa i Krakowa32.

Celem Muzeum Historycznego było gromadzenie pamiątek historycznych i materiałów, które – jak podaje E. Chwalewik – „mają związek z miastem i mogą się

Lwów 1890 [wyd. 2: 1894]; zob. R. Majkowska, Rebczyński Władysław (1836–1911), [w:] PSB, t. XXX, Wrocław 1987, s. 688.

29 J. Wiczkowski, Lwów…

30 L. Michalska-Bracha, Lwowskie Muzeum Historyczne. Idea – ludzie – zbiory (do 1914 r.), [w:]

Lwów: miasto – społeczeństwo – kultura, t. VII: Urzędy, urzędnicy, instytucje. Studia z dziejów Lwowa,

red. K. Karolczak i Ł.T. Sroka, Kraków 2010, s. 400.

31 Ibidem, s. 402.

32 A. Czołowski, O potrzebie badania i gromadzenia zabytków municypalnych, cechowych,

przyczynić do objaśnienia jego historii pod względem politycznym, artystycznym i w ogóle kulturalnym”33. W skład zbiorów muzeum wchodziły wszelkiego rodzaju zabytki i pamiątki, dotyczące przeszłości Lwowa, m.in. rysunki, ryciny i fotogra-fie przedstawiające widoki całego miasta i jego części, portrety, zabytki drukarstwa i sztycharstwa i sceny lwowskiej, monety mennicy lwowskiej, medale i pieczęcie oraz wykopaliska z terenu miejskiego34.

W Muzeum Historycznym praktykowali także asystenci, byli nimi studenci nauk historycznych Wydziału Filozoficznego lub Wydziału Prawa Uniwersytetu Lwowskiego. Stale pracowało ich w tej instytucji, najpierw jeden a później dwóch. Wśród nich należy wymienić historyka polskich dziejów społecznych Kazimierza Gorzyckiego, a przede wszystkim jednego z bardziej znanych i cenionych archiwistów, muzealników i bada-czy dziejów Lwowa oraz miast galicyjskich Franciszka Jaworskiego. Związany był on z instytucjami Archiwum i Muzeum Historycznego Miejskiego w latach 1903–1914 (do przedwczesnej śmierci w wieku 41 lat). Jaworski, zaangażowany w zabezpieczanie pamiątek przeszłości, wielokrotnie wypowiadał się na temat prywatnych kolekcji sta-rożytności, np. pamiątek powstania styczniowego, ochrony zabytków i pamiątek histo-rycznych Lwowa i Galicji szczególnie Wschodniej na łamach „Kuriera Lwowskiego” i  jego literacko-naukowych dodatków „Tydzień” (1893–1906) i  „Na Ziemi Naszej” (1909–1911). Był pomysłodawcą i  głównym autorem cennej inicjatywy redakcji „Tygodnia”, cyklu artykułów zatytułowanych „Z naszej ziemi”, gdzie publikowano po-pularnonaukowe dzieje galicyjskich miejscowości, ze szczególnym zwróceniem uwagi na znajdujące się w nich zabytki i pamiątki historyczne35. W „Tygodniu” publikował też teksty nawołujące do ochrony zabytków galicyjskich, ukazujące ich stan obecny, o dziejach ważnych a niszczejących zabytków. W latach 1910–1912 jako pierwszy ba-dacz sklasyfikował zbiór pamiątkowych pierścieni historycznych, rozproszony po wie-lu kolekcjach prywatnych i publicznych36. Upominał się również o nadanie przedmio-tom pochodzącym z czasów powstań narodowych i manifestacji patriotycznych rangi muzealnej. Pisał także o historii Muzeum Historycznego m. Lwowa37.

33 E. Chwalewik, Zbiory polskie, t. I, Warszawa–Kraków 1926, s. 399. Zasługi A. Czołowskiego dla Muzeum Historycznego m. Lwowa mają również swoją współczesną ukraińską historiografię, m.in.: A. Krutous, Lvivski muzei i Ołeksandr Czołowskij, „Naukovi Zapysky Lvivskoho Istorycznoho Muzeja” 1997, cz. I, s. 3–13.

34 A. Czołowski, Muzea Gminy miasta Lwowa, Lwów 1929, s. 20.

35 O F. Jaworskim, jego inicjatywach i publikacjach w zakresie ochrony galicyjskich zabytków i pamiątek historycznych na łamach „Tygodnia” zob. A. Toczek, Problematyka historyczna

w lite-racko-naukowym dodatku „Kuriera Lwowskiego” – „Tydzień” (1893–1906), „Rocznik Historii Prasy

Polskiej” 2002, z. 2 (10), s. 84, 88–89, 94–96.

36 F. Jaworski, Pierścienie historyczne polskie, Lwów 1912. Wcześniej opublikował je na łamach „Na Ziemi Naszej” 1911, nr 1–10 i 16–20, w których zamieścił 38 ilustracji. O perypetiach związa-nych z wydaniem i rozprowadzeniem książki – List Franciszka Jaworskiego do Heleny Dąbczańskiej. Gries bei Rosen 5 II 1913. Korespondencja Heleny Dąbczańskiej z lat 1906–1949. ZNiO sygn. 12013.

Do powstania i rozwoju lwowskich muzeów w dużym stopniu przyczynił się też inny historyk, chociaż z wykształcenia filozof (habilitacji z historii Galicji nie zre-alizował), także wiceprezydent (1905–1914), a następnie faktyczny prezydent Lwowa (1914–1918) Tadeusz Rutowski38. Należał on do grona postaci, dla których wspie-ranie inicjatyw muzealnych stało się priorytetem prowadzonej działalności samo-rządowej. Także okres jego wiceprezydentury stanowił moment przełomowy w pro-cesie kształtowania miejskich muzeów, w  tym Muzeum Historycznego m. Lwowa. Rutowski, znany ze swych artystycznych zainteresowań sam angażował się w pozyski-wanie archiwaliów i przedmiotów zabytkowych dla zbiorów miejskich39.

Galeria Narodowa Miasta Lwowa swoje istnienie, a później dynamiczny rozwój

zawdzięczała również Tadeuszowi Rutowskiemu. Zrealizował on ambitny projekt jej założenia, powstały jeszcze w  1861 r. Rutowski opracował wytyczne do pracy nad rozwojem Galerii, które później ogłosił drukiem40. Wzbogacał i porządkował Galerię metodycznie, utrzymując ład w dokumentacji, opracowując kartoteki malarzy pol-skich i obcych, których dzieła nabywał, np. poprzez liczne dary i udział w aukcjach41.

Kierownictwo Galerii spoczywało w  ręku Aleksandra Czołowskiego. Dzięki jego talentom organizatorskim i  zaangażowaniu jego współpracowników Galeria Miejska z upływem czasu dysponowała jednym z największych zbiorów współcze-snego malarstwa polskiego. Posiadała ok. 400 dzieł polskiego malarstwa końca XIX i początków XX wieku42. Jej zbiory podzielono na kilka działów: mistrzów obcych, sztuka polska do r. 1850, nowsze malarstwo polskie, miniatur, rzeźb, brązów i plakiet oraz zbiór medalionów43.

Część zbiorów galerii udostępniana była w Muzeum Przemysłu Artystycznego, a pozostała w pałacu Łozińskich. W 1914 r. budynek ten został zakupiony od spad-kobierców historyka sztuki i kultury Władysława Łozińskiego. Na mocy testamentu i ugody z rodziną, duża część jego zbiorów przeszła na własność miasta. Były to pol-skie zabytki i dzieła sztuki o często nieocenionej wartości.

Powstanie Muzeum Narodowego im. Króla Jana III Sobieskiego to także owoc starań Tadeusza Rutowskiego i Aleksandra Czołowskiego. Zasługą wiceprezydenta Lwowa Rutowskiego było zainspirowanie władz miasta do jego utworzenia44. W 1908 r.

38 H. Kramarz, Mecenat artystyczno-kulturalny samorządu miejskiego we Lwowie u schyłku

cza-sów autonomicznych, [w:] Lwów: miasto – społeczeństwo – kultura. Studia z dziejów Lwowa, red.

H.W. Żaliński i K. Karolczak, t. I, Kraków 1995, s. 85–98. Więcej o T. Rutowskim, zob. eadem,

Tadeusz Rutowski. Portret pozytywisty i demokraty galicyjskiego, Kraków 2001.

39 L. Michalska-Bracha, Lwowskie Muzeum Historyczne…, s. 404.

40 T. Rutowski, W sprawie Galerii Miejskiej. Z planem Pałacu Sztuki, Lwów 1908.

41 H. Kramarz, Tadeusz Rutowski…, s. 98.

42 E. Laszak, Działalność naukowa..., s. 23.

43 M. Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Lwowie, wyd. II rozszerzone, Lwów–Warszawa 1925, s. 200.

na jego wniosek, włączając w to zabiegi Czołowskiego, Rada Miejska uchwaliła prze-kazanie budynku tzw. kamienicy królewskiej od książąt Lubomirskich, należącej kie-dyś do Sobieskich nowemu Muzeum. Nadano mu status historyczno-narodowego (mieszczącego zabytki i pamiątki ogólnonarodowe), preferującego wschodnie dziel-nice Polski i miasto Lwów oraz „wszystko co się do osoby króla Sobieskiego odnosi”, potwierdzające jego kontakty ze Lwowem. W chwili otwarcia Muzeum znajdowały się w nim pamiątki po królu (m.in. dokumenty i autografy, ryciny przedstawiające jego wyczyny wojenne, medale bite na cześć władcy, jego autografy, portrety postaci historycznych, stare druki, depozyty z kościołów i klasztorów, widoki miasta, zabytki cechowe, monety oraz tłoki i odciski pieczęci. Były to zabytki wydzielone z Muzeum Historycznego, które później zostały wielokrotnie pomnożone poprzez zakupy doko-nane przez lwowski Magistrat. Zawierały depozyty instytucji kościelnych oraz licz-ne, pokaźne dary, m.in. Władysława Łozińskiego i Aleksandra Czołowskiego45, dla którego była to kolejna placówka mu podlegająca. Czołowski najpierw był autorem przewodnika po muzeum, a później opisując go gruntownie przedstawił stojące przed nim kolejne zadania i cele46.

Później zbiory Muzeum Narodowego uzupełniły płótna z widokami miast i zam-ków wschodniogalicyjskich, zbiór rycin polskich i obcych, medaliony, pierścienie hi-storyczne, znakomicie opisane przez Franciszka Jaworskiego47, pamiątki powstań narodowych, zabytki ruskie (m.in. sztuka cerkiewna, wyroby huculskie, zabytki ko-zackie), żydowskie i wykopaliska. Prezentowano tylko wystawy podzielone na dwa działy: zabytków z okresu niepodległości Polski do 1795 r. i pamiątek z okresu walki o niepodległość Polski48.

Istotne były także muzealne zbiory Uniwersytetu Lwowskiego. Mieściło się w nich kilkadziesiąt portretów rektorów, zbiory zoologiczne. Instytut Historii Sztuki w pierwszych latach II Rzeczypospolitej posiadał już 1575 książek, 10 000 fotografii, 1640 diapozytywów, odlewy gipsowe. Zbiory Instytutu Archeologicznego zawierały wiele zabytków z wykopalisk prowadzonych w Galicji Wschodniej zgromadzonych do I wojny światowej przez prof. Karola Hadaczka, wśród nich 2000 przedmiotów z doby neolitycznej, wykopanych w Koszyłowcach, a także zbiory botaniczne i ogród botaniczny49.

Specjalistyczną placówką, zainicjowaną, utworzoną, rozwijaną i zarządzaną przez lwowskich historyków oświaty i literatury było założone w 1903 r. Polskie Muzeum

Szkolne. Pod koniec XIX w. myśl utworzenia muzeum pedagogicznego w Galicji pro-45 J. Petrus, Muzea lwowskie…, s. 429. Opublikowano także Katalog zbiorów Władysława

Łozińskiego, Lwów 1897.

46 A. Czołowski, Muzeum Narodowe im. Króla Jana III. Przewodnik tymczasowy, Lwów 1908; idem, Muzeum Narodowe im. Króla Jana III i jego zadania, „Sztuka” 1911, s. 7.

47 F. Jaworski, Pierścienie historyczne polskie…

48 E. Laszak, Działalność naukowa…, s. 25.

pagował wybitny pedagog szkolnictwa powszechnego, historyk szkolnictwa galicyj-skiego – Mieczysław Baranowski50. Ideę tę zrealizował autor prac z dziejów literatury polskiej i powszechnej Ludomił German, także inspektor Rady Szkolnej Krajowej, pedagog i polityk. Utworzył on Polskie Muzeum Szkolne (PMS), pierwszą taką in-stytucję na ziemiach polskich. W 1903 r. opracował jej projekt, który zyskał popar-cie Rady Szkolnej Krajowej i stanął na czele Komisji Muzealnej złożonej z delega-tów Towarzystwa Naukowego Szkół Wyższych i Polskiego Towarzystwa Naukowego. W latach 1903–1907 organizowano Muzeum i gromadzono zbiory, a w r. 1907 na-stąpiło jego otwarcie. L. German go szczegółowo opisał51. Jak stwierdza późniejszy dziejopis Muzeum Antoni Knot:

Cel i zadania Muzeum twórcy określili w sposób następujący: Polskie Muzeum Szkolne dąży z  pomocą dokładnego poznania przeszłości narodowego wychowania do nawiązania prze-rwanej przez rozbiory i wypadki polityczne nici narodowej tradycji w szkole; równocześnie zwraca uwagę na wszelkie ulepszenia nauki i urządzeń szkolnych, zawiadamia o nich nasze szkoły i wskazuje im drogę do ciągłego postępu52.

Zgodnie z tym założeniem działalność Muzeum rozwijała się w dwóch kierun-kach: społeczno-kulturalnym i biblioteczno-muzealnym. W tym drugim przypad-ku rozwój ten następował przez gromadzenie i konserwację zbiorów bibliotecznych i muzealnych oraz środków naukowych i urządzeń szkolnych. Istotną wartość tego muzeum stanowiła biblioteka, która w pierwszych latach II Rzeczypospolitej mie-ściła ok. 24 000 tomów. Według twórców tej placówki muzealnej, miała ona objąć całokształt dorobku piśmienniczego „dotyczącego szkolnictwa polskiego od jego początków po chwilę bieżącą”53. Księgozbiór obejmował zbiór pamiętników, klasy-ków pedagogiki polskiej, literaturę naukową o dziejach szkolnictwa i wychowania na ziemiach polskich, zbiór prawie wszystkich sprawozdań galicyjskich szkół średnich wraz z cennymi rozprawami, ok. 150 czasopism, także o tematyce z zakresu filo-logii klasycznej (które gromadził głównie Franciszek Majchrowicz) oraz dział ści-śle współczesny. Dział muzealny zawierał rękopisy i dokumenty, medale i pieczęcie szkolne, kolekcję obrazów, zbiory map i fotografii, przybory do nauki gimnastyki, gier i zabaw itp.

50 A. Knot, Polskie Muzeum Szkolne we Lwowie, „Minerwa Polska” 1927, nr 2, s. 167. Współcześnie o  Polskim Muzeum Szkolnym pisała, choć więcej o  jego działalności w  okresie II Rzeczypospolitej, W. Szulakiewicz, Instytucjonalizacja lwowskiej historii oświaty i kultury, [w:]

Wielokulturowe…, t. II, s. 329–350 (IV. Polskie Muzeum Szkolne we Lwowie, s. 347–348).

51 L. German, Muzeum Szkolne we Lwowie, „Muzeum” 1907, t. 2, s. 793–797. Trzy lata później została opublikowana jego praca, pt. Dziesięciolecie Polskiego Muzeum Szkolnego we Lwowie, Lwów 1913.

52 A. Knot, Polskie Muzeum Szkolne…, s. 168.

Do 1914 r. Muzeum stale się rozwijało, ale lata I wojny światowej to okres za-stoju. Dyrektorem zarządu placówki (1916–1925) był historyk oświaty i wychowania w Polsce, filolog klasyczny i zasłużony pedagog Franciszek Majchrowicz, od począt-ku ściśle związany z działalnością PMS. Dzięki niemu i jego współpracownikom spocząt-ku- sku-tecznie ochroniono zbiory muzealne od uszkodzenia i zagrabienia.

Zbiory Muzeum miały służyć nie tylko pedagogom i wychowawcom, ale także historykom oświaty i szkolnictwa. Jak zauważał Antoni Knot: „Nagromadzone obficie materiały, odnoszące się zwłaszcza do zaboru austriackiego, umiejętnie zużytkowane mogą dać odpowiedź na niejedno dziś nierozwiązane zagadnienie, a i wiele kart z hi-storii szkolnictwa dałoby się odsłonić”54.

W okresie autonomii galicyjskiej we Lwowie rozwinęły swoją działalność rów-nież cztery muzea rusko-ukraińskie, w których decydującą rolę odegrali historycy: szczególnie Anton Petruszewicz, Isydor Szaranewicz, Iłarion Swiencicki, a w publi-kacjach na temat ich historii i współczesności – Bohdan Janusz. Pierwszym ukra-ińskim muzeum, jakie powstało we Lwowie, było Muzeum Instytutu „Narodnyj

Dim” (Muziej „Narodnoho Domu”). Już w  latach pięćdziesiątych XIX w. poprzez

dary kompletowano jego kolekcję. Jej porządkowaniem i  badaniem zajmował się kustosz w Kapitule Metropolitalnej Greckokatolickiej we Lwowie, uznany historyk Kościoła prawosławnego, archeolog Antoni Petruszewicz55. Gromadził on zabytki cerkiewne, rękopiśmienne dokumenty oraz historyczne portrety i oddał je w cało-ści temu muzeum. Oficjalnie zostało ono otworzone w 1904 r. pod nazwą Muzeum Archeologiczne „Narodnego Domu” (Archeołohicznyj Muziej „Narodnoho Domu”).