W środowisku historyków lwowskich największą liczebnie grupę zawodową stanowi-li pubstanowi-likujący nauczyciele (121 osób, czystanowi-li 36,8%). Historycy lwowscy głównie sensu
stricto, ale i sensu largo pracowali przede wszystkim w gimnazjach klasycznych,
któ-rych liczba po autonomizacji systematycznie się powiększała. Były to gimnazja: I Gim-nazjum Akademickie (z ukraińskim językiem wykładowym od 1877), II (z niemieckim językiem wykładowym, założone w 1818), III (im. cesarza Franciszka Józefa I, powsta-łe w 1858), IV (1867/68), V(1892/93), VI (1903), VII (1905/06), VIII (1908/09)1. Więk-szość z publikujących nauczycieli pracowało w gimnazjach I–V, czyli w tych starszych i dłużej funkcjonujących. Nierzadkie były przypadki pracy historyków w dwóch lub więcej gimnazjach. W poszczególnych placówkach sumaryczne liczby publikujących nauczycieli przedstawiały się następująco: w gimnazjum I – 31 (w przeważającej liczbie Ukraińcy), II – 22, III – 23, IV – 19, V – 20, VI – 6, VII – 7, VIII – 11 osób.
Ujęci w niniejszych badaniach pracowali także w innych szkołach lwowskich. Najbardziej licznie nauczali w Męskim Seminarium Nauczycielskim (6 osób, m.in. M. Schorr, A. Barwiński, M. Kawczyński), Żeńskim Seminarium Nauczycielskim (5), Szkole Realnej (7, m.in. E. Romer, S. Rudnicki i L. Bernacki), gimnazjum prywatnym żeńskim (5), a także w szkołach wydziałowych i ludowych oraz w ukraińskich szko-łach powszechnych.
Historycy w gimnazjach uczyli często historii i geografii, czasem tylko historii, łączyli też naukę języka ojczystego (polskiego i ruskiego) z nauką łaciny i greki, czy języka niemieckiego.
Wielu historyków lwowskich swoją karierę zawodową rozpoczynało od pracy nauczycielskiej, nierzadko jeszcze na studiach. Dopiero później podejmowali inne zatrudnienia, w archiwum, bibliotece. Łączyli także pracę nauczycielską
z wykłada-1 Na podstawie: A. Puszka, Nauczyciele historii i geografii państwowych szkół średnich w Galicji
w dobie autonomii, Lublin 1999, s. 268; H. Kramarz, Rozwój ilościowy gimnazjów w Galicji od pierw-szego rozbioru do końca czasów autonomicznych, [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t. 20: Historia wycho-wania. Misja i edukacja, red. K. Szmyd, A. Meissner, Rzeszów 2008, s. 75–93. Szeroko o gimnazjach
lwowskich i ich nauczycielach: H. Kramarz, Nauczyciele gimnazjalni Galicji 1867–1914. Studium
mi na uniwersytecie jako prywatni docenci. Warto tu podać głośne później nazwiska profesorów Uniwersytetu Lwowskiego, jak: W. Bruchnalski, A. Semkowicz, A. Szelą-gowski, M. Schorr, I. Szaraniewicz, E. Ogonowski, W. Podlacha, J. Kleiner, a także UJ: A. Lewicki, W. Semkowicz, M. Kukiel. Byli pośród nich także wybitni później biblio-tekarze i archiwiści, jak wspomniany A. Semkowicz, K. Badecki czy W. Wisłocki. Teza Juliana Dybca, że galicyjskie „gimnazja stały się naturalnym zapleczem dla rozwoju najważniejszych instytucji naukowych, jakimi były uniwersytety” sprawdzała się rów-nież w naukach historycznych2. Absolwenci kierunków historycznych Uniwersytetu Lwowskiego w ogóle znajdowali często pracę w rozwiniętym we Lwowie, ale i w całej Galicji, szkolnictwie średnim. Częste było zjawisko zmiany pracy w gimnazjach, gdzie władze szkolne przesuwały nauczycieli (zastępców nauczycieli) z jednego ośrodka do drugiego (nierzadko co kilka lat). Zjawisko to miało miejsce także w samym Lwowie. Nieraz nauczyciele gimnazjalni habilitowali się, nie rezygnując z dotychczasowej pra-cy (głównie z przyczyn materialnych) jako docenci podejmowali wykłady na wszech-nicy lwowskiej. Należeli do nich W. Hahn, W. Podlacha, M. Schorr, S. Tomaszewski, W. Semkowicz, A. Szelągowski, J. Leciejewski, M. Jezienicki, F. Krĉek, A. Danysz, J. Kleiner i postać wybitna – K. Wojciechowski. Do zatrudnionych w innych lwow-skich szkołach średnich należeli także np. E. Romer, M. Kawczyński czy S. Rudnicki. Historycy – docenci stanowili swoistą elitę nauczycieli lwowskich.
Nauczyciele – historycy lwowscy sprawowali ważne funkcje oświatowe. Trzyna-stu spośród nich to dyrektorzy szkół. W gimnazjach funkcję tę sprawowało 8 osób; w I Gimnazjum Akademickim: B. Ilnicki i I. Kokorudz, w II Gimnazjum: F. Bostel, a jako zastępca dyrektora S. Sobieski; w III Gimnazjum: Z. Samolewicz, S. Schneider (także w VIII), K. Wojciechowski (również dyrektor VI gimnazjum). Pięcioro histo-ryków pełniło stanowisko dyrektora także w innych ważnych lwowskich szkołach: w Żeńskim Seminarium Nauczycielskim (M. Baranowski, K. Nittman), w Gimna-zjum Prywatnym Żeńskim Zofii Strzałkowskiej (M. Baranowski, F. Bizoń) i w Żeń-skim Zakładzie Naukowym dla Panien (M. Bielska jako długoletnia kierowniczka tej placówki). Sześć poddanych badaniom osób pełniło wysokie funkcje w oświacie, jako inspektorzy szkół (np. inspektorów szkół krajowych, jak B. Baranowski, M. Siwak, J. Matijów).
Do pracy naukowej dopingowało nauczycieli rozporządzenie wiedeńskiego Mi-nisterstwa Wyznań i Oświaty z 1875 roku, nakazujące umieszczenie co najmniej jed-nej rozprawy w corocznych sprawozdaniach dyrekcji szkół3. Zgodnie z jego rozporzą-dzeniem z maja 1891 r. zarządzenie to rozsyłano do wszystkich szkół średnich w ck monarchii, a egzemplarze obowiązkowe wydanych sprawozdań każda szkoła musiała
2 J. Dybiec, Życie naukowe w Galicji doby autonomicznej, [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t. 3:
Nauka i oświata, red. A. Meissner, J. Wyrozumski, Rzeszów 1995, s. 41.
3 J. Potoczny, Dorobek naukowy nauczycieli gimnazjów klasycznych w Galicji autonomicznej, [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t. 8: Myśl edukacyjna w Galicji 1772–1918, red. C. Majorek, A. Meissner, Rzeszów 1996, s. 60–61.
dostarczać do bibliotek uniwersyteckich, do Rady Szkolnej Krajowej i innych instytucji oświatowych. Nauczycielskie obowiązki zawodowe utrudniały pracę badawczą, zmu-szały do jej ograniczania, a czasami nawet do całkowitego zaniechania po opublikowa-niu kilku artykułów4. Oprócz prac historycznych nauczyciele – historycy zamieszczali wartościowe rozprawy i artykuły o treści pedagogicznej, dotyczące organizacji i stanu szkolnictwa, metodyczne, a także recenzje rozpraw naukowych o różnorodnej tema-tyce i wartości merytorycznej, często na łamach „Muzeum”. Często pisali z dziejów oświaty polskiej, rzadziej z powszechnej. Najwięcej publikowali nauczyciele – history-cy związani z uniwersytetami, towarzystwami i instytucjami naukowymi. Największe osiągnięcia publikacyjne zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym mieli: L. Kubala, F. Bostel, W. Podlacha, W. Semkowicz, S. Łempicki, J. Kleiner, M. Schorr, F. Majchrowicz, K. Wojciechowski, W. Hahn, A. Danysz i S. Kwiatkowski, a z history-ków rusko-ukraińskich: B. Ilnicki, J. Celewicz i S. Tomaszewski.
Niektórzy z historyków – nauczycieli: K. Rawer, B. Gebert, K. Benoni, L. Tatomir to autorzy czy współautorzy podręczników szkolnych do historii, publikacji poświę-conych dydaktyce historii (M. Janelii, S. Kwiatkowski) i map historycznych (E. Romer, S. Majerski).
Osobliwym przykładem profesora gimnazjalnego i wybitnego historyka sie-demnastowiecznej Polski był Ludwik Kubala. Był on jednym z najpopularniejszych mieszkańców Lwowa końca XIX i początku XX wieku. Choć zajmował tylko stanowi-sko nauczyciela historii w miejscowym gimnazjum, dzięki swym szkicom z dziejów Polski XVII w. stał się osobą sławną we wszystkich trzech zaborach, a prace jego do-ceniane w środowiskach naukowych, chętnie czytane i wielokrotnie wznawiane przy-niosły mu sławę wśród współczesnych5. Trudne warunki materialne zmusiły go do szukania pracy w galicyjskim szkolnictwie, wyemigrowania z Krakowa i osiedlenia się we Lwowie, w którym w 1869 r. podjął pracę w III Gimnazjum im. cesarza Franciszka Józefa, gdzie pracował najdłużej. Kubala dał się poznać jako dobry pedagog, dbający o wysoki poziom merytoryczny wykładów, ale również o to, by lekcje historii były okazją do przekazania młodzieży treści wychowawczych. Praca nauczyciela wykony-wana z dużym zapałem i z poczuciem misji wychowania młodego pokolenia utrud-niała prowadzenie własnych prac badawczych i publikowanie ich wyników. Brak cza-su utrudniał mu poświęcenie się studiom badawczym, do których dążył. Nie mógł w pełni przeprowadzić kwerend w archiwach krajowych, a tym bardziej zagranicz-nych. Kubala wielokrotnie próbował zmienić ten stan rzeczy. Starając się o posady umożliwiające większą aktywność naukową, m.in. w 1878 r. dwukrotnie bez rezultatu stawał do konkursu dyrektora archiwum grodzkiego i ziemskiego (Kraków, Lwów), a także w r. 1891 po śmierci K. Liskego bez powodzenia starając się o katedrę historii
4 J. Maternicki, Polskie szkoły historyczne we Lwowie w XIX w., [w:] Wielokulturowe środowisko
historyczne Lwowa w XIX i XX w., t. III, red. J. Maternicki i L. Zaszkilniak, Rzeszów 2005, s. 41.
5 Z. Romek, Ludwik Kubala (1838–1918), [w:] Złota księga historiografii lwowskiej XIX i XX w., red. J. Maternicki przy współpracy L. Zaszkilniaka, Rzeszów 2007, s. 159–161.
Polski na wszechnicy lwowskiej. Na przekór niekorzystnym warunkom i układom, pracując jako nauczyciel Kubala w miarę możliwości prowadził badania naukowo--badawcze i publikował ich wyniki. Zintensyfikował swoje prace badawcze dopiero od r. 1906 po przejściu na emeryturę.
W ówczesnym ustroju uniwersyteckim nie można było powołać profesora, gdy brak było wolnej katedry, docenci z dużą wysługą lat, dla których brakło katedr, otrzy-mywali profesurę tytularną. Duża część docentów ówczesnego Wydziału Filozoficz-nego (w tym historycy sensu stricto i sensu largo) związana była ze szkolnictwem śred-nim. Profesor otrzymujący katedrę wychodził ze szkolnictwa średniego: mógł jednak niekiedy zatrzymać sobie np. jedną klasę. Docent prywatny prowadzący wykłady zle-cone pozostawał nadal na etacie w szkolnictwie, na uczelni wynagradzany jak za prace zlecone. Do najbardziej cenionych pedagogów lwowskich należał nauczyciel języka polskiego Konstanty Wojciechowski. Podkreślano jego walory etyczne, stanowczość, dużą energię w działaniu i skrupulatność oraz kulturę umysłową. Przez wiele lat pełnił funkcję dyrektora lwowskiego gimnazjum: III (1907–1910), VI (1910–1917), a od r. szk. 1917/18 znów III gimnazjum. Pośmiertnie wydano księgę ku jego czci
Cieniom Konstantego Wojciechowskiego (Warszawa–Lwów 1925). Przez całe życie był
uczonym i nauczycielem: dydaktyka była dla niego wytchnieniem w pracy naukowej, a praca naukowa wytchnieniem w dydaktyce szkolnej6. Promieniował osobowością. Z chwilą uzyskania habilitacji rozpoczął Wojciechowski wykłady docenckie na Uni-wersytecie Lwowskim. Prowadził je od II semestru 1904/05 do 1922/23 włącznie, stale jako docent, później z tytułem profesora nadzwyczajnego (od 1916), a już w okresie II Rzeczypospolitej zwyczajnego (od 1920). Członek Katedry Historii Literatury Pol-skiej, a od 1916 r. kierownik I Katedry Literatury Polskiej. Wojciechowski do końca życia (1925) nie rozstał się ze szkołą średnią. I przez całe życie łączył twórczość na-ukową z popularyzacyjną.
Z 14 galicyjskich gimnazjów ukraińskich, które dzięki własnej kadrze wychowy-wały zastępy ukraińskiej inteligencji, najwcześniej powstało I Gimnazjum Akademic-kie we Lwowie (od 1877 z języAkademic-kiem wykładowym ukraińskim we wszystkich klasach od I do VIII). Jego nauczyciele to najtęższa kadra ruskich pedagogów, naukowców i działaczy społecznych. Spośród historyków pracowało tu 25 osób, m.in. uczniowie Mychajło Hruszewskiego. Najbardziej zasłużeni dla nauki to: B. Ilnicki (jego dyrektor w latach 1868–1892), E. Ogonowski, J. Celewicz, N. Wachnianin, I. Kokorudz (dyrek-tor w latach 1911–1927), I. Krypiakiewicz, S. Tomaszewski, I. Matijów, E. Kalitowski i O. Celewicz7.
6 J. Starnawski, Wojciechowski Konstanty, [w:] idem, Sylwetki lwowskich historyków literatury, Łódź 1997, s. 99.
7 B. Łuczyńska, Ukraińscy nauczyciele szkół średnich i ich udział w rozwoju szkolnictwa, nauki
W 1906 r. została utworzona filia Gimnazjum Akademickiego we Lwowie, nie-usamodzielniona, gdyż w niesamodzielnym gimnazjum można było zatrudniać su-plentów wynagradzanych o jedną trzecią mniej od profesorów rangi VIII8. Gimna-zjum Akademickie i jego filia stały na wysokim poziomie.
W lwowskich szkołach średnich pracowało 30 historyków Ukraińców. Poza najsilniej obsadzonym I Gimnazjum Akademickim pięciu z nich pracowało też w II Gimnazjum (m.in. I. Szaraniewicz), w V Gimnazjum, Męskim Seminarium Nauczy-cielskim (A. Barwiński) i w Żeńskim Seminarium NauczyNauczy-cielskim. Należy zauważyć, że większość ukraińskich przedstawicieli lwowskiego środowiska naukowego stano-wili nauczyciele, w tym przeważnie nauczający w szkołach średnich.
Historycy – nauczyciele wnieśli duży wkład w rozwój gimnazjów lwowskich, ale też innych szkół średnich, m.in. jako ich dyrektorzy, a także inspektorzy szkół. Przy-czynili się do rozwoju nauk historycznych, choć na szerszą skalę publikowała tylko część z nich. Oprócz prac historycznych wydawali też z zakresu pedagogiki i metody-ki poszczególnych przedmiotów: historii, a także jeśli chodzi o historyków sensu largo języka polskiego, ruskiego, łaciny, greki i języka niemieckiego, w tym jako autorzy podręczników czy wypisów literatury. Dawali oni solidne podstawy wiedzy kandy-datom na studia historyczne, także przyszłym uczonym, z których wielu kończyło gimnazja lwowskie.
8 J. Świeboda, Szkolnictwo ukraińskie w Galicji (1772–1918), [w:] Galicja i jej dziedzictwo..., t. 8, s. 291; zob. też: E. Charkewicz, Chronika Lwiwskoj Akademicznoj Himnazji: Zwit dir. Sk.