Zdecydowana większość środowiska historyków lwowskich to członkowie licznych towarzystw naukowych. Ich zaangażowanie w działalność naukową i społeczno-kultu-ralną miasta zaowocowało wydatnymi osiągnięciami. Często kierowali towarzystwami jako prezesi czy przewodniczący, wchodzili w skład ich zarządów (zwanych wówczas wydziałami). Nierzadko uczestniczyli w kierowaniu kilkoma towarzystwami jedno-cześnie. Stała ich współpraca z nimi przyspieszała także rozwój kulturalny miasta. Swą działalność rozwinęli historycy w ponad 25 tego typu instytucjach i w niemałym stop-niu przyczynili się do ich rozkwitu, szczególnie w drugiej połowie badanego okresu. Rozpatrzono tu wkład badanych osób w funkcjonowanie 20 towarzystw naukowych, które rozwijały działalność w zakresie szeroko rozumianych nauk historycznych.
Wśród tych towarzystw znalazły się ściśle naukowe oraz popularyzujące naukę. We Lwowie rozwinęło swoją działalność 16 specjalistycznych towarzystw naukowych oraz 4 o charakterze ogólnonaukowym1. Czternaście skupiało przede wszystkim pol-skich historyków. W skład niektórych wchodzili również historycy ukraińscy, a także nieliczni żydowscy. Członkami 6 towarzystw byli jedynie historycy ukraińscy. Wśród analizowanych instytucji znajdują się zarówno towarzystwa skupiające jedynie lwo-wian, jak też takie, do których należały również osoby spoza Lwowa.
Z zajmujących się jedynie problematyką historyczną należą trzy o charakterze ściśle naukowym. Są to: Towarzystwo Historyczne (1886 – działające do dziś), Kra-jowe Towarzystwo Archeologiczne (1875–1890) i Towarzystwo Heraldyczne (1906– 1915). Działały także dwa popularyzujące naukę: Akademickie Koło Historyczne Uczniów Uniwersytetu Lwowskiego (1878–1939) i Towarzystwo Miłośników Prze-szłości Lwowa.
Najstarsze polskie samoistne, specjalistyczne towarzystwo naukowe, powstałe w środowisku lwowskim, to działające do dzisiaj Towarzystwo Historyczne. Wnio-sło ono największe zasługi dla rozwoju badań historycznych, a historycy lwowscy
1 O rozwoju lwowskich towarzystw naukowych w okresie autonomii galicyjskiej zob. A. Toczek,
Lwów – historycy w działalności towarzystw naukowych miasta (1867–1918), [w:] Wielokulturowe środowisko historyczne Lwowa w XIX i XX w., t. II, red. J. Maternicki, L. Zaszkilniak, Rzeszów 2004,
s. 211–239; W. Muszyński, Polskie towarzystwa naukowe i wspierające naukę we Lwowie w latach
odegrali w nim główną rolę. Inicjatywa jego utworzenia zrodziła się w środowisku historyków polskich skupionych wokół Uniwersytetu Lwowskiego. Inspiracja wypły-nęła od Ksawerego Liskego, ale jego pomysł zrealizowali jego starsi uczniowie2. Fry-deryk Papée zaproponował Ludwikowi Finklowi założenie Towarzystwa Historycz-nego, przedstawiając mu już opracowany przez siebie projekt statutu. Szybko został utworzony komitet organizacyjny na czele z Aleksandrem Semkowiczem, który statut ostatecznie przygotował. Wybrano Wydział i Komitet Redakcyjny organu Towarzy-stwa „Kwartalnika Historycznego” („KH”). Ksawery Liske pełnił funkcję zarówno prezesa, jak i redaktora. W skład pierwszego zarządu weszła czołówka ówczesnych lwowskich badaczy dziejów, a także młodzi historycy. Byli to: sekretarz Wydziału Towarzystwa Oswald Balzer, sekretarz Komitetu Redakcyjnego „KH” Ludwik Finkel oraz członkowie Wydziału i Komitetu: Antoni Prochaska, Fryderyk Papée, Roman Pilat, Aleksander Semkowicz, skarbnik Saturnin Kwiatkowski i na krótko Wojciech Kętrzyński. Głównym celem statutowym korporacji było „wzbudzanie i popieranie rozwoju nauk historycznych ze szczególnym uwzględnieniem dziejów Rusi Czerwo-nej”3. Wynikało to m.in. z faktu, ze większość członków Towarzystwa wywodziła się ze wschodniej Galicji.
Na początkowym, pięcioletnim okresie jego dziejów silne piętno odcisnęła, po-dobnie jak i w innych obszarach działalności historyków lwowskich, indywidualność K. Liskego4. Już w statucie przyznano mu godność dożywotnego prezesa. Później Wal-ne Zgromadzenia Towarzystwa były corocznie organizowaWal-ne w kolejną rocznicę jego śmierci. Do znaczących sukcesów prezesury Liskego należy zaliczyć pozyskanie sto-sunkowo dużej liczby członków spośród historyków, nauczycieli i sympatyków (w tym historyków amatorów i popularyzatorów historii). W r. 1887 zgromadziło się ich 216, z tego prawie 3/4 ze Lwowa5. W skład tej korporacji weszła zdecydowana większość osób zaliczonych do historyków środowiska lwowskiego. Jednak, jak określił F. Papée, pierwszy prezes TH skierował główną jego działalność na „wydawanie pisma perio-dycznego, przede wszystkim krytyce i bibliografii historycznej poświęconego”, czyli „KH”6. Dzięki K. Liskemu Lwów stał się nie tylko ważnym ośrodkiem naukowych badań historycznych, ale również upowszechniania ich wyników w poważnej prasie własnej emisji oraz dzięki efektywnemu organizowaniu komunikacji i wymiany myśli
2 A. Galos, Powstanie Towarzystwa Historycznego i jego organu naukowego, [w:] Polskie
Towarzystwo Historyczne 1886–1986, Wrocław 1990, s. 86.
3 F. Papée, Towarzystwo Historyczne 1886–1900, [w:] Polskie Towarzystwo Historyczne 1886–
1936. Księga pamiątkowa, Lwów 1937, s. 4.
4 T. Kondracki, Ksawery Liske i początki Polskiego Towarzystwa Historycznego 1886–1986, Wrocław 1990, s. 78.
5 Sprawozdanie z czynności Wydziału Towarzystwa Historycznego tudzież Komitetu Redakcyjnego „Kwartalnika Historycznego” za rok 1886/1887 (od 14 X 1886 do 1 X 1887). Zespół Ludwika Finkla. DALO f. 254, op. 1, nr 198, k. 18–20.
między historykami na płaszczyźnie specjalnie powołanych towarzystw. Na posiedze-niach naukowych TH wygłaszano rocznie 6–9 referatów.
Od początku powstania Towarzystwo zrzeszało głównie lwowskich badaczy hi-storii, realizujących potrzeby naukowe rozwiniętego i niezwykle aktywnego tu śro-dowiska7. Odgrywało ono także pewną rolę popularyzatorską, kulturotwórczą. Dzie-je i tradycDzie-je Lwowa mogli Dzie-jego mieszkańcy poznawać dzięki takim autorom, jak np. Władysław Łoziński, Aleksander Czołowski czy Ludwik Kubala. Przypominali oni dziejowe bohaterstwo mieszkańców Lwowa i jego świetlane okresy. Towarzystwo odegrało inspirującą rolę w pracy nad dziejami Lwowa. Przełomowy w tym zakresie okazał się zorganizowany przez TH II Zjazd Historyków Polskich we Lwowie (1890). Chodzi tu zarówno o referat A. Czołowskiego: „Lwów starożytny”, jak i rozważania A. Semkowicza dotyczące reorganizacji Archiwum Miejskiego i opracowania dziejów Lwowa. Z jego inspiracji i zaangażowania powstały publikacje naukowe, np. Towarzy-stwa Miłośników Przeszłości Lwowa i jego seria wydawnicza „Biblioteka Lwowska”. Z finansową pomocą Rady Miejskiej F. Papée opublikował swą popularnonaukową
Historię miasta Lwowa w zarysie (Lwów 1894).
Po śmierci K. Liskego wybrano nowe władze Towarzystwa spośród historyków lwowskich. Prezesem został Tadeusz Wojciechowski, wiceprezesem Władysław Ło-ziński, a sekretarzem – Ludwik Finkel. To właśnie Finklowi Towarzystwo zawdzięcza przetrwanie zarówno do 1914 r.8, jak i przede wszystkim w trudnym okresie I wojny światowej.
Z czasem Towarzystwo zaczęło przeżywać regres9. Spadała liczba członków. Po-ważnie zmniejszyła się liczba odczytów na jego posiedzeniach (tylko 2–4 rocznie). Nie urządzano publicznych wykładów. Zarząd Towarzystwa stanowili najwięksi polscy historycy (z prof. T. Wojciechowskim na czele), ale poświęcali się oni przede wszystkim swoim badaniom i uniwersyteckiej działalności dydaktycznej. Nie potrafili też nawiązać kontaktu ze społeczeństwem w kwestii kultywowania tradycji10.
W r. 1906 na krótko nastąpiło ożywienie stowarzyszenia. Wówczas to przeniósł się z UJ na lwowską wszechnicę Stanisław Zakrzewski. Został wybrany sekretarzem
7 H. Samsonowicz, Wokół idei i koncepcji Polskiego Towarzystwa Historycznego, [w:] Polskie
Towarzystwo Historyczne 1886–1986..., s. 11.
8 Przyznał to w swoim wystąpieniu na XVII Walnym Zgromadzeniu TH (1896), z okazji 10-le-cia Towarzystwa jego ówczesny prezes T. Wojciechowski. Zauważył on, że Towarzystwo nie upa-dło, co jest „przede wszystkim zasługą sekretarzy […] dr Oswalda Balzera, a teraz od wielu lat dr Ludwika Finkla. Ich to zachodem Towarzystwo utrzymało się przy życiu, oni utrzymali ruchliwość i energię naukową. Trzeba było widzieć jak oni, kiedy brakło odczytów na posiedzenia miesięczne, chociaż obciążeni pracą zawodową, brali się sami do rzeczy i zapełniali sobą luki, byle tylko zebranie miesięczne nie chybiło”. „KH” 1897, s. 253.
9 E. Barwiński, Towarzystwo Historyczne 1901–1914, [w:] Polskie Towarzystwo Historyczne
1886–1986…, s. 22.
TH i podjął usilne starania, aby ożywić jego działalność11. Zwiększyła się liczba refe-ratów do 8 rocznie, pomnożyła liczba członków, urządzano cieszące się popularnością publiczne odczyty. S. Zakrzewski opracował też projekt wydawnictwa źródeł odno-szących się do dziejów Polaków na Rusi. Rychło jednak zaangażował się w działalność polityczną i przestał się interesować problemami TH. Towarzystwo, pomimo krótkich okresów ożywienia, w dalszym ciągu przeżywało kryzys. Dobrze natomiast rozwijała się jego wizytówka, czyli „KH”.
W roku 1915 kierownictwo TH planowało zorganizować we Lwowie kolejny, IV, zjazd historyków polskich. Stąd w 1913 r., celem oddania jego organizacji w młod-sze ręce prezes T. Wojciechowski i wiceprezes L. Kubala postanowili zrezygnować z kierownictwa. Prezesem wybrano Ludwika Finkla, a jego zastępcą B. Dembińskie-go. Finkel energicznie zabrał się za przygotowanie zjazdu, który jednak nie odbył się z powodu wybuchu I wojny światowej. Okupacja rosyjska Lwowa i działania wojen-ne postawiły pod znakiem zapytania dalszą działalność TH. Pozostający cały czas we Lwowie jego prezes stanął na wysokości zadania. Wspólnie ze S. Zakrzewskim i B. Dembińskim doszli do wniosku, że skoro Towarzystwo nie może rozwinąć swo-jej działalności, to koniecznie musi ukazywać się „Kwartalnik”. Pomimo ogromnych trudności finansowych, periodyk pod kierownictwem S. Zakrzewskiego ukazywał się aż do stycznia 1918 r., następnie przejął go L. Finkel.
Dzięki prezesowi Finklowi odbywały się comiesięczne posiedzenia z referatami i komunikatami12. W latach 1914–1916 Towarzystwo formalnie liczyło 365 członków, ale składki uiszczało zaledwie 150 osób13. W r. 1917 liczba członków płacących skład-ki była jeszcze mniejsza, bo wynosiła zaledwie 104 członków zwyczajnych, w tym 6 instytucji14.
Lwowiacy na przełomie XIX i XX w. stanowili zwykle ponad połowę wszystkich członków TH15. Proporcje te uległy zmianie w 1914 r., po utworzeniu Krakowskiego Koła Towarzystwa. Wzrosła wówczas liczba członków TH, a mieszkańcy Lwowa stali
11 E. Barwiński, Towarzystwo Historyczne…, s. 23.
12 Zaproszenie na posiedzenie Wydziału Towarzystwa Historycznego i Komitetu Redakcyjnego na 7 VIII 1915 r. w Seminarium Historycznym Uniwersytetu. Lwów 4 VIII 1915 r. z własnoręcz-nymi podpisami prezesa L. Finkla, sekretarza S. Zakrzewskiego oraz W. Abrahama, L. Kubali, T. Wojciechowskiego, B. Gubrynowicza, K. Hartleba, T. Modelskiego, Henryka Sawczyńskiego, A. Skałkowskiego, Eugeniusza Wawrzkowicza i Jana Friedberga. NBLNU. Akta Towarzystwa Historycznego we Lwowie 1914–1916 sygn. 2448 IV.
13 XXVIII Sprawozdanie z czynności Towarzystwa Historycznego we Lwowie tudzież Komitetu Redakcyjnego „KH” za lata 1914, 1915, 1916, Lwów 1917.
14 CDIAL f. 711, op. 1, nr 90, k. 2–3.
15 Np. w r. 1897 na 294 członków zwyczajnych stowarzyszenia 167 pochodziło ze Lwowa (dla porównania z Krakowa – 38); w r. 1900 proporcja ta wynosiła 270 : 147 (z Krakowa – 47); w r. 1908 – 139 (z Krakowa – 43); w r. 1910 – 264 : 136 (z Krakowa – 47). Powyższe dane zebrano na podstawie publikowanych list członków w corocznych Sprawozdaniach z czynności Towarzystwa Historycznego we Lwowie, tudzież Komitetu redakcyjnego „KH” za lata 1886–1916.
się w nim mniejszością, chociaż najbardziej liczebną16. W skład TH we Lwowie wcho-dzili także przedstawiciele innych zaborów17, stąd organizacja ta miała w pewnej mie-rze charakter ogólnopolski. Należy jednak pamiętać, że w całym charakteryzowanym okresie Wydział wraz z Komitetem Redakcyjnym wybierany był spośród czołówki historyków lwowskich, zarówno sensu stricto, jak i sensu largo. Również referaty na posiedzeniach wygłaszali przeważnie historycy lwowscy, sporadycznie także krakow-scy, warszawscy i obcy. Niejednokrotnie były one następnie drukowane w „Kwartal-niku”. Najczęściej wygłaszali je: O. Balzer, B. Dembiński, S. Zakrzewski, A. Prochaska, L. Finkel, W. Abraham i W. Semkowicz. Pojedyncze odczyty prezentowali też histo-rycy ukraińscy (przed 1900): I. Franko, A. Kołessa i C. Studziński. Do Towarzystwa Historycznego należeli przede wszystkim Polacy, ale także 13 historyków ukraińskich oraz pojedynczy Niemcy i Czesi. Spośród Ukraińców 11 osób należało przed rokiem 1900, a po 1900 już tylko trzech18.
Drugim lwowskim towarzystwem naukowym zajmującym się wyłącznie nauka-mi historycznynauka-mi, a pierwszym pod względem chronologicznym było Towarzystwo
Archeologiczne Krajowe. Powstało z końcem 1875 r., kiedy to związany
z Krako-wem, czasowo przebywający we Lwowie archeolog i heraldyk Stanisław Krzyżanowski utworzył komitet przygotowawczy „do którego zaprosił ludzi chętnych i miłośników badań archeologicznych”19. Chociaż powstawało ono w polskim środowisku Lwowa
i wschodniej Galicji, otwarte było na członków wszystkich jej narodów, głównie na „społeczność ukraińską Galicji”, co symbolizowało godło Towarzystwa: na okrągłej tarczy w otoku widniała jego polska nazwa, w środku wizerunek posągu Światowida ze Zbrucza z napisami w językach polskim i ruskim oraz w alfabecie runicznym. Tym samym godłem opatrzona była kolumna tytułowa każdego numeru „Przeglądu Ar-cheologicznego”, organu Towarzystwa.
16 W 1913 r. TH gromadziło 335 członków zwyczajnych, z tego ze Lwowa – 135, a z Krakowa liczba ta wzrosła do 108 osób. Obliczono na podstawie listy członków Towarzystwa, zamieszczo-nych w: XXVII Sprawozdanie z czynności Towarzystwa Historycznego we Lwowie tudzież Komitetu Redakcyjnego „KH” za r. 1913, Lwów 1914, s. 12–20.
17 Z list zamieszczanych w corocznych „Sprawozdaniach” wynika, że członkami TH byli też np. czołowi przedstawiciele historyków warszawskich (w 1897 tylko trzech, ale w 1913 już dzie-sięciu).
18 Przed r. 1900 należeli do niego: O. Barwinski, M. Hruszewski, M. Korduba, I. Franko, J. Celewicz, A. Kolessa, E. Kalitowski, J. Matijów, P. Skobelski, P. Stebelski, I. Bełej i W. Milkowicz. Po r. 1900 byli to: A. Barwiński (spośród Ukrainców miał najdłuższy staż w tej instytucji, bo umieszczo-ny był również na liście z 1917), A. Kolessa, C. Studziński (do TH należał jeszcze w 1917, podobnie jak A. Barwiński). O historykach ukraińskich działających w TH szeroko pisze L. Łazurko, Wspiłpraca
ukrajinśkich uczenych z Polskim Istorycznym Towarystwom (lwiwskij period), [w:] Wielokulturowe środowisko historyczne Lwowa w XIX i XX w., t. V, red. J. Maternicki, L. Zaszkilniak, Rzeszów 2007,
s. 240–254. Charakteryzuje ona naukową współpracę polsko-ukraińską w ramach TH oraz porusza kwestię popularyzacji dziejów i kultury ukraińskiej wśród polskiego społeczeństwa.
Statut TA z 31 grudnia 1875 r. określał cel jego działalności: „poszukiwanie, badanie i przechowywanie tudzież opisywanie, odrysowanie lub fotografowanie wszelkich zabytków ruchomych i nieruchomych do przeszłości Galicji i W.Ks. Kra-kowskiego odnoszących się”20, a także wydawanie pisma archeologicznego. Trakto-wano tu archeologię bardzo szeroko, dzieląc ją na tzw. archeologię przedhistoryczną i historyczną (starożytnictwo, czyli historię sztuki i ochronę zabytków). Z materia-łów Państwowego Centralnego Archiwum Historycznego we Lwowie wynika, że w r. 1876 do TA zgłosiło akces 216 osób (członkowie honorowi, wspierający i zwy-czajni, ze wszystkich zaborów i z Europy Zachodniej), łącznie z 42 miejscowości21. Przeważali przedstawiciele Galicji i Austro-Węgier (pochodzący z 10 miejscowości); najwięcej ze Lwowa (71) oraz z Krakowa (13). Z racji międzynarodowego charakteru i rangi członków w środowisku naukowym Towarzystwo prezentowało się okazale. Jednak liczba członków płacących składki stale spadała, a z powodu trudnej sytuacji finansowej i długotrwałej nieobecności prezesa S. Krzyżanowskiego22 jego działalność w latach 1878–1881 miała ograniczony i epizodyczny wymiar23. Dzieje tegoż Towa-rzystwa z punktu widzenia żywotności dają się podzielić na dwa okresy. Pierwszy kończy się prawdopodobnie jeszcze w 1877 r.24 Drugi przypada po przerwie regre-sowej na lata 1881–1884. W r. 1882 Wydział Towarzystwa Archeologicznego wydał
Odezwę25. Stwierdzano w niej m.in., że: „Towarzystwo Archeologiczne we Lwowie założone już przed laty pracowało przez jakiś czas sprężyście, ale od kilku lat z roz-maitych powodów przestało dawać znaki życia”. Z dalszej części tej odezwy wynika, że jedną z głównych przyczyn były chroniczne trudności finansowe, co potwierdzają również inne źródła26. Potrzeba badań archeologicznych nie była wystarczająco
rozu-20 Sprawozdanie o Towarzystwie Archeologicznym we Lwowie, „Przegląd Archeologiczny” 1882,
z. I, s. 102.
21 Akta Towarzystwa Archeologicznego we Lwowie. CDIAL f. 192, op. 1, nr 4, k. 4.
22 W liście z Humania do Wydziału TA z 5 II 1879 r. złożył on rezygnację z funkcji prezesa, tłu-macząc się problemami osobistymi i chorobą oczu. Rezygnacja nie została jednak przyjęta. CDIAL f. 192, op. 1, nr 12, k. 23.
23 Z Akt TA dowiadujemy się, że „Najgłówniejszą przeszkodą był brak środków materialnych. Do robienia wycieczek i poszukiwań potrzebne są zasoby pieniężne. Tych towarzystwo nie miało”. Stąd zmuszone było ograniczyć się „do zarejestrowania zasobów starożytniczych, jakie kraj nasz posiada”. Luźna notatka z 21 XII 1880 r. Akta Towarzystwa Archeologicznego we Lwowie. CDIAL f. 192, op. 1, nr 7, k. 44.
24 Głównym przejawem jego działalności był „Przegląd Archeologiczny”, którego czwarty nu-mer, ostatni przed przerwaniem działalności, pojawił się prawdopodobnie jeszcze w 1877 r. Poza tym TA w sprawozdaniu z 1882 r. zaznacza, że było ono czynne przez okres dwóch lat, czyli w latach 1875–1877.
25 „Przegląd Archeologiczny” 1882, z. I, s. III–IX.
26 Wynika to m.in. z dwóch listów skierowanych przez Wydział TA do Antoniego Petruszewicza. Listy nie są datowane, ale z ich treści wynika, że zostały napisane przed upływem pierwszego roku działalności korporacji. W pierwszym zawarta jest informacja, że „nie może się Towarzystwo
nale-miana, zarówno przez lwowskie społeczeństwo, jak i niedoceniana przez niektórych liczących się uczonych. W tym ostatnim przypadku chodzi też o dyletanckie poję-cie przedmiotu i zakresu badań archeologicznych prezentowane przez niektórych członków Wydziału Towarzystwa; rozumienie go jako „starożytnictwo” (opieka nad zabytkami) a nie jako badania wykopaliskowe. Powyższe przyczyny zadecydowały o przerwaniu działalności Towarzystwa w r. 1877.
Pierwszy okres faktycznego funkcjonowania TA to zaledwie przecieranie szla-ków dla badań archeologicznych. Zarówno w pierwszym, a jeszcze bardziej w drugim okresie aktywności w TA wyróżniali się historycy lwowscy. Pewien wkład wnieśli tak-że historycy krakowscy. W pierwszym okresie prezesem był związany z Krakowem, ale okresowo mieszkający we Lwowie Stanisław Krzyżanowski. Jednak większość 10-osobowego jego Wydziału stanowili lwowianie. Pierwszym zastępcą prezesa został ks. Eugeniusz Janota, a następnie ks. Antoni Petruszewicz, zasłużony lwowski histo-ryk rusko–ukraiński, członek Akademii Umiejętności. Członkami Wydziału spośród historyków lwowskich zostali m.in. historyk amator, regionalista, archeolog i etno-graf Antoni Schneider, bibliotekarz TA i redaktor „PA”; pisarz i popularyzator historii Władysław Zawadzki, skarbnik TA; dziennikarz i historyk Karol Widman, sekretarz TA; historyk sztuki i przemysłu, kolekcjoner Julian Kołaczkowski, zastępca sekreta-rza Towarzystwa oraz prof. Izydor Szaraniewicz. Pośród zastępców członka Wydziału znalazł się m.in. Tadeusz Wojciechowski, ówczesny pracownik Biblioteki Uniwersy-teckiej.
Jednym z głównych zadań TA było wydawanie kwartalnika „Przegląd Archeolo-giczny”, ukazującego się jednak nieregularnie. Jego pierwszy redaktor Antoni Schne-ider w r. 1876 był delegatem Towarzystwa na międzynarodowy kongres antropologii przedhistorycznej i archeologii odbywający się w Budapeszcie.
W roku 1882, po kilkuletniej przerwie, działalność stowarzyszenia została wznowiona. Nastąpiły w nim istotne zmiany, także personalne. Doszło do bliskiej współpracy TA z ck Konserwatorium Pomników. Obie instytucje połączyła osoba prezesa Wojciecha Dzieduszyckiego, m.in. archeologa prowadzącego własne ba-dania wykopaliskowe. Jemu to przede wszystkim Towarzystwo zawdzięczało wzno-wienie działalności i znalezienie wystarczających środków finansowych. Zmienił się również częściowo skład Wydziału. We władzach TA jeszcze bardziej wzrosła rola historyków lwowskich. Na stanowiskach pozostali zarówno wiceprezes A. Petrusze-wicz, sekretarz K. Widman i jego zastępca J. Kołaczkowski, a także członek Wydziału I. Szaraniewicz. Z nowych postaci, poza osobą prezesa, z historyków lwowskich wszedł również Aleksander Semkowicz. W odnowionym Towarzystwie znalazło się też kilku lwowian, jak np. Jerzy Dunin-Borkowski czy Mieczysław Dunin-Wąsowicz, wiele lat
życie rozwinąć dla braku funduszów. Pisma naszego nie możemy wydawać, bo nie mamy czym po-kryć kosztów druku”. Wielu członków stowarzyszenia nie uiszczało składek. Dwa listy Towarzystwa Archeologicznego do ks. A. Petruszewicza. Korespondencja A. Petruszewicza. Biblioteka UNAN im. W. Stefanyka we Lwowie ASP-576/p. 16, op. IV.
później aktywni członkowie Wydziału Towarzystwa Heraldycznego. Członkiem TA był też Ludwik Ćwikliński, późniejszy wieloletni prezes Towarzystwa Filologicznego. Nie pierwszy to i nie ostatni przykład aktywnej działalności lwowskich historyków w kilku miejscowych towarzystwach naukowych.
Jednak w drugim okresie działalności TA zwyciężyło tradycyjne rozumienie archeologii jako „starożytnictwa”, opisu dziejów i ochrony zabytków historycznych. Niemniej działalność Towarzystwa ożywiła się27. Członkowie TA wygłaszali odczyty i referaty. Powyższa działalność znajdowała szeroki rezonans na łamach wznowione-go „PA”28. Jego redaktorem został sekretarz Towarzystwa K. Widman. Periodyk in-formował, że w wyniku starań prezesa TA Wydział Krajowy wypłacił 500 reńskich na wydawnictwo „katalogu pomników”29. Celem realizacji tego zadania pojawiło się kilka ważnych, obszernych artykułów, głównie historyków lwowskich, w tym także o dokonaniach i planach związanych z wykopaliskami.
Trzecim lwowskim towarzystwem naukowym, prowadzącym głównie dzia-łalność badawczą w zakresie nauk historycznych było Towarzystwo Heraldyczne (1906–1915). Na jego profil decydujący wpływ mieli miejscowi historycy. Jednym z głównych inicjatorów jego założenia w r. 1903 był Ludwik Pierzchała, heraldyk i genealog. Kierował się on głównie wolą odrobienia zaniedbań badawczych w nauce polskiej w zakresie heraldyki, genealogii i sfragistyki oraz koniecznością uporząd-kowania rozproszonego materiału źródłowego w tym zakresie. Porozumiał się on ze znanymi badaczami heraldyki lwowskiej: Jerzym Duninem-Borkowskim oraz Zyg-muntem Lubą-Radzimińskim i uzyskał od nich poparcie dla tej inicjatywy30. Opraco-wał też projekt statutu, przedyskutowany z wymienionymi osobami. W tym samym roku powstał złożony z 14 osób komitet założycielski, w którym przeważali historycy lwowscy, nierzadko wywodzący się z ziemiaństwa, podobnie jak znaczna część jego członków31. Pierwszym prezesem został jeden z założycieli stowarzyszenia: Jerzy
Du-nin-Borkowski (w latach 1906–1908). Była to postać zasłużona dla badań
heraldycz-no-genealogicznych, aktywny członek największych europejskich, heraldycznych to-warzystw naukowych, np. włoskiego Instituto-Heraldico Italiano, czy niemieckiego towarzystwa heraldycznego „Der Adler”32. W 1891 r. został on honorowym prezesem miedzynarodowego Zjazdu Heraldyków w Paryżu. Po śmierci pierwszego prezesa
27 „Przegląd Archeologiczny” 1883, z. III.
28 List Karola Widmana, sekretarza Towarzystwa Archeologicznego, do redakcji „Przeglądu Archeologicznego” (1883). ZNiO, sygn. 12667/III, k. 129.
29 Sprawozdanie o Towarzystwie Archeologicznym we Lwowie, „PA” 1883, z. III, s. 140.
30 Sekretariat, Sprawy Towarzystwa Heraldycznego, „Miesięcznik Heraldyczny” („MH”) 1908,