Historyczne uwarunkowania

Sytuacja w gospodarce krajowej i światowej w drugiej dekadzie XXI wie-ku uległa znacznym zmianom, które zachodziły dzięki realizacji procesów trans-formacyjnych, szczególnie w krajach rozwijających się. Zmiany wspierane były postępem w procesie przemian ustrojowych zachodzących na tle globalizacji.

Oddziaływały one bezpośrednio na zdolności rozwojowe gospodarki wynikają-ce z bieżących potrzeb, podnoszenia konkurencyjności przedsiębiorstw, ilościo-wego wzrostu produkcji, a także uwarunkowań społecznych i kulturowych⁸². Reindustrializacja krajów postsocjalistycznych w Europie rozpoczęta w latach dziewięćdziesiątych była ściśle powiązana z faktem występowania dojrzałego kapitalizmu w niektórych gałęziach przemysłu wysokorozwiniętych krajów za-chodnioeuropejskich, przez co szybko wzrastała presja na wzrost efektywno-ści, dzięki obniżeniu kosztów produkcji przy jednoczesnym zachowaniu jako-ści produktów i odpowiedniej elastycznojako-ści reagowania na potrzeby rynku⁸³. Dzięki tejże reindustrializacji, zachodzącej w dość szybkim tempie prywatyza-cji, a przede wszystkim procesom transformacyjnym gospodarki, kraje Europy Środkowej coraz częściej stawały się punktem zainteresowania inwestorów za-granicznych i miejscem realizacji inwestycji bezpośrednich.

Ewolucja i modernizacja jednostek gospodarczych występujących w prze-myśle spożywczym nierozerwalnie związane były z funkcjonowaniem całego

82 G.W. Kołodko, Sukces na dwie trzecie. Polska transformacja ustrojowa i lek-cje na przyszłość, http://www.tiger.edu.pl/aktualnosci/gwk_Sukces_na_dwie_trzecie.pdf, [12.07.2016].

83 K. Gwosdz, Pomiędzy starą a nową ścieżką rozwojową. Mechanizmy ewolucji struk-tury gospodarczej i przestrzennej regionu tradycyjnego przemysłu na przykładzie konurbacji katowickiej po 1989 roku, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiel-lońskiego w Krakowie, Kraków 2014, s. 58–62.

sektora agrobiznesu, który jako podsystem gospodarki narodowej kształtuje stan, stopień unowocześnienia i wyposażenia jednostek gospodarczych, począw-szy od gospodarstw rolnych produkujących na jego potrzeby, poprzez jednostki skupu, magazynowania, handlu hurtowego i dystrybucji produktów pochodze-nia rolniczego, przedsiębiorstwa przetwórstwa rolnego, a skończywszy na han-dlu detalicznym⁸⁴. Zdaniem K. Zielińskiego modernizacja związana jest z ada-ptacyjnością, elastycznością, innowacyjnością i otwieraniem się na wiedzę⁸⁵. J. Wilkin modernizację w rolnictwie przedstawia jako proces dostosowań gospo-darstw rolniczych wraz z podmiotami współpracującymi, który pozwala na ich rozwój i czerpanie korzyści wynikających ze społeczno-gospodarczego rozwoju kraju, a także uczestniczenie w gospodarce światowej⁸⁶.

Wpływ kontekstu międzynarodowego na kraje dokonujące głębokiej trans-formacji jest zwykle bardzo istotny ze względu na wzajemne powiązania funk-cjonujących w nich gospodarek z koniunkturą światową. Globalne proce-sy transformacji, recesji czy kryzysu mają szerokie oddziaływanie na kierunki i priorytety rozwojowe poszczególnych krajów. Polska była krajem długo na-zywanym jako rolniczy, niemniej jednak już dawno w naszym kraju przesta-no uznawać rolnictwo i gospodarkę żywprzesta-nościową za dominującą działalprzesta-ność gospodarczą. Powojenna trajektoria rozwoju została ukształtowana w kierun-ku priorytetowego rozwoju przemysłu ciężkiego spychając przemysł rolno-spo-żywczy na dalszy plan.

Polityka regionalna w Polsce powojennej została oparta na dywersyfika-cji już istniejących i wymaganych branż dla ówczesnej gospodarki i została oparta na działaniach wzmacniających rozwój endogeniczny. Już wcześniej, bo w pierwszej połowie XIX wieku zaczęły pojawiać się na ziemiach polskich pro-cesy industrializacji, dzięki czemu prężnie rozwijały się regiony, w których do-minowała aktywność górnicza i hutnicza. Zaczęły powstawać niejednokrotnie na bazie istniejących fabryk okręgi przemysłowe jako skupiska kilku lub kilku-nastu zakładów przemysłowych na niewielkim obszarze. Ich powstanie i rozwój był ściśle związany z planowanymi i przewidywalnymi korzyściami dla danej aglomeracji, w której skupiana była działalność produkcyjna występująca wcze-śniej na danym terenie lub pojawiająca się w trakcie procesu jego uprzemysła-wiania z wykorzystaniem możliwych do pozyskania surowców mineralnych.

84 K. Firlej, D. Żmija, Transfer ..., op. cit., s. 43.

85 K. Zieliński, Procesy modernizacyjne rolnictwa, Difin SA, Warszawa 2014, s. 7.

86 J. Wilkin, Instytucjonalne uwarunkowania modernizacji wsi w Polsce, „Zeszyty Na-ukowe Akademii Rolniczej im. H. Kołłątaja w Krakowie”, 2001, nr 377, s. 36.

Jako przykład regionalnego rozwoju w Polsce powojennej można podać Centralny Okręg Przemysłowy (COP), którego powstanie zostało zainicjowane w 1936 roku, a rozwój następował do 1939 roku. Jako ośrodek przemysłu cięż-kiego został wybudowany w południowo-centralnych dzielnicach kraju, a jego celem priorytetowym było podnoszenie ekonomicznego potencjału Polski, jak również rozbudowa przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego (rys. 2.1).

Rysunek 2.1. Centralny Okręg Przemysłowy (COP)

Źródło: Polska pod rządami Józefa Piłsudskiego, http://www.polska1918-89.pl/polska-pod-rzadami-jozefa-pilsudskiego,25.html, [15.07.2016].

Efektem dodatkowym miało być zmniejszenie bezrobocia wynikającego ze skutków wielkiego kryzysu. Zakładano, że rozwój Centralnego Okręgu Przemy-słowego poprawi trudną sytuację na wsiach, zachęci młodzież do zatrudniania w miastach oraz rozpocznie przekształcanie gospodarki na tory przemysłowe. In-westycję rozpoczęto z dużym rozmachem, dość szybko zbudowano wiele obiek-tów, które wymagały równoczesnej rozbudowy infrastruktury komunikacyjnej

i energetycznej. Zagwarantowane to poprzez wybudowanie nowoczesnych, jak na ówczesne czasy elektrowni wodnych i cieplnych, które bazowały na dostęp-nych w kraju surowcach. Za najważniejsze inwestycje, które powstały w Cen-tralnym Okręgu Przemysłowym w latach 1937–39 należy uznać takie, jak: Huta Południowa w Stalowej Woli, Fabryka Obrabiarek (jako filia Zakładów Cegiel-skiego z Poznania) oraz Wytwórnia Silników r 2 Państwowych Zakładów Lotni-czych w Rzeszowie, Fabryka Opon „Stomil” w Dębicy, fabryki gumy, obrabia-rek (produkująca m.in. broń) w Sanoku, Radomiu i Starachowicach, wytwórnie amunicji w Kraśniku, Jawidzu pod Lubartowem, Nowej Dębie (ówczesnej Dę-bie – Zakład Amunicji nr 3), Państwowe Zakłady Lotnicze w Mielcu. Rozpoczę-to także budowę wielu elektrowni m.in. w Czorsztynie i Rożnowie na Dunajcu, w Porąbce na Sole, w Solinie, Myczkowcach i Łukawcu na Sanie. COP był da-lej rozwijany w okresie PRL.⁸⁷

Drugi z największych okręgów przemysłowych w Polsce, który wywarł istotny wpływ na gospodarkę naszego kraju w ostatnim stuleciu, to Górno-śląski Okręg Przemysłowy (GOP), który powstał w XIX wieku i był uznawa-ny za okręg surowcowy związauznawa-ny głównie z wydobyciem węgla kamiennego (rys. 2.1). Z czasem na jego terenie rozciągającym się od zaboru pruskiego do zaboru rosyjskiego rozwinął się także inny przemysł, taki jak: hutniczy, che-miczny, elektromaszynowy, spożywczy i wiele innych. Za jego główne ośrod-ki należy uznać: Katowice, Gliwice, Zabrze, Chorzów, Rudę Śląską, Tarnowsośrod-kie Góry, Mysłowice, Sosnowiec, Dąbrowę Górniczą, Rybnik. Aktualnie okręg ten zlokalizowany jest w większości na terenie województwa śląskiego, z którego w 2011 roku pochodziło ok. 18% produkcji sprzedanej przemysłu. Dzięki temu region ten charakteryzuje się występowaniem małego bezrobocia, ale z drugiej strony silną degradacją środowiska przyrodniczego.⁸⁸

W czasach współczesnych trudno doszukiwać się poważnej i wiodącej roli pojedynczych okręgów przemysłowych w gospodarce Polski, gdyż ich rozwój jest zależny od m. in.: zasobów pracy (zwłaszcza wykwalifikowanych kadr), stabilnego rynku zbytu, istnienia infrastruktury gospodarczej – banków, maga-zynów, firm spedycyjnych oraz możliwości współpracy z placówkami badaw-czo-rozwojowymi⁸⁹. Pomimo tego, że w ostatnich latach powstało także wiele

87 Historia Centralnego Okręgu Przemysłowego, http://www.copklaster.pl/cop/cop/hi-storia_centralnego_okregu _przemyslowego/687,1.htm, [15.07.2016].

88 Ośrodki i okręgi przemysłowe w Polsce – charakterystyka – Geografia, http://eszkola.

pl/geografia/osrodki-i-okregi-przemyslowe-w-polsce-7577.html?strona=2, [15.07.2016].

89 Ibidem.

klastrów przemysłowych, również okręgi przemysłowe odgrywają poważną rolę. Obecnie za najważniejsze okręgi przemysłowe można uznać:

• okręg warszawski (główne ośrodki: Warszawa, Pruszków, Grodzisk Mazowiecki, Legionowo, Ożarów, Wołomin);

• górnośląski okręg przemysłowy (GOP) (główne ośrodki: Katowice, Gli-wice, Zabrze, Chorzów, Ruda Śląska, Tarnowskie Góry, MysłoGli-wice, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Rybnik);

• łódzki okręg przemysłowy (główne ośrodki: Łódź, Zgierz, Aleksandrów Łódzki, Pabianice, Ozorków, Sieradz);

• staropolski okręg przemysłowy (główne ośrodki: Kielce, Starachowice, Skarżysko-Kamienna, Ostrowiec Świętokrzyski, Wierzbica, Radom);

• gdański okręg przemysłowy (główne ośrodki: Gdańsk, Gdynia, Sopot, Kwidzyn, Starogard Gdański);

• krakowski okręg przemysłowy (główne ośrodki: Kraków, Brzesko, Boch-nia, Skawina, TrzebiBoch-nia, Chrzanów);

• wrocławski okręg przemysłowy (główne ośrodki: Wrocław, Oława, Jelcz, Brzeg Dolny).

2.2. Specyfika zmian w przemyśle spożywczym w Polsce