Baza ekonomiczna przemysłu spożywczego w Polsce
1.2. Przemysł spożywczy w ujęciu zasobowym i finansowym
Przemysł spożywczy jak każdy rodzaj przemysłu wymaga korzystania z nie-zbędnych zasobów gwarantujących jego niezakłócone funkcjonowanie. Każdy z zasobów oddziałuje i warunkuje jego rozwój i powinien być dokładnie rozpa-trywany w strategiach przedsiębiorstw, a szczególnie w procesach planowania, inwestowania i produkcji. Zasobem w światowej literaturze określa się nakła-dy (np. maszyny, surowce, pracę), jak również wykorzystywane w procesie pro-dukcji wszystkie materialne i niematerialne składowe, bez których ta produkcja byłaby niemożliwa. Zdaniem J. Beksiaka zasób jest to ilość pewnego składnika aktywów w danym momencie, a pojęcia tego można używać w kontekście ak-tywów będących własnością firmy lub akak-tywów w skali całej gospodarki dane-go państwa. Dla danej firmy produkcyjnej zasób stanowi niezbędną ilość ma-jątku, która jest niezbędna do realizacji danego procesu produkcji w ustalonym interwale czasowym54. Według D. Beega zasób to jedno z podstawowych pojęć ekonomicznych, które zajmuje się jednym z najważniejszych problemów, czyli występowaniem sprzeczności pomiędzy nieograniczonymi potrzebami ludzkimi w zakresie dóbr i usług, a ograniczonymi zasobami niezbędnymi do ich wytwo-rzenia (praca, maszyny, surowce). Znanym i często analizowanym problemem w ekonomii jest wyjaśnienie procesu alokacji rzadkich zasobów (zasób rzadki-ograniczony cechuje się tym, że przy cenie równej zeru popyt nań przewyższa dostępną podaż) pomiędzy konkurencyjne ich zastosowania i pomiędzy konku-rencyjne grupy nimi władające55. Ekonomia normatywna mówi z kolei o efek-tywnej alokacji zasobów w sensie Pareta, co oznacza tego rodzaju rozlokowanie dóbr między różne podmioty w gospodarce, aby nie istniała możliwość popra-wienia sytuacji niektórych bez pogorszenia sytuacji innych.56 Często zasoby pro-dukcyjne określane są w ekonomii jako czynniki produkcji, które zostały po-dzielone na trzy główne kategorie:
• Kapitał rzeczowy, którego zasób przyczynia się do produkcji kolejnych dóbr i usług. Według Encyklopedii Zarządzania kapitał to zasoby służące
54 J. Beksiak, Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2001, s. 112.
55 D. Begg, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2003, s. 29–32.
56 Zasób, Encyklopedia zarządzania, https://mfiles.pl/pl/index.php/Zasób [21.07.2016].
pomnażaniu wartości gospodarczych, występujące pod trzema postacia-mi: zasobów pieniężnych, środków produkcji oraz zasobów intelektual-nych57. W przemyśle spożywczym to zespół składników pracy wykorzy-stywany i zabezpieczający proces produkcji. Dwa podstawowe elementy kapitału niezbędne w procesie produkcji to: obrotowe środki produkcji i środki pracy. Obrotowe środki pracy to w przemyśle rolno-spożywczym np.: nawozy, pasze, paliwo, nasiona. Druga grupa czyli środki pracy obej-muje np.: maszyny, budynki, maszyny i urządzenia do produkcji. Środ-ki obrotowe zużywane są zwykle w ciągu jednego roku, a środŚrod-ki pracy mogą być używane w procesach produkcji przez wiele lat. Wzrost war-tości i jakości kapitału wpływa na rozwój postępu technicznego, a pod-noszenie jakości pracy, a także unowocześnienie środków obrotowych zapewnia rozwój przedsiębiorstw i wypracowanie lepszych wyników.
Sytuację w obszarze kształtowania się poziomu wartości brutto środków trwałych w latach 2005–2014 zarówno w gospodarce ogółem, przemyśle przetwórczym, produkcji artykułów spożywczych i napojów, rolnictwie, leśnictwie, łowiectwie i rybactwie, a także przemyśle ogółem obrazuje rys. 1.2. Prezentowane dane jednoznacznie potwierdzają pogląd o rosną-cej wartości środków trwałych w gospodarce ogółem i występującym trendom wzrostowym w przemyśle ogółem, a także przemyśle przetwór-czym. Znacznie gorzej, jeśli chodzi o dynamikę wzrostowa wypada trend w poziomie wartości brutto środków trwałych obrazujący produkcję arty-kułów spożywczych i napojów, a także rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa. Analizując dane można powiedzieć o pewnej stagnacji w obu tych działach, których ukształtowane trendy przebiegają w sposób bar-dzo podobny, co niezbyt dobrze świadczy o zasobach majątkowych doty-czących posiadania środków trwałych przez przedsiębiorstwa.
• Jako drugi ważny czynnik traktowana jest praca, przyjęta za jeden z głównych czynników produkcji, (utożsamiana z zasobem siły robo-czej) – rozumiana jako ogół jednostek pracujących w danej gospodar-ce, pozostających bez pracy i poszukujących zatrudnienia. Cechy tego zasobu w ekonomii rolnej uznane są za decydujące w rozwoju rolnic-twa, racjonalność jego organizacji i osiągane wyniki. Często zasoby pra-cy określane są jako: zasoby siły fizycznej, zasoby wiedzy i umiejętności oraz źródło motywacji. A. Kowalski uważa, że zasoby pracy powin-ny być rozpatrywane w trzech wymiarach: jako zasoby siły fizycznej,
57 Kapitał, Encyklopedia zarządzania, https://mfiles.pl/pl/index.php/Kapitał, [21.07.2016].
zasoby wiedzy i umiejętności oraz źródło motywacji i aspiracji58. Rol-nik, przedsiębiorca rolny czy też pracownik zakładu przetwórczego jako osoby wykonujące pracę powinni posiadać wiedzę, z różnych dziedzin życia. Tak więc niezbędna jest wiedza o środkach produkcji, tj. maszy-nach, narzędziach, jak również środkach chemicznych, np. nawozach czy środkach owadobójczych, a także wiedza z technik produkcji, technolo-gii, ekonomii, i wielu innych dziedzin59.
• Ziemia – jako dobro nieprzemieszczalne i niepomnażalne jest dostarczane przez naturę. Faktycznie można stwierdzić, że jest najważniejszym czyn-nikiem produkcji, od którego rozpoczyna się łańcuch żywnościowy. To właśnie dzięki ziemi inicjowana jest produkcja surowców wykorzystywa-nych w późniejszych etapach do produkcji w przemyśle spożywczym.
Jakość ziemi kształtuje ostateczny produkt przemysłu spożywczego, jego jakość, smak i wartość, czego wymiernym przykładem są chociażby wszelkiego
58 A. Kowalski, Czynniki produkcji w agrobiznesie, [w:], Encyklopedia Agrobiznesu, Fundacja Innowacja, WSSE Warszawa 1998, s. 108–114.
59 K. Firlej, Rozwój przemysłu rolno-spożywczego, op. cit., s. 52–62.
Rysunek 1.2. Wartość brutto środków trwałych w latach 2005–2014 (ceny stałe z 2005 r., mld zł)
gospodarka ogółem
produkcja art. spożywczych i napojów przemysł przetwórczy
rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo, rybactwo przemysł ogółem
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 1100
przemysł ogółem, w tym przet. przemysłowe, rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo, rybactwo i produkcja art. spożywczych i napojów y = 1705,27+81,44*x
y = 533,50+31,98*x
y = 278,62+21,81*x
y = 113,19+1,61*x
y = 51,44+4,33*x
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
rodzaje upraw roślinnych. Każdy rodzaj ziemi posiada swój potencjał produk-cyjny kształtujący wartość produktów przemysłu spożywczego. Z kolei stan gle-by może określać potencjał produkcyjny, a jej jakość zależy od klimatu, a także wielu innych uwarunkowań jak np. rodzaj skały macierzystej, nasłonecznienie, wilgotność i wiele innych.
Biorąc pod uwagę najważniejsze zasoby w skali przedsiębiorstwa za naj-ważniejsze należy uznać następujące kategorie: środki trwałe – maszyny i urzą-dzenia wspomagające proces produkcji; czynniki służące produkcji w toku – czyli wszystkie czynniki, które są zaangażowane w niezakończoną produkcję, zapasy surowców – składowane na wypadek nieterminowości przyszłych do-staw; zapasy wyrobów gotowych – dla zapewnienia ciągłości zbytu i rezerwy gotówki – dla zapewnienia płynności60. A. Samuelson dzieli zasoby na:
• Zasoby odnawialne – zasoby naturalne (np. ziemia uprawna), które regu-larnie dostarczają usług i dzięki racjonalnemu zarządzaniu mogą w nie-skończoność dostarczać użytecznych usług;
• Zasoby nieodnawialne – zasoby naturalne, których podaż jest w zasadzie niezmienna, a których regeneracja nie jest na tyle szybka aby miała jakieś znaczenia gospodarcze;
• Zasoby zawłaszczane – ich wartość ekonomiczna może być przez ich właściciela w pełni wykorzystana. Na dobrze funkcjonującym rynku takie zasoby są efektywnie wyceniane i alokowane;
• Zasoby niezawłaszczalne – ich indywidualny koszt użytkowania jest dla niektórych jednostek bezpłatny lub mniejszy od kosztów społecznych61. Nauki zajmujące się surowcami obejmują wiedzę dotyczącą ich pochodze-nia, sposobu ich wytwarzapochodze-nia, ich cech i właściwości fizycznych, chemicznych, biologicznych, a w przypadku surowców pochodzenia rolniczego mogą obja-śniać ich charakterystyczne cechy, właściwości fizyczne, chemiczne, biologicz-ne oraz wartości odżywcze, przydatność technologiczną, metody utrwalania, warunki przechowywania, metody badania i oceny jakości62. W przypadku wy-twarzania artykułów spożywczych wyjątkowo istotnymi są surowce naturalne, które w 1910 roku G. Pichot zdefiniował jako element zasobów naturalnych, wśród których wyróżnił pięć rodzajów surowców niezbędnych do funkcjono-wania cywilizacji ludzkiej, takich jak: drzewo, wodę, węgiel, żelazo i produkty
60 Zasób, Encyklopedia zarządzania, https://mfiles.pl/pl/index.php/Zasób, [21.07.2016].
61 A. Samuelson, Ekonomia 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2004, s. 642.
62 Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy gospodarowania zasobami naturalnymi, [w:]
Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, pod red. B. Fiedora, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 121.
Tabela 1.1. Wskaźniki przemysłu spożywczego w ujęciu zasobowym i wartościowym 2005200620072008200920102011201220132014 Towarowa produkcja rolnicza (w mld zł)42,945,952,556,356,259,471,3758076,7 Dynamika towarowej produkcji rolniczej10010711410710010612010510796,8 Produkcja roślinna (w mld zł)16,619,222,725,524,426,133,233,33631,2 Produkcja zwierzęca26,326,729,830,831,833,23841,64445,5 Wartość importu ogółem328394457497463536623648656705 – w tym przetwory spożywcze9,310,812,713,916,618,120,623,223,725,6 – w tym zwierzęta żywe i produkty pochodzenia zwierzęcego4,95,56,68,811,011,913,415,318,019,0 – w tym produkty pochodzenia roślinnego6,87,79,811,210,711,614,315,014,915,6 – w tym tłuszcze i oleje1,11,41,52,01,82,03,13,53,23,2 Wartość produkcji sprzedanej wyrobów przemysłu spożywczego i tytoniowego ogółem (w mld zł)115123112121120126140158161160 – w tym produkcja artykułów spożywczych i napojów120,0126,4143,2146,9154,8141,4160,9178,9202,3200,3 – w tym produkcja wyrobów tytoniowych3,63,14,32,73,23,33,43,73,74,0 Dynamika wartości produkcji sprzedanej wyrobów przemysłu spożywczego i tytoniowego ogółem10010791,110899,2105111,1110,7103,999,4 Udział towarowej produkcji rolniczej w wartości produkcji sprzedanej wyrobów przemysłu spożywczego i tytoniowego ogółem (w %)
37,337,346,946,546,847,150,948,349,747,9 Udział produkcji roślinnej w wartości produkcji artykułów spożywczych i napojów (w %)13,815,215,917,415,818,520,618,617,815,6 Zatrudnienie w przemyśle spożywczym ogółem (w tys. os.)417,6417,8466,2458,5416,3421,8407,0371,5376,4381,2 – w tym przy produkcji napojów (w tys. os.)----29,826,526,624,023,724,2 – w tym przy produkcji wyrobów tytoniowych (w tys. os.)7,36,86,46,05,65,55,35,4 Nakłady inwestycyjne w przemyśle spożywczym ogółem (w mln zł)4 903,25696,35624,16128,85155,55 438,06135,56447,57227,27849,8 – w tym produkcja napojów948,3965,61164,71521,9799,7796,4869,4987,11195,01161,3 – w tym produkcja wyrobów tytoniowych260,7428,1423,9281,4662,7441,4625,4672,3553,5608,2 Udział nakładów inwestycyjnych przemysłu spożywczego w przemyśle ogółem10,210,38,38,17,27,98,08,39,18,6 – w tym produkcja napojów2,01,71,72,01,11,11,11,31,51,3 – w tym produkcja wyrobów tytoniowych0,50,80,60,40,90,60,80,90,7,0,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Tabela 1.2. Wskaźniki przetwórstwa spożywczego w ujęciu finansowym Dział 15 i 16 lub 10, 11 i 12 Wyszczególnieniewedług PKD 2004 według PKD 2007 2003200420052006200720082009201020112012201320142015 liczba badanych firm2 8102 8742 8352 8192 8282 8502 8112 5202 5742 5702 5232 5692 510 Zysk netto1 599 0324 649 0624 366 3195 065 2966 480 1394 123 3148 066 9827 677 0466 467 9677 907 8478 761 9888 675 7149 500 054 Rentowność w % przychodów: brutto2,584,774,414,765,253,445,565,574,164,464,544,565,04 netto1,563,873,543,864,252,644,734,663,383,754,024,024,38 akumulacji5,117,187,057,197,285,617,647,686,146,336,616,777,28 operacyjna8,479,599,259,269,638,9910,539,908,758,498,288,459,26 ROA (zysk netto/wartość aktywów ogółem)2,376,225,605,926,733,987,466,935,075,896,106,006,26 ROE (zysk netto/kapitał własny)5,3113,9911,9912,8714,459,2915,6814,2610,7912,1412,6911,7412,41 Wskaźniki płynności Bieżącej płynności finansowej1,191,221,271,301,301,231,331,331,371,361,251,421,40 Liczba zatrudnionych 321 341321 213324 882328 891337 897336 584329 350319 082322 367324 018322 682328 685330373 Efekt dźwigni finansowej (ROE/ROA)2,242,252,142,172,152,332,102,062,132,062,081,961,98 Kredyty bankowe długoterminowe4 164 5615 005 5765 073 8065 636 9685 765 3566 765 4339 081 9965 175 8656 195 48013 263 66414 581 19315 582 82415 967 643 Razem zobowiązania długoterminowe6 278 7727 449 9177 100 2398 696 9828 662 31011 080 97514 380 57213 259 32318 564 92316 629 03616 886 42518 336 26518 874 673 Kredyty bankowe krótkoterminowe8 618 1449 869 9898 351 6738 401 11910 146 48110 816 9898 352 2908 468 5758 958 54913 592 80515 934 27212 120 21916 053 275 Razem zobowiązania krótkoterminowe27 452 79429 887 60229 658 51931 863 47335 972 50041 073 12935 385 25736 791 65741 028 53844 426 44349 651 54643 952 58647 419 870 udział środków własnych w obrocie15,7517,8421,3222,8623,1018,7224,7224,6327,0526,4520,1629,56 środki własne w obrocie5 132 6666 489 0088 037 6509 445 22310 803 6869 459 02311 620 75512 024 65715 211 45915 978 20712 535 82718 445 73419 021 535 kapitał własny30 129 24733 237 70636 407 15039 344 82144 844 65244 395 71051 460 44853 823 12759 951 10065 120 53169 065 16473 922 20476 579 273 produkcja w cenach bazowych 88 088 116104 008 418107 147 228114 548 935133 483 811135 909 273144 834 208145 187 192170 259 058184 980 587189 371 095187 633 698189 867 859 wartość inwestycji4 938 1986 687 9015 924 0346 511 2466 866 6537 324 4195 925 7175 918 5886 533 9926 729 2697 107 7788 582 6198 972 036 stopa inwestowania1,361,681,371,491,491,581,201,191,231,241,261,451,42 udział firm rentownych w ogólnej liczbie firm74,278,978,479,082,674,882,982,778,180,483,784,285,0 udział przychodów firm rentownych w przychodach branży76,783,385,885,889,075,486,587,783,987,788,390,890,4 koszty finansowe w % przychodów netto2,341,501,331,171,362,582,071,311,821,451,151,151,31 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
rolnicze63. Według Z. Jakubczyk pod pojęciem zasobów naturalnych rozumie się bogactwa naturalne (minerały, woda, powietrze, flora czy fauna), siły przyrody oraz walory środowiska decydujące o jakości życia człowieka (przestrzeń geo-graficzna, piękno krajobrazu, mikroklimat itp.)64.
Z kolei Encyklopedia PWN pod hasłem zasoby naturalne rozumie: twory organiczne (rośliny, zwierzęta, ekosystemy) i nieorganiczne (atmosfera, wody, minerały), wykorzystywane przez człowieka w procesie produkcji i konsumpcji czyli wszelkie występujące na Ziemi naturalne dobra możliwe do wykorzystania przez człowieka65. Ogólnie można stwierdzić, że bazując na podanych defini-cjach za surowce naturalne można uważać te pochodzące od darów natury, czyli z powietrza, gleby i wszystkiego, co ona urodzi, surowców mineralnych, zawar-tych w ziemi, z tego, co dają człowiekowi jeziora, rzeki i morza.66
Należy podkreślić, że podstawową bazą surowcową przemysłu spożywcze-go w Polsce jest rolnictwo, a rolę uzupełniającą pełnią rybołówstwo morskie i śródlądowe, dziczyzna, runo leśne, a także surowce wtórne, takie jak np. me-lasa i serwatka. Zanim płody rolne staną się produktem około 2/3 z nich ulega przetworzeniu, będącego wynikiem procesu mającego miejsce w przetwórstwie rolno-spożywczym, a także w toku hodowli zwierzęcej. Surowce rolne posiada-ją bardzo istotną cechę, którą jest odtwarzalność umożliwiaposiada-jąca funkcjonowanie przemysłu spożywczego. Przemysł spożywczy ma za zadanie wstępne przetwa-rzanie płodów rolnych, jak również uzyskiwanie produktów charakteryzujących się wysokim stopniem przetworzenia.
Biorąc pod uwagę kryterium wykorzystania surowców do przerobu mysł spożywczy można podzielić na dwa segmenty. Pierwszym z nich jest prze-twórstwo produktów zwierzęcych, do którego zaliczamy przeprze-twórstwo mięsne, drobiarskie, mleczarskie i rybne. Drugim z nich jest przetwórstwo produktów rolnych wśród których można wymienić przetwórstwo zbożowo-makaronowe, ziemniaczane, owocowo-warzywne, cukrownicze i olejarskie. Odmienne kry-terium stanowi stopień przetworzenia według którego możemy wyróżnić prze-twórstwo produktów rolnych i produktów zwierzęcych. W tym przypadku dzie-limy je na przetwórstwo pierwotne i przetwórstwa wtórne. Przetwórstwo wtórne
63 Ibidem.
64 Ibidem.
65 Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/zasoby-naturalne;4000548.
html, [21.07.2016].
66 Zasoby naturalne; www.fcwp.zgorzelec.pl/wp-content/uploads/2012/.../zał.-nr-2-Treść-informatora.doc, [21.07.2016].
dzielimy z kolei na przetwórstwo piekarskie, paszowe, cukiernicze, produkcję koncentratów spożywczych oraz napojów bezalkoholowych.
Niezwykle istotne dla przemysłu spożywczego jest położenie bazy surow-cowej, której rozwój w ostatnich dwóch dekadach następuje w połączeniu z za-chodzącymi coraz szybciej procesami urbanizacji, co z kolei często implikuje oddalanie się rejonów spożycia od rejonów produkcji surowców i ich przetwór-stwa, a także wymaga wzrostu poziomu produkcji rolnej. Duże różnice w od-ległościach zwiększają koszty transportu i obniżają zwykle jakość dostarcza-nych surowców, których transport jest utrudniony ze względu na ich delikatność, trwałość, czy warunki przechowywania. Niektóre z płodów rolnych można wy-korzystać w całości do przerobu w przemyśle spożywczym (zboże, buraki), inne są spożywane jako świeże, a część z nich jest przeznaczana na przetwory (po-midory, ogórki, jabłka, owoce miękkie). Potencjał zasobowy dla przemysłu spo-żywczego jest zapewniony dzięki występującej w przyrodzie bioróżnorodno-ści rolniczej, stanowiącej niezwykle dla niego istotne dziedzictwo biologiczne i kulturowe.
Wskaźniki przemysłu spożywczego w ujęciu zasobowym i wartościowym oraz finansowym przedstawiają tabele 1.1 i 1.2.