Makro i mikroekonomiczne uwarunkowania

Sektor spożywczy w Polsce w okresie ostatnich dwóch dekad przeszedł zna-czące przeobrażenia, niemniej jednak jest jedną z niewielu gałęzi polskiej gospo-darki, które najszybciej odrodziły się po kryzysie. Okres ten należy jednak też uznać za w niewielkim stopniu pozytywny dla rozwoju przemysłu spożywcze-go w Polsce, gdyż przyczynił się do późniejszespożywcze-go stymulowania wzrostu spożywcze- gospo-darczego, który był wspierany dzięki stałemu rozwojowi technicznemu, techno-logicznemu i organizacyjnemu. Był to moment, gdy Polska stawała się jednym z najnowocześniejszych i innowacyjnych europejskich producentów żywności, czego wymiernym efektem jest imponujący sukces eksportowy przedsiębiorstw.

Bieżące funkcjonowanie przemysłu spożywczego głęboko uzależnione jest od wielu czynników makroekonomicznych, które w sposób znaczący go warunku-ją i istotnie wpływawarunku-ją na jego ścieżkę rozwoju. Wiele z nich jest źródłem ryzy-ka, a do tego w niewielkim stopniu lub wcale ich oddziaływanie jest zależne od przedsiębiorcy i przedsiębiorstwa.

Do najważniejszych źródeł ryzyka w tym zakresie należy zaliczyć: niesprzy-jającą koniunkturę gospodarczą w kraju, niekorzystne kształtowanie się zjawisk inflacyjnych, częste zmiany sytuacji na rynku, a także sytuacji ekonomicznej i społecznej, efekty zmian w zakresie polityki fiskalnej i monetarnej, zmiany w obszarze konsumpcji i inwestowania, błędy w prowadzeniu polityki zagra-nicznej, kredytowej i legislacyjnej.

Jednym z najważniejszych mierników świadczących o koniunkturze w rol-nictwie jest wskaźnik nożyc cen. Charakteryzuje on z jednej strony ekonomicz-ny stosunek cen artykułów nabywaekonomicz-nych do cen produktów przez nich sprzeda-wanych, a z drugiej stosunek cen uzyskiwanych przez producentów rolnych za produkty do cen płaconych przez konsumentów za artykuły żywnościowe¹⁸².

Na rys. 2.18 zaprezentowano wskaźniki dotyczące zmian cen, które w la-tach 2004–2014 były płacone i otrzymywane przez producentów rolnych, jak również wskaźniki relacji cen, czyli tak zwane nożyce cen. Z przebiegu kształtu-jącego się trendu można odczytać, że w tym okresie wystąpiło dwukrotne polep-szenie koniunktury gospodarczej w rolnictwie to jest przed 2007 i 2011 rokiem.

Były to okresy, w których powiększały się możliwości nabywcze producentów rolnych ze względu na wzrost cen produktów rolnych, jak również wzrost cen artykułów żywnościowych. Po akcesji Polski do Unii Europejskiej nastąpiło

182 Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/nozyce-cen;3948893.html, [12.04.2017].

jednoroczne załamanie koniunktury gospodarczej w rolnictwie, niemniej jednak jego pozytywne efekty wystąpiły w następnych dwóch latach. Okres kryzysu gospodarczego i finansowego przyczynił się niestety do pogorszenia koniunktu-ry w polskim rolnictwie i gospodarce żywnościowej, czego skutkiem było dra-styczne obniżenie wskaźnika w 2008 roku do poziomu poniżej 90. Głównymi przyczynami tego załamania były znaczny spadek cen produktów sprzedawa-nych przez producentów rolsprzedawa-nych, a przede wszystkim roślinsprzedawa-nych i zwierzęcych, a niestety niskim spadkiem cen towarów i usług o charakterze reprodukcyjnym i inwestycyjnym. Z podobną sytuacją spotykamy się od połowy 2011 roku, któ-ry zapoczątkował stopniowe w kolejnych latach aż do 2015 roku obniżanie się wskaźnika relacji cen, z czego można prognozować, że w najbliższych latach sy-tuacja ta nie ulegnie zmianie.

Rysunek 2.18. Wskaźnik nożyc cen w latach 2004–2014 w Polsce

85 90 95 100 105 110 115 120

2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4

WSKNIKZMINCENAŹA

LATA

ceny otrzymywane ceny p aconeł wska nik no yc cenź ż

Rysunek 2.19. Wartość produkcji sprzedanej wyrobów przemysłu spożywczego i tytoniowego i nakłady inwestycyjne w przemyśle spożywczym ogółem w Polsce w latach

2005–2014

0,00 20 000,00 40 000,00 60 000,00 80 000,00 100 000,00 120 000,00 140 000,00 160 000,00 180 000,00

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Wartośćprodukcji sprzedanej wyrobów przemys u spo ywczego i tytoniowego ogó emł ż ł Nak ady inwestycyjne w przemy le spo ywczym ogó em (w mln z )ł ś ż ł ł

Rysunek 2.20. Stopień oddziaływania procesów zachodzących w gospodarce na badane przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego w latach 2005–2014

2%

8%

13%

20%

20%

37%

54%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

wydatki krajowe brutto na badania i rozwój zmiany produktu narodowego brutto wydatki przedsi biorstw na badania i rozwóję bezrobocie wzrost PKB wskaźnik cen dóbr produkcyjnych wska nik cen towarów i us ug konsumpcyjnychź ł

Źródło dla rys. 2.18–2.20: opracowanie własne na podstawie danych MRiRW i danych GUS.

Biorąc pod uwagę zjawiska inflacyjne w badanym okresie należy stwier-dzić, że nie miały one istotnego znaczenia na wzrost PKB i nie przyczyniły się do większych zmian gospodarczych. Rola zjawiska inflacyjnego w oddzia-ływaniu na gospodarkę została skutecznie ograniczona dzięki oparciu polity-ki pieniężnej na strategii bezpośredniego celu inflacyjnego, która została zaini-cjowana w 1998 roku. Przyjęcie ciągłego celu inflacyjnego na poziomie 2,5%

w warunkach płynnego kursu walutowego z sukcesem zapewniło w badanym okresie stabilność makroekonomiczną i finansową kraju.

Istotnym czynnikiem wspierającym koniunkturę w rolnictwie i gospodarce żywnościowej jest prawidłowo prowadzona polityka fiskalna i monetarna. Nale-ży podkreślić, że sytuacja finansowa w tych gałęziach gospodarki wspierana jest przez dotacje z budżetu krajowego i unijnego. Zależność ta pogłębia się z każ-dym rokiem i coraz bardziej będzie ją warunkować wysokość otrzymywanych środków w ramach wspólnej polityki rolnej. Jak twierdzi J. Kulawik propozy-cja pełnej lub nawet częściowej renacjonalizacji finansowania wspólnej polity-ki rolnej będzie stanowić poważne zagrożenie dla budżetu i finansów rolnictwa, gdyż dotychczasowa stopa ich subsydiowania przekładała się na poprawę jego efektywności i produktywności, a także wzrost międzynarodowej konkurencyj-ności.¹⁸³

Istotnym zjawiskiem były także zmiany w konsumpcji i inwestowaniu, któ-re odzwierciedlają nie tylko sytuację w rolnictwie i gospodarce żywnościowej,

183 J. Kulawik, Polityka fiskalna i budżetowa a finanse polskiego rolnictwa, Zagadnie-nia Ekonomiki Rolnej, nr 4(321), 2009, s. 37.

ale także w gospodarce ogółem. Z danych zamieszczonych na rys. 2.19 moż-na wnioskować, że wielkość poziom moż-nakładów inwestycyjnych ponoszonych w przemyśle spożywczym w latach 2005–2015 nie miała istotnego wpływu na poziom wartości produkcji sprzedanej wyrobów przemysłu spożywczego i ty-toniowego. Biorąc pod uwagę wartość nakładów inwestycyjnych w przemyśle w latach 2005–2014 w cenach stałych stwierdzono, że w przemyśle ogółem po-ziom ten wzrósł ich popo-ziom wzrósł o ponad 50%, a w przetwórstwie przemysło-wym zanotowano wzrost o prawie 45%. Zmiany w obu wartościach były podob-ne i są obrazem koniunktury gospodarczej występującej na przestrzeni badanych lat. Bardzo znaczącymi okazały się lata 2008–2009, gdy w kraju wystąpiło lek-kie załamanie w wartości nakładów inwestycyjnych zarówno w przemyśle ogó-łem, jak i przetwórstwie przemysłowym, będące efektem zawirowań kryzyso-wych. Nakłady inwestycyjne ponoszone przy produkcji artykułów spożywczych i napojów, jak również w przypadku rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa również przyjęły podobne rozmiary w porównaniu do innych gałęzi produkcji, jednak ich wartość była bardziej stabilna w badanym okresie. Jedynym rokiem, w którym można stwierdzić zmniejszenie ich poziomu okazał się 2008, który wynikał z ogólnego załamania gospodarczego występującego w kraju.

W pozostałym badanym okresie stwierdzono rosnące wydatkowanie środ-ków ponoszonych na nakłady inwestycyjne (rys. 2.21). Rozpatrując rodzajo-wo ponoszone inwestycje w kolejnych latach stwierdzono, że w okresie przed i w okresie trzech lat po akcesji realizowano przede wszystkim inwestycje o cha-rakterze technologicznym, a więc mających zadanie wspierające efektywność produkcji. Nakłady ponoszone w okresie kryzysu gospodarczego miały cha-rakter strukturalny i wspierający bieżącą produkcję, ale ich celem były także działania prorozwojowe. Od 2013 roku można już mówić o zmianie charak-teru ponoszonych nakładów inwestycyjnych, gdyż coraz częściej realizowane były inwestycje dotyczące technologii spożywczych, ukierunkowane zarówno na rozwój przemysłu spożywczego, jak również z myślą o eksporcie, którego potrzeby jawią się jako nieograniczone lub niemożliwe do realizacji (np. rynek chiński zgłosił zapotrzebowanie na takie ilości mleka w proszku, którego polscy producenci nie są w stanie spełnić). Podobnie sytuacja kształtowała się w przy-padku nakładów inwestycyjnych ponoszonych na 1 podmiot prowadzący dzia-łalność w latach 2010–2014 w przemyśle spożywczym, gdyż i tym zakresie wy-stąpił trend wzrostowy (rys. 2.21).

Rysunek 2.21. Nakłady inwestycyjne na 1 podmiot prowadzący działalność w latach 2010–2014 (ceny stałe z 2005 r., zł)

2010 2011 2012 2013 2014

150000 200000 250000 300000 350000 400000 450000 500000 550000 600000 650000

y = 3,30E5+57296,32*x

y = 1,67E5+14541,63*x y = 3,09E5+20350,34*x

przemysł ogółem przemysł spożywczy przetwórstwo przemysłowe

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Należy podkreślić, że w okresie poakcesyjnym wzrosło znaczenie dóbr kon-sumpcyjnych o charakterze nieżywnościowym w stosunku do artykułów żyw-nościowych w strukturze spożycia, co było również wynikiem upodobniania się konsumpcji do wzorców obowiązujących w wysoko rozwiniętych krajach Euro-py Zachodniej. Zdaniem K. Świetlik zmiany ilościowe w spożyciu poszczegól-nych grup żywności spowodowane były większym zainteresowaniem konsumen-tów produktami o wyższej jakości i wartości dodanej, produktami wygodnymi w użyciu, oszczędzających czas na przygotowanie posiłków, wpływających na urozmaicenie i wartość żywieniową diety, a ofertę asortymentową tych produk-tów znacząco wzbogaciły w handlu wewnętrznym poakcesyjny import oraz kra-jowa produkcja, stymulowana przez wpływ zagranicznej konkurencji i bezpo-średnie inwestycje w krajowym przemyśle spożywczym¹⁸⁴.

184 K. Świetlik, Konsumpcja żywności w Polsce w minionej dekadzie. Uwarunkowania i tendencje, Handel Wewnętrzny, nr 5(358): 2015; s. 347–363.

Niezwykle istotne dla koniunktury w rolnictwie mogą okazać się działania, które kierunkują prowadzenie polityki zagranicznej, kredytowej i legislacyjnej.

Niestety same one mają znaczący wpływ na zachowania producentów rolnych i przetwórców, jednak oni sami nie są w stanie ich istotnie regulować. W ba-danym okresie działania te nie miały istotnego wpływu na zachodzące zmiany, a polityka rolna była podporządkowana zasadom określonym we wspólnej poli-tyce rolnej, której priorytetowym celem jest ochrona i wsparcie sektora rolnego w krajach członkowskich Unii Europejskiej. Zdaniem R. Katy niezwykle istotna w kształtowaniu się sytuacji w rolnictwie okazać się może polityka kredytowa, gdyż dzięki niej dochodzi do tworzenia silnych powiązań pomiędzy podmiotami gospodarczymi i bankami, które powinny polegać na budowaniu zaufania i lep-szej alokacji kredytów w sektorze, czy też zmniejszaniu kosztów transakcyjnych związanych z ich udzielaniem¹⁸⁵. W sektorze rolnictwa rolnicy w badanym okre-sie korzystali z linii tak zwanych kredytów preferencyjnych, natomiast w gospo-darce żywnościowej ich większość była udzielana na zasadach komercyjnych, co z pewnością nie można uznać za korzystne wsparcie dla działalności gospodar-czej. Oferta kredytów preferencyjnych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa wpisywała się w ogólne potrzeby inwestycyjne, problemem pozosta-wały jednak szczegółowe aspekty funkcjonowania systemu takie, jak: właściwe ukierunkowanie wsparcia procedury formalne, wpływ na przemiany struktural-ne rolnictwa i oddziaływanie na sytuację ekonomiczną kredytobiorców¹⁸⁶. Poli-tyka legislacyjna prowadzona w rolnictwie i gospodarce żywnościowej również podlegała rozwiązaniom unijnym, przez co badane przedsiębiorstwa dopasowy-wały swoją działalność do wymagań powszechnie obowiązujących w Unii Eu-ropejskiej. Należy zaznaczyć, że przetwórstwo spożywcze ze względu na od-działywanie w wysokim stopniu na ludzkie zdrowie podlega wielu regulacjom prawnym, które określają standardy jakości żywności. Przekonały się o tym szczególnie polskie firmy eksportujące po akcesji na rynek unijny, ponieważ musiały spełnić unijne normy sanitarne, weterynaryjne oraz te dotyczące ochro-ny środowiska, co niewątpliwie przyczyniło się do poniesienia znaczących na-kładów inwestycyjnych i stanowiło istotną barierę wejścia.

Polska w momencie przyjęcia członkostwa Unii Europejskiej zgodzi-ła się na stosowanie instrumentów filaru rynkowego i strukturalnego wspólnej

185 R. Kata, Interwencjonizm kredytowy w rolnictwie a problem dostępu rolników do kredytu bankowego, Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, t. 98, z. 2, 2011, s. 125.

186 A. Sadowski, Skutki inwestycji wspieranych kredytem preferencyjnym w polskim sek-torze rolnym w świetle wyników badań, [w:] A. Czyżewski, W. Poczta, Projekty inwestycyjne w agrobiznesie a zasady wspólnej polityki rolnej po 2013 roku, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2011, s. 176–177.

polityki rolnej, czym w obszarze rynku wewnętrznego były: dopłaty bezpośred-nie, instrumenty ochrony przed konkurencją zagraniczną, cła i subsydia eks-portowe. Instrumenty polityki strukturalnej podzielono na 2 grupy: instrumenty towarzyszące obejmujące pomoc dla obszarów o niekorzystnych warunkach go-spodarowania, program wcześniejszych emerytur, pomoc dla młodych rolników, program ochrony środowiska, program zalesiania, dofinansowanie na poprawę jakości produktów rolnych, pomoc związaną ze spełnianiem dodatkowych wy-mogów dotyczącym ochrony środowiska; a także instrumenty wsparcia moder-nizacji i dywersyfikacji gospodarstw rolnych (finansowane w ramach funduszy strukturalnych), czyli środki finansowe przeznaczone na wspieranie powyższych celów i instrumenty rolno-środowiskowe¹⁸⁷. Można zauważyć, że makroekono-miczne uwarunkowania przemysłu spożywczego wynikają z polityki wewnętrz-nej Unii Europejskiej, jak również czynników globalnych.

Drugą grupę ryzyka stanowią czynniki makroekonomiczne w większości związane z całym sektorem, w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo i w ten sposób bezpośrednio na nie oddziałują. Jako najważniejsze z nich można wy-mienić wszelkiego rodzaju zmiany wynikające z organizacji i własności przed-siębiorstw, nieodpowiednie źródła i nieodpowiedzialne finansowanie, wzrasta-jącą dekapitalizację posiadanego majątku, braki inwestycyjne, technologiczne i innowacyjne, rosnącą konkurencję, niesprzyjającą strukturę własnościową, a także braki w organizacji i zarządzaniu przedsiębiorstwem. Biorąc pod uwagę występujące uwarunkowania mikroekonomiczne każde z przedsiębiorstw funk-cjonujących w przemyśle spożywczym starało się bronić z lepszym lub gorszym skutkiem przed ponoszeniem ryzyka wynikającego z ich oddziaływania, przez tworzenie rzetelnej analizy koniunktury gospodarczej, jej ciągłe monitorowanie na zasadzie wykorzystywania bieżących informacji dotyczących sytuacji w rol-nictwie krajowym i międzynarodowym.

Wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w 2016 roku dotyczących funkcjonowania przedsiębiorstw przemysłu spożywczego w latach 2005–2014 wskazały stopień oddziaływania procesów zachodzących w gospodarce na ich bieżącą działalność. Badani respondenci podkreślili w nim jako najbardziej istotne zachodzące zmiany cen towarów i usług konsumpcyjnych (54% odpo-wiedzi), jak również chociaż w mniejszym stopniu zmiany cen dotyczące dóbr konsumpcyjnych (37%). Zauważono także podobną zależność w stosunku do wzrostu produktu krajowego brutto (20%) oraz kształtującego się w kraju bezro-bocia (20%). Niestety jako mniej ważne zostały uznane wydatki przedsiębiorstw

187 K. Sikorska, Wspólna Polityka Rolna w Polsce, http://uniaeuropejska.org/wspolna-polityka-rolna-w-polsce/, [15.04.2017].

na badania i rozwój (13%) i zmiany produktu narodowego brutto (8%). Jako mi-nimalnie dostrzegalne wskazano wydatki krajowe brutto na badania i rozwój, gdyż liczba wskazań wynosiła tylko 2% (rys. 2.22). Sytuację w branży spożyw-czej kształtowały też niepokoje związane z możliwościami zawarcia bardzo dla niej istotnych umów handlowych, takich jak TTIP¹⁸⁸ i CETA¹⁸⁹. Z jednej strony branża spożywcza była wspierana spadającym bezrobociem, z drugiej pojawiły się braki w poziomach siły roboczej i nacisk pracowniczy na wzrost płac, któ-ry dotyczył także całej gospodarki. Zarówno w handlu, jak i w sektorze produk-cyjnym starano się rozwiązać te problemy uzupełnianiem występujących bra-ków poprzez zatrudnianie obcokrajowców. Poważnym problemem, chociaż nie aż takim jak się wcześniej spodziewano okazało się wprowadzenie w 2014 roku rosyjskiego embarga, co spowodowało konieczność poszukiwania nowych ryn-ków zbytu szczególnie w Azji, Afryce i na Półwyspie Arabskim.

Rysunek 2.22. Źródła przewag badanych przedsiębiorstw przemysłu spożywczego nad konkurencją w latach 2005–2014 rozwój i dywersyfikacja sektora us ugł zmiany strategii liderów rynkowych wsparcie polityczno-legislacyjne restrukturyzacja sektora agrobiznesu specjalizacja przedsiębiorstw w sektorze rozwój rynków rodków produkcji i ich…ś zmiany technologiczne w wytwarzaniu towarów i us ugł

wzrost gospodarczy kraju dzia ania marketingoweł

Źródło: opracowanie własne.

188 Transatlantic Trade and Investment Partnership (w skrócie TTIP) to umowa negocjo-wania między Stanami Zjednoczonymi a jednym z ciał Unii Europejskiej – Komisją Euro-pejską. Celem tej umowy jest utworzenie strefy wolnego handlu między krajami zrzeszonymi w ramach Unii Europejskiej a Federacją Stanów Ameryki Północnej. https://www.google.pl/

search?q=ttip+co+to&oq=TTIP&aqs=chrome.1.69i57j0l5.3818j0j7&sourceid=chrome&ie-=UTF-8, [15.04.2017].

189 CETA (Comprehensive Economic and Trade Agreement) to kompleksowa umo-wa gospodarczo-handloumo-wa lub po prostu – jak to słyszymy najczęściej – umoumo-wa o wolnym handlu między UE a Kanadą. https://www.google.pl/search?q=ceta+co+to&oq=CETA&gs, [15.04.2017].