odpowiedzialności karnej
2. Historycznie proces implementacji zbrodni międzynarodowych do krajowych porządków prawnych związany jest z konkretnymi wydarzeniami:
z odpowiedzialnością za zbrodnie drugiej wojny światowej, która dokonała się w procesach norymberskich i tokijskich263, z podpisaniem Konwencji Ge-newskich o ochronie ofiar wojny z 1949 r.264 oraz Protokołów dodatkowych z 1977 r., przyjęciem przez Radę Bezpieczeństwa ONZ rezolucji o utworzeniu Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Jugosławii i Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Rwandy, podpisaniem w Rzymie Statutu Międzynaro-dowego Trybunału Karnego w dniu 17 lipca 1998 r.265 Niewątpliwie poprzez podpisanie i ratyfikowanie Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego dokonano implementacji katalogu zbrodni prawa międzynarodowego266.
Zbrodnią w świetle prawa międzynarodowego jest ludobójstwo. Kon-wencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 9 grudnia 1948 r.267, w art. I uznaje ludobójstwo, popełnione zarówno w czasie pokoju, jak i podczas wojny, za zbrodnię prawa międzynarodowego. W kontekście zbrodni przeciwko ludzkości, których karanie było w Karcie trybunału norym-berskiego uzależnione od karania dwóch pozostałych zbrodni wchodzących w zakres kompetencji trybunału norymberskiego (a więc zbrodni przeciwko 262 W. Czapliński, A. Wyrozumska, Sędzia krajowy wobec prawa międzynarodowego,
Warszawa 2001, s. 106.
263 Jednomyślnie przyjęta w dniu 11 grudnia 1946 r. rezolucja Zgromadzenia Ogólne-go 95(I) potwierdziła zasady prawa międzynarodoweOgólne-go uznane przez Kartę Mię-dzynarodowego Trybunału Wojskowego oraz wyrok Trybunału Norymberskiego. 264 Konwencje o ochronie ofiar wojny, podpisane w Genewie w dniu 12 sierpnia
1949 r. (Dz. U. z 1956 r., nr 38, poz. 171, z późn. zm.). 265 Dz. U. z 2001 r., nr 98, poz. 1065.
266 Por. E. Socha, Zbieżność a komplementarność jurysdykcji międzynarodowych
trybunałów karnych i sądów krajowych, Wrocław 2004, s. 30−38.
Rozdział IV
pokojowi i zbrodni wojennych), jest to dowód na rozwój prawa międzynaro-dowego w tym zakresie. Konwencja nakłada na państwa-strony obowiązek zapobiegania zbrodni ludobójstwa i karania jej. Jednym z najbardziej efek-tywnych sposobów zapobiegania zbrodni jest zapewnienie karania osób oskarżonych o te zbrodnie i wdrożenie kar wobec osób popełniających czyny, którym powinno się zapobiegać268.
Osobną kategorią przestępstw międzynarodowych są zbrodnie prze-ciwko ludzkości. Katalog tych zbrodni częściowo wyczerpuje pojęcie „ciężkich naruszeń” występujące w Konwencji Genewskiej z 1949 r. Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego określił zbrodnie przeciwko ludz-kości, jako „zbrodnie popełnione w czasie konfliktu zbrojnego, bez względu na to, czy ma on charakter międzynarodowy, czy wewnętrzny, skierowane przeciwko ludności cywilnej”. Katalog ten obejmuje: „morderstwa, ekster-minację, zniewolenie, deportację, uwięzienie, torturowanie, gwałt, prześla-dowanie z powodów politycznych, rasowych lub religijnych, czy inne czyny niehumanitarne” (art. 5 Statutu)269.
Przestępstwami międzynarodowymi są także zbrodnie wojenne. Za-sadniczo obejmują one pogwałcenie praw i zwyczajów wojennych. Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego w art. 8 dzieli zbrodnie wojenne na cztery grupy. Są to: 1) poważne naruszenia Konwencji Genewskich z dnia 12 sierpnia 1949 r., 2) inne poważne naruszenia praw i zwyczajów prawa międzynarodowego mających zastosowanie do konfliktów zbrojnych o mię-dzynarodowym charakterze, 3) w przypadku wybuchu konfliktu zbrojnego niemającego charakteru międzynarodowego, poważne naruszenia artykułu 3, wspólnego dla czterech Konwencji Genewskich, mianowicie następujące
268 Por. szerzej K. Wierczyńska, Komentarz do Konwencji w sprawie zapobiegania
i karania zbrodni ludobójstwa, LEX 2008; E. Socha Zbieżność a
komplementar-ność..., s. 39−42.
269 Por. szerzej J. Waszczyński, Zbrodnie przeciw ludzkości. Narodziny i rozwój
Odesłania do prawa międzynarodowego w obszarze konstytucyjnych wolności...
czyny popełnione wobec osób niebiorących bezpośredniego udziału w dzia-łaniach wojennych, włącznie z członkami sił zbrojnych, którzy złożyli broń, oraz osób wyłączonych z walki na skutek choroby, ran, pozbawienia wolno-ści lub z jakiegokolwiek innego powodu, 4) inne poważne naruszenia praw i zwyczajów w obrębie ustalonych ram prawa międzynarodowego mających zastosowanie do konfliktów zbrojnych, które nie mają charakteru międzyna-rodowego.
Do przestępstw międzynarodowych zalicza się także zbrodnię agresji. Idzie tu o planowanie, przygotowanie, zapoczątkowanie lub prowadzenie wojny napastniczej albo wojny będącej pogwałceniem norm prawa między-narodowego. Zasadniczo jest to zbrodnia państwa, albowiem tylko państwo może się dopuścić takiego czynu w odniesieniu do innego państwa. Jest to cecha relewantna tej zbrodni, ale w ostatnich latach, w doktrynie prawa mię-dzynarodowego, wskazuje się na możliwość poniesienia przez osobę fizyczną odpowiedzialności karnej za tę zbrodnię270. Międzynarodowy Trybunał Woj-skowy dla Dalekiego Wschodu uznał, że wojna jest złem, którego konse-kwencje odczuwają nie tylko państwa, które ją prowadzą, ale odczuwa ją cały świat. „Wywołanie wojny agresywnej nie jest zatem zwyczajnym prze-stępstwem naruszenia porządku międzynarodowego; stanowi największe przestępstwo międzynarodowe, które różni się od innych tym, że je wszystkie w sobie zawiera”271.
270 Por. szerzej B. Krzan, Kompetencje Rady Bezpieczeństwa ONZ w
międzynaro-dowym sądownictwie karnym, Toruń 2009, s. 97−100. Autor zwraca uwagę, że
rozważając problem odpowiedzialności osób fizycznych za agresję w prawie międzynarodowym, należy dokonać rozróżnienia pomiędzy aktem agresji a zbrodnią agresji. Z pojęciem agresji wiąże się pojęcie wojny, lecz nie są one równoznaczne. Uznanie agresji za zbrodnię należy rozpatrywać w kontekście wysiłków zmierzających do potępienia użycia siły, jako sposobu rozwiązywania sporów międzynarodowych. Ibidem, s. 99.
Rozdział IV
Włączenie zbrodni agresji do jurysdykcji Międzynarodowego Trybu-nału Karnego uważanie jest za kwestię sporną na gruncie Statutu272. Dlatego w postanowieniach Statutu brakuje precyzyjnych regulacji w tej materii. Jak stanowi art. 5 ust. 2 Statutu: „Trybunał wykonuje jurysdykcję w odniesieniu do zbrodni agresji, gdy tylko zostanie przyjęte postanowienie zgodnie z arty-kułami 121 i 123 definiujące tę zbrodnię oraz określające warunki wykony-wania przez Trybunał jurysdykcji w odniesieniu do tej zbrodni. Powyższe postanowienie powinno być zgodne z odpowiednimi postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych”273.
3. Postanowienia art. 42 ust. 1, odsyłając do prawa międzynarodowe-go, potwierdzają otwartość polskiego systemu prawego na normy i wartości międzynarodowe. Stanowią potwierdzenie zasady, że Rzeczpospolita Pol-ska, przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego − że jest państwem prawa także na gruncie międzynarodowym. Państwo Polskie − członek spo-łeczności międzynarodowej, jest przecież związane powszechnymi zasadami prawa międzynarodowego uznanymi przez przeważającą większość państw. Konstytucja RP, jako państwa cywilizowanego (zob. passus ze wstępu do konstytucji o kulturze polskiej „zakorzenionej w ogólnoludzkich warto-ściach”), „jest niejako ex definitione zgodna z tymi regułami, o których mowa, i należy ją interpretować na ich tle, z ich uwzględnieniem. Jako członek
272 Por. B. Krzan, Kompetencje Rady…, s. 108−109.
273 Zdaniem A. Wyrozumskiej formuła przyjęta w art. 5 ust. 2 Statutu, a konkretnie wymóg zgodności z postanowieniami Karty, oznacza przesądzenie sprawy klu-czowej, a mianowicie, że definicja agresji musi uwzględniać rolę Rady Bezpie-czeństwa i nawiązywać do uprzedniego stwierdzenia istnienia agresji przez Radę Bezpieczeństwa. Por. A. Wyrozumska, Statut Międzynarodowego Trybunału
Karnego − najważniejsze rozwiązania instytucjonalne a ratyfikacja Konwencji rzymskiej przez Polskę, „Przegląd Prawa Europejskiego” 1999, nr 2, s. 13.
Odesłania do prawa międzynarodowego w obszarze konstytucyjnych wolności...
wspólnoty międzynarodowej o ponadtysiącletnim w niej istnieniu, Polska posiada również swój znaczący udział w rozwoju tego prawa”274.
Zakres odesłania świadczy, że nie ma ograniczeń czasowych, gdy cho-dzi o ukaranie za czyn, który w czasie jego popełnienia był przestępstwem w świetle norm prawa międzynarodowego. Dotyczy czynów uznanych za przestępstwa nie tylko w wiążących Polskę umowach międzynarodowych, lecz w ogóle czynów będących przestępstwami „w myśl prawa międzynarodo-wego”, czyli również zwyczajowego prawa międzynarodowego, do którego, w tym zakresie należą m.in. zasady norymberskie275 oraz w świetle zasad powszechnych uznawanych przez narody cywilizowane. W tej regulacji 274 P. Sarnecki, System źródeł prawa w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
War-szawa 2002, s. 28.
275 Międzynarodowy Trybunał Norymberski sformułował tezy, które pod nazwą zasad norymberskich Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w dniu 11 grudnia 1946 r. uznało za powszechne zasady prawa międzynarodowego. Do powszechnego prawa międzynarodowego, a także do prawa krajowego wielu państw weszły pojęcia przestępstw przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych oraz zbrodni przeciwko ludzkości. Wymienione rodzaje przestępstw nie podle-gają przedawnieniu, co potwierdzono w konwencji NZ z 1968 r. o niestosowaniu przedawnienia. Por. Karta Międzynarodowego Trybunału Wojskowego, Norym-berga 1945 r.
W uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 13 maja 1992 r. (I KZP 39/91, OSNKW 1992, z. 7−8, poz. 45) SN stwierdził, że przestępstwami stanowiącymi zbrodnie przeciwko ludzkości, w rozumieniu art. 2b ust. 1 i 2 ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o Głównej Komisji Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu − Instytucie Pamięci Narodowej (Dz. U. nr 21, poz. 98 ze zm.), są takie czyny, które wypełniając znamiona zbrodni lub umyślnych występków, określonych w ustawodawstwie polskim − należą jednocześnie do kategorii przestępstw wy-mienionych w art. 6 pkt c Karty Międzynarodowego Trybunału Wojskowego, stanowiącej integralną część Porozumienia zawartego w Londynie w dniu 8 sierpnia 1945 r., do którego Polska przystąpiła, bądź w Konwencji z dnia 8 grudnia 1948 r. w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, ratyfi-kowanej przez Polskę w 1952 r. (Dz. U. z 1952 r., nr 2, poz. 9), bądź też w art. I pkt 6 Konwencji z dnia 26 listopada 1968 r. o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości, ratyfikowanej przez Polskę w 1970 r. (Dz. U. z 1970 r., nr 26, poz. 208, załącznik). Por. też postanowienie SN z 4 grudnia 2001 r., II KKN 175/99, OSNKW 2002 r., nr 5−6, poz. 47.
Rozdział IV
ustrojodawca odsyła sensu largo do całego systemu międzynarodowopraw-nego. Pojęcie karnej odpowiedzialności jednostki z mocy prawa międzyna-rodowego należy traktować, jako odpowiedzialność wynikającą zarówno z umowy międzynarodowej, jak i z normy o charakterze zwyczajowym, które są integralną częścią prawa międzynarodowego i wielokrotnie kształtowały odpowiedzialność nie tylko za zbrodnie wojenne, ale także za zbrodnie prze-ciwko ludzkości.
Należy mieć na uwadze, że dochodzenie odpowiedzialności za prze-stępstwa w myśl prawa międzynarodowego trwa zwykle długo, w państwie może zatem utrzymywać się stan niezgodności z prawem międzynarodo-wym. Dlatego ważne jest, aby prymat prawa międzynarodowego znalazł wyraz w prawie krajowym – w konstytucji, oraz by państwa współpracowały z międzynarodowym sądownictwem karnym. Urzeczywistnienie celów, dla których powołano międzynarodowe sądownictwo karne, będzie bowiem miało miejsce w przypadku należytej pozycji prawa międzynarodowego. Za-gwarantuje to skuteczne ukaranie osób winnych popełnienia ludobójstwa, zbrodni przeciw ludzkości, czy zbrodni wojennych i agresji276.