Rozważając zagadnienie stosowania norm prawa międzynarodowego w prawie krajowym, należy zauważyć, że do ich stosowania w wewnętrznym

porządku państwa może nie wystarczyć samo wprowadzenie jej do systemu i to niezależnie od metod wprowadzenia. Do tego musi być ona jeszcze tak sformułowana, aby można było ją stosować i przestrzegać. Warunki te speł-niają tylko niektóre umowy międzynarodowe, zwane „samowykonalnymi” (self-executing) albo „o skutku natychmiastowym” bądź „bezpośrednio sku-teczne”149. W doktrynie prawa międzynarodowego rozróżnia się umowy o charakterze self-executing i executory, czyli wymagające wykonania.

Umowa międzynarodowa ma charakter samowykonalny, jeżeli może być bezpośrednio zastosowana przez sądy lub organy krajowe, jeżeli przy-znaje prawa podmiotowe jednostkom lub nakłada na nie obowiązki i jeżeli jednostka może się na nim oprzeć w postępowaniu przed krajowymi sądami i innymi władzami państwowymi150. Zasadniczą zatem przesłanką samowyko-nalności jest zdolność traktatu do wywołania skutku w prawie wewnętrznym. Od tej reguły istnieją jednak wyjątki. Sam traktat może uzależniać wywie-ranie wewnętrznych skutków prawnych od wydania odpowiedniej ustawy (np. tzw. lois uniformes przewidziane w aneksie do traktatu). Wyłączenie samowykonalności może również nastąpić decyzją parlamentu. Ponadto z reguły umowy międzynarodowe przyznające danemu państwu prawa lub

149 Por. M. Masternak-Kubiak, Przestrzeganie prawa… s. 232−235. Zróżnicowanie norm prawa międzynarodowego na samowykonalne i nie samowykonalne, czyli takie, które wymagają prawodawczych uzupełnień, aby organy wewnętrzne państwa mogły je stosować, a adresaci przestrzegać, odpowiada występującemu także w innych dziedzinach prawa zróżnicowaniu norm. Nierzadko można spotkać sytuację, że sam przepis ustawy nie jest wystarczająco precyzyjny, aby uregulować określoną sytuację i dlatego wymaga on dla swojej skuteczności konkretyzacji normą szczegółową zawartą np. w rozporządzeniu wykonawczym (Por. np. art. 1064 kodeksu cywilnego).

150 Por. A. Bleckmann, Self-Executing Treaty Provisions, [w:] Encyklopedia of Public

International Law, North-Holland 2000, s. 414−415. Por. tamże omówienie problematyki umów samowykonalnych.

Ranga prawa międzynarodowego w Konstytucji RP

nakładające na inne państwa wyłącznie obowiązki, nie mają charakteru samowykonalnego. Należy również uwzględnić praktyczne względy wyni-kające z zasady pewności obrotu prawnego. Jeżeli ratyfikowana umowa mię-dzynarodowa wyraźnie nie przystaje do wewnętrznego porządku prawnego, nie można jej zastosować bez naruszenia tej zasady i powstaje konieczność wydania odpowiedniej ustawy uzupełniającej. Samowykonalny charakter normy wyznacza takie jej ujęcie przez strony umowy, które wyklucza potrzebę dookreślenia prawem wewnętrznym zobowiązania przez nią usta-nowionego. Takie ujęcie wyznaczają dwa czynniki: sposób zredagowania normy i intencja stron umowy.

Dla ustalenia treści umowy oraz rozstrzygnięcia kwestii „samodziała-nia” normy prawnomiędzynarodowej konieczne będzie sięgnięcie do tekstu umowy oraz do innych materiałów, które zilustrują okoliczności zawarcia umowy międzynarodowej i zamiar stron151 − szczególnie co do nadania pewnym zwrotom konkretnego znaczenia (art. 31 konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów). Umowy międzynarodowe są bowiem aktami „autono-micznymi” i powinny być interpretowane w sposób odmienny niż akty prawa krajowego − częstym wypadkiem jest zamieszczenie w traktatach instytucji czy terminów, występujących również w prawie wewnętrznym, jednak w znaczeniu odmiennym (swoistym). Ustalenie zatem treści normy prawno-międzynarodowej związane jest z procesem specyficznej interpretacji posta-nowień, które mogą być zastosowane. Może to więc prowadzić do poważne-go zróżnicowania wyników wykładni, ze względu chociażby na konieczność odrzucenia przez organ stosujący prawo metod i technik interpretacyjnych 151 Jest to niezbędne nie tylko ze względu na mogące wystąpić kłopoty z ustaleniem treści normy i możliwości jej bezpośredniego stosowania, ale częściej jeszcze ze względu na konieczność eliminowania problemów kolizyjnych (poprzez zapew-nienie jednolitości wykładni i stosowania) w sprawach objętych daną regulacją. Szerzej na ten temat, choć w kontekście konkretnej umowy międzynarodowej, por. A. Kaczorowska, Jednolitość wykładni przepisów konwencji wiedeńskiej

Rozdział II

ustanowionych umownie czy np. ze względu na istniejące odmienności sfor-mułowań tekstowych.

Intencją stron umowy stanowiących normy samowykonalne jest nie tylko ustanowienie zobowiązań w stosunkach wzajemnych, lecz także stano-wienie uprawnień i obowiązków podlegających bezpośredniemu wykonaniu w ich wewnętrznych porządkach prawnych. Natomiast gdy umowa nie wy-powiada się wyraźnie o bezpośrednim skutku normy, w tym przypadku uprawnione jest jej domniemywanie. W praktyce sądów krajowych wystę-puje tendencja, by cechy samowykonalności nie odnosić do traktatu jako takiego, lecz do jego poszczególnych przepisów, analizowanych indywidu-alnie z punktu widzenia możliwości bezpośredniego zastosowania. Ponadto ocena, czy traktat jest samowykonalny, może być różna w zależności od poglądów panujących w sądach państw będących stronami umowy152.

3. W literaturze przedmiotu, poświęconej zagadnieniu stosowania umów międzynarodowych podkreśla się, że sądy zawsze stosują normy mię-dzynarodowe wtedy, kiedy przepis krajowy odsyła do umowy. W ten sposób prawo krajowe wskazuje sądowi, iż w konkretnym przypadku ma on obo-wiązek stosować normę międzynarodową. Na skutek odesłania organ stosuje normę międzynarodową, jako taką, nie zaś jako normę prawa krajowego. Jeśli przepis krajowy odsyła do traktatu, może się zdarzyć, że nie będzie to każdy traktat, lecz tylko taki, który spełnia krajowe wymogi stosowania przez sądy. Rzecz zależy od konkretnej regulacji w prawie krajowym lub od orzecznictwa153.

152 Np. w orzeczeniu z 29 lutego 1980 r. paryski sąd apelacyjny uznał, że postano-wienia art. 6 i 13 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka nie mają charakteru samowykonalnego, podczas gdy taką właściwość przypisują im sądy większości państw sygnatariuszy Konwencji, por. N.Q. Dinh, P. Daillier, A. Pellet, Droit

international public, Paris 1992, s. 226.

153 Por. M. Czepelak, Umowa międzynarodowa... s. 92−108. Autor wyróżnił trzy gru-py przepisów ustaw odsyłających do umów międzynarodowych uchwalonych

Ranga prawa międzynarodowego w Konstytucji RP

Wobec jednoznacznej regulacji konstytucyjnej rangi ratyfikowanych umów międzynarodowych powstaje pytanie o sens zamieszczania w usta-wach odesłań do umów międzynarodowych. To nie ustawa, a konstytucja stanowi podstawę obowiązywania norm traktatowych. Wprawdzie na grun-cie z.t.p. odesłania do konkretnych umów są dopuszczalne (§ 4 ust. 3), ale informacja o innych aktach prawnych nie może sugerować, że przepis wska-zujący odesłanie, obowiązuje na podstawie przepisu odsyłającego. Należy zgodzić się z M. Czepelakiem, który trafnie wskazuje, jako przykład wadli-wej klauzuli odsyłającej, przepis art. 40 ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, który stanowi, że do spraw objętych przepisami ustawy, które uregulowane są postanowieniami obowiązujących Rzeczpospolitą Polską ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie umów międzynarodowych, stosuje się postanowienia tych umów154. Przepis ten zawiera odesłanie do stosowa-nia umów międzynarodowych. Jednak trzeba pamiętać, że ta powinność wynika wprost z art. 91 ust. 2 Konstytucji. Należy też mieć na uwadze posta-nowienia § 4 ust. 4 z.t.p. zakazujące zamieszczania w ustawie przepisów nakazujących stosowanie innych aktów normatywnych, w tym umów mię-dzynarodowych.

W piśmiennictwie prawniczym można spotkać poglądy, że pod rządami Konstytucji z 1997 r. tworzenie przepisów odsyłających do umów między-narodowych jest zbędne, albowiem ustawa zasadnicza uregulowała pozycję umów międzynarodowych w polskim porządku prawnym. Przed wejściem przed wejściem w życie Konstytucji RP. Zwrócił też uwagę, że mimo wejścia w życie Konstytucji RP, nie zaprzestano praktyki zamieszczania w ustawach przepisów odsyłających do umów międzynarodowych. Co więcej. liczne są odesłania posługujące się formułą: „ustawy nie stosuje się, jeżeli umowa mię-dzynarodowa postanawia inaczej”. Są też ustawy zawierające odesłanie blankie-towe do umów międzynarodowych oraz „imienne” do konkretnie wskazanych traktatów.

Rozdział II

w życie Konstytucji dzięki przepisom odsyłającym do norm prawnomiędzy-narodowych „ułatwiano obronę doktrynalnego stanowiska, że normy te są wiążące w wewnętrznym porządku prawnym”155.

Nie podzielam tego poglądu, gdyż obecnie odesłanie do umów mię-dzynarodowych może stanowić ważny mechanizm wprowadzania innych niż ratyfikowane umów międzynarodowych. Przypomnijmy, że Konstytucja nie pozostawia wątpliwości co do tego, że nie są one źródłem powszechnie obowiązującego prawa i w związku z tym nie mogą być stosowane bezpośred-nio. Sądy również odmawiają im bezpośredniego skutku. Umowy te jednak wiążą na płaszczyźnie prawa międzynarodowego i często wymagają wyko-nania w prawie krajowym. Konstytucyjna zasada przestrzegania wiążącego prawa międzynarodowego nakazuje stosować wszystkie umowy bez względu na to, czy były ratyfikowane, czy też nie. Umowa nieratyfikowana może być stosowana w wewnętrznym porządku prawnym, jeżeli odsyła do niej przepis ustawy. Odesłanie zatem pozwala na stosowanie umowy jako części ustawy. „Jeżeli katalog źródeł powszechnie obowiązującego prawa zawarty w Kon-stytucji ma charakter zamknięty, trzeba by przyjąć, że skutkiem odesłania jest zmiana umowy międzynarodowej (transformacja) na prawo krajowe”156.

4. Konstytucja nie określa expressis verbis zasady bezpośredniej