Oddziaływanie Konstytucji RP na inne gałęzie prawa
3. Horyzontalny skutek norm konstytucyjnych
Mimo braku jednolitości poglądów odnośnie do istoty bezpośredniego stosowania konstytucji, nauka prawa nie kwestionuje wszechstronnego oddziaływania jej norm na wszystkie dziedziny prawa, w szczególności prawo prywatne. Tradycyjne podejście polskiej nauki prawa konstytucyjnego zakłada, że adresatami obowiązków wynikających z postanowień ustawy zasadniczej są organy władzy publicznej, a samo stosowanie konstytucji ma charakter wertykalny.
Część autorów wskazuje jednak, że - poza bezpośrednim stosowaniem ustawy zasadniczej przez sądy - dopuszczalne jest powołanie się na przepisy ustawy zasadniczej także przez osoby fizyczne i podmioty podobne36. Z coraz większą aprobatą spotyka się pogląd, zgodnie z którym przepisy konstytucyjne odnoszą skutki także w relacjach między podmiotami równorzędnym. Koncepcja horyzontalnego działania
34 Nie przekonują mnie argumenty zakładające, że skoro sądy mają kompetencję do odmowy zastosowania danej normy prawnej, a nie decydowania o jej wykładni to obawy dotyczące niejednolitości orzecznictwa są bezzasadne. zob.
M. Gutowski, P. Kardas, Konstytucja z 1997 r. a model… s. 25-26.
35 Zob. L. Garlicki, M. Derlatka, M. Wiącek, Od redaktorów naukowych, [w:] Na straży państwa prawa. Trzydzieści lat orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, red. L. Garlicki, M. Derlatka, M. Wiącek, Warszawa 2016, s. 23.
36 B. Banaszak, Prawo Konstytucyjne, Warszawa 2010, s. 96.
A. Kopeć: Oddziaływanie Konstytucji RP na inne gałęzie prawa
50
konstytucyjnych praw i wolności cieszy się szczególnym uznaniem na gruncie prawa niemieckiego37.
Konstytucja RP z 1997 r. nie dopuszcza expressis verbis horyzontalnego stosowania jej norm, mimo iż taki pomysł pojawił się toku prac Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego38. W świe-tle powyższego zasadne jest pytanie, czy skoro ustrojodawca celowo zrezygnował z takiej regulacji, to dopuszczenie horyzontalnej skuteczności ustawy zasadniczej nie będzie działaniem wbrew intencji prawodawcy? Zwolennicy koncepcji horyzontalnego stosowania konstytucji odpierają ten zarzut wskazując na paradygmat living constitution, zakładający, że ustawa zasadnicza jest prawem dynamicznym, rozwijającym się w celu sprostania aktualnym wyzwaniom społecznym.
3.1 Sądowe horyzontalne stosowanie konstytucji
W nauce prawa wyróżnia się 4 podstawowe modele horyzontalnej skuteczności norm konstytucyjnych, które w pewnym stopniu odpowiadają modelom sądowego stosowania ustawy zasadniczej.
Bezpośredni horyzontalny skutek konstytucji polega na powołaniu się przez podmiot prawa prywatnego na konstytucyjne prawo lub wolność jako samoistną podstawę rozstrzygnięcia w relacji z innym podmiotem prawa prywatnego. Warunkiem zastosowania tego modelu jest - podobnie jak w przypadku sądowego bezpośredniego stosowania Konstytucji - sformułowanie przepisu w sposób dostatecznie jasny i precyzyjny oraz brak regulowania danej materii przez ustawodawstwo zwykłe.
Pośrednia horyzontalna skuteczność konstytucji opiera się na założeniu, że normy konstytucyjne powinny być uwzględniane podczas stosowania ustaw zwykłych. Wykładnia prawa powinna odbywać się w zgodzie z konstytucyjną aksjologią i treścią wyrażonych w niej zasad.
37 Tak zwaną koncepcję Drittwirkung zapoczątkowało orzeczenie wydane 15 stycznia 1958 roku przez Federalny Trybunał Konstytucyjny. zob. więcej J.
Limbach, „Promieniowanie” konstytucji na prawo prywatne, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1999, z. 3, M. Borsiak, „Promieniowanie” konstytucji, Studia Prawno-Ekonomiczne, t. XCVIII, 2016.
38 Zob. więcej Biuletyn KKZN 1995, nr X, s. 130, i utrwalone tam wypowiedzi J.
Gwiżdża oraz A. Rzeplińskiego, M. Florczak-Wątor, Horyzontalny wymiar praw człowieka, Kraków 2015.
51
Teoria obowiązków ochronnych, jako trzeci model horyzontalnej skuteczności konstytucji zakłada, że państwo jest zobowiązane do ochrony konstytucyjnie zagwarantowanych praw i wolności jednostki przed naruszeniem ze strony innych podmiotów prawa prywatnego.
Dotyczy to zarówno sfery stanowienia jak i stosowania prawa. Państwo występuje w tym modelu jako gwarant efektywnego działania konstytucji. Podobna koncepcja została przyjęta w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (tzw. doktryna pozytywnych obowiązków państw39).
Czwarty model horyzontalnego stosowania konstytucji wywodzi się z amerykańskiej koncepcji state action, która zakłada, że normy konstytucyjne - co do zasady - charakteryzują się wertykalną skutecznością. W pewnych sytuacjach możliwe jest jednak naruszenie wolności i praw o randze konstytucyjnej także przez podmioty prawa prywatnego, które wykazują pewne związki z podmiotem państwowym.
Uzasadnieniem stosowania norm konstytucyjnych w relacjach między podmiotami prywatnymi jest nierównorzędna pozycja między nimi, objawiająca się między innymi w zależności organizacyjnej lub finansowej. Często wskazuje się, że koncepcja state action dotyczy w zasadzie wertykalnego stosowania konstytucji, gdyż stroną stosunku prawnego jest organ władzy publicznej w znaczeniu funkcjonalnym.
Już sam fakt wyróżniania czterech komplementarnych względem siebie modeli wskazuje na złożoność problemu poziomego stosowania konstytucji. Słusznie wskazuje się, że „horyzontalny skutek norm konstytucyjnych jest konstruktem doktrynalnym, pojęciem deskryptywnym, które par excellence nie tworzy konsekwencji prawnych, w szczególności nie można mu przypisać skutków normatywnych lub argumentacyjnych” 40 . Nie ulega wątpliwości, że zamierzeniem wyżej wymienionej koncepcji jest jak najdalej idąca ochrona interesów jednostki. Mimo to, nie należy zapominać
39 Zob. więcej A. Paprocka, Ochrona przed dyskryminacją ze strony podmiotów prywatnych jako pozytywny obowiązek państwa – uwagi na tle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, [w:] „Horyzontalne oddziaływanie Konstytucji RP i europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Warszawa 2015, s. 209 i dalej.
40 Piotr Radziewicz, Pojęcie horyzontalnego skutku norm konstytucyjnych – uwagi wprowadzające z perspektywy prawa konstytucyjnego, w: „ oryzontalne oddziaływanie Konstytucji RP i europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Warszawa 2015, s. 45.
A. Kopeć: Oddziaływanie Konstytucji RP na inne gałęzie prawa
52
o możliwych ujemnych konsekwencjach horyzontalnego stosowania konstytucji. Przede wszystkim należy wskazać, że ocena stosunków prywatnoprawnych przez pryzmat norm konstytucyjnych może prowadzić do zniekształcenia istoty prawa prywatnego, które opiera się na autonomii woli i swobodnej realizacji indywidualnych interesów.
Zwiększenie uprawnień jednej strony stosunku, poprzez zastosowanie wobec niej normy konstytucyjnej będzie zarazem ograniczeniem prawa drugiej strony. Warto zastanowić się, czy taki stan rzeczy faktycznie przyczynia się do zabezpieczenia interesów jednostki. W mojej ocenie - wręcz przeciwnie. Obawy i wątpliwości wzbudzają we mnie także dalekosiężne konsekwencje powoływania się na przepisy ustawy zasadniczej w relacjach między podmiotami równorzędnymi. Wedle mojej opinii, ewolucja horyzontalnego stosowania konstytucji może w przyszłości doprowadzić do absurdalnych sytuacji. Ten teoretyczny - póki co - problem doskonale unaocznia orzeczenie szwedzkiego sądu, w którym stwierdzono, że ustanowienie zakazu wchodzenia do sklepu w długich strojach (w obawie przed kradzieżą) dyskryminuje kobiety narodowości romskiej, a tym samym stanowi naruszenie Konstytucji Szwecji41