normatywnym charakterze?
Konstytucja 3 maja 1791 roku tzw. -go maja
III. Normatywny charakter preambuły
W literaturze przedmiotu, problematyka związana z normatywnością Preambuły budzi największe kontrowersje. Zdania w przedmiotowej kwestii są skrajnie podzielone. Europejska doktryna prawa firmuje pogląd przesądzający o tym, iż wstęp do ustawy zasadniczej posiada normatywny charakter tylko i wyłącznie w przypadku, gdy skłania się ku temu ustrojodawca. W Polsce brakuje jednolitego stanowiska w przedmiotowej kwestii.
Dokonując analizy normatywnego charakteru Preambuły należy wskazać, iż w literaturze przedmiotu dla opisania przedmiotowego pojęcia stosuje się różnorodną terminologię. Możemy spotkać następujące sformułowania: znaczenie normatywne, walor normatywny oraz znaczenie prawne. Najpełniejsza definicję poruszanej kwestii
39 Zob. Wyrok TK z 21 października 2008 r., sygn. akt P 2/08, OTK ZU 2008, nr 8A, poz. 139.
40 Patrz A. Romanowski, Idealizm konstytucjonalistów i skrzecząca rzeczywistość, [w:] Preambuła Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2009, s. 130.
31
sformułował Jerzy Wróblewski. Uczony wskazał elementy przesądzające o normatywności tekstu. Przepis musi:
1. wyznaczać bezpośrednie zachowanie się adresata;
2. wskazywać bezpośrednio lub pośrednio zachowanie się adresata;
3. wchodzić w skład normy prawnej, która została skonstruowana na podstawie tekstów obowiązującego prawa;
4. wszystkie elementy tekstu powinny zawierać normatywny charakter;
5. charakter normatywny będzie miało to, co wpływa na proces stosowania lub też jego wykładnię41.
Powyższe stało się bazą wyjściową dla poglądów zaprezentowanych przez m.in. Sławomira Lewandowskiego oraz Małgorzatę Ewę Stefaniuk. Pierwszy z badaczy wskazywał, iż pojęcia
„charakter normatywny” oraz „znaczenie normatywne” nie są sobie tożsame. Zaznaczył, że element tekstu prawnego będzie posiadał normatywny charakter, dopiero wówczas, jeżeli wejdzie w skład danej normy prawnej skonstruowanej na podstawie aktualnych przepisów prawa42. Z kolei M.E. Stefaniuk w swoich poglądach sugerowała, iż odróżnienie obu pojęć nie ma uzasadnienia, w związku z tym należałoby przyjąć szerokie rozumienie normatywności43. Autorka w swoich rozważaniach preambule jednoznacznie przypisuje normatywny charakter.
Jak już zostało zaznaczone, znaczenie normatywne Wstępu do Konstytucji budzi rozbieżne stanowiska przedstawicieli doktryny.
Kontrowersje oparte są o kilka powodów. Przyczyną jest bez wątpienia rozwlekłość tematyki wynikająca z tego, iż Preambuły poprzedzają nie tylko ustawy zasadnicze, ale i inne akty prawne. Kolejny problem budzi niejednakowe rozumienie terminu „normatywność”. Dodatkowo klasyfikację poglądów utrudnia brak jednolitego stanowiska w przedmiotowej kwestii. Sięgając ponownie do historii należy przypomnieć, iż pierwsze orzeczenie dotyczące charakteru preambuły zostało wydane przez Sąd Najwyższy już w 1921 roku. Wówczas Wstęp
41 Wykaz elementów przyjęty za: J. Wróblewski, Wstęp do prawoznawstwa, Łódź 1977, s. 26-27.
42 Zob. S. Lewandowski, Charakter normatywny preambuły, „Studia Iuridicia”
1998, nr 36, s. 177 i nast.
43 M.E. Stefaniuk, Preambuła aktu…, op. cit.
I. Niczyporuk-Chudecka: Wstęp do Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku – historyczna tradycja czy element ustawy zasadniczej o normatywnym charakterze?
32
do Konstytucji był traktowany jako zasadnicza część aktu. Z kolei w 1933 roku uczony Eugeniusz Waśkowski sugerował, iż Preambułę należy odbierać jako wyłączną, historyczną informację, która wyraża pobudki przyświecające prawodawcy44.
W okresie międzywojennym pojawiły się trzy grupy poglądów dotyczące przedmiotowej kwestii. Pierwsza z nich skłaniała się ku pełnej normatywności Konstytucji wraz z jej Wstępem. Zwolennikiem takiego podejścia był m.in. Stanisław Rozmaryn, który dowodził, iż nie ma dowodów na to, aby intencje prawodawcy odmawiały Preambule jej normatywności45. Druga, skrajna grupa uczonych wskazywała na brak normatywnego charakteru Wstępu do Konstytucji. Odmawiano jej również ogólnego waloru prawnego. Trzecia grupa poglądów aprobowała stanowisko „pośrednie”. Według zwolenników tego podejścia konstytucyjna Preambuła posiada wyłącznie znaczenie interpretacyjne.
Wiąże wykładnię zasadniczą artykułowej części Konstytucji46.
Pierwsze stanowisko nazywane jest również klasycznym47. Zwolennicy niniejszego podejścia przyznają normatywność wszystkim zapisom Preambuły lub jedynie jej pewnym fragmentom, które muszą spełnić ku temu określone wymogi. Uzasadnieniem powyższego podejścia jest sposób określania miejsca preambuły w strukturze aktu.
Zwolennicy wskazują także na konstrukcję domniemania normatywności, która uznawana jest za naczelną dyrektywę48. Za normatywnością przemawia również odwoływanie się do Preambuły przez orzecznictwo, w tym sądów konstytucyjnych. Argumentem optującym za norma-tywnością Wstępu do Konstytucji jest także intencja prawodawcy, bez której Preambuła w ogóle nie pojawiła się w ustawie rangi konstytucyjnej.
44 Zob. W. Waśkowski, Teoria wykładni prawa cywilnego, „Palestra. Organ Rady Adwokackiej w Warszawie. Czasopismo poświęcone zagadnieniom prawnym i korporacyjno-zawodowym” 1933, nr 12/X, s. 697.
45 Patrz S. Rozmaryn, Konstytucja jako ustawa zasadnicza Rzeczypospolitej Polskiej Ludowej, Warszawa 1961, s. 56.
46 Zob. M. Kijowski, Wstęp do Konstytucji Rzeczypospolitej z 1997 r. Aspekt etyczno-normatywny w zarysie, „Annales: Etyka w życiu gospodarczym” 2003, t.
6, s. 404.
47 P. Sarnecki, Stosowanie Konstytucji PRL w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego, „Studia Prawnicze” 1988, z. 3, s. 53.
48 B. Banaszak, A. Preisner, Prawo konstytucyjne. Wprowadzenie, Wrocław 1996, s. 34.
33
Skrajnym poglądem doktryny jest stanowisko, zgodnie z którym Preambuła nie ma charakteru normatywnego ani nawet charakteru prawnego. Zwolennicy powyższego podejścia wskazują, iż wstępy mają jedynie ideologiczno-polityczny charakter oraz że mają służyć uchwyceniu sytuacji empirycznej towarzyszącej wydaniu danego aktu prawnego49. Współcześnie trudno jest odnaleźć uczonego opowia-dającego się za wyłącznym znaczeniem politycznym preambuły.
Przywołana teoria była popularna w latach 70. Zwolennikiem takiego podejścia był m.in. Janusz Trzciński. Teoretyk Wstęp do Konstytucji traktował wyłącznie jako dokument polityczno-propagandowy50.
Trzecia grupa poglądów wskazuje, że Preambuła ma charakter prawny polegający na jej wiążącym znaczeniu dla wykładni zasadniczej części aktu prawnego. Dokonując analizy powyższe stanowisko gromadzi najwięcej zwolenników. Reasumując, nie ma zgodności co do tego, które stanowisko jest najwłaściwsze. Przedstawione poglądy potwierdzają wyłącznie tezę o pluralizmie stanowisk doktryny.
Podsumowanie
Zgodnie za K.A. Strzępkiem należy przyjąć, iż wszystkie z omówionych w powyższym artykule Wstępów do poszczególnych konstytucji stanowiły swoistą manifestację aksjologiczną51. Ich teksty rysowały światopoglądowe podstawy oraz główne systemy wartości.
Bez wątpienia Preambuły stanowiły integralną część artykułowego fragmentu ustawy zasadniczej. Zaznaczenia wymaga również fakt, iż pomimo zaprezentowanych różnic, omówione Wstępy posiadają ze sobą wiele cech wspólnych np. łączą je główne wartości, apostrofa sakralna itd. Istotne jest również to, iż praktycznie wszystkie, finalne konstytucje zostały przez ustrojodawcę opatrzone przedmiotową Preambułą.
Powyższe może stanowić o historycznej tradycji Wstępów do Konstytucji.
Z drugiej jednak strony należy pamiętać o normatywnym charakterze Preambuły. Podzielam zdanie tej części doktryny, która charakter normatywny przypisuje całej części wstępu. Preambuła była
49 Zob. J. Lande, Nauka o normie prawnej, „Annales UMCS” 1956, sectio G, vol III, s. 12-13 oraz J. Śmiałowski, W. Lang, A. Delorme, Z zagadnień nauki o normie prawnej, Warszawa 1961, s. 52.
50 J. Trzciński, Funkcja prawna konstytucji socjalistycznej, Wrocław 1978, s. 75.
51 Za K. A. Strzepek, Znaczenie prawne…, op. cit., s. 64.
I. Niczyporuk-Chudecka: Wstęp do Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku – historyczna tradycja czy element ustawy zasadniczej o normatywnym charakterze?
34
przedmiotem oraz podstawą orzeczeń już w 1921 roku, co zostało wyraźnie zaznaczone w głównej części artykułu. Właśnie mija dwadzieścia lat obowiązywania aktualnej Konstytucji oraz dwa lata rządów obecnego prezydenta. Doniesienia medialne oraz wypowiedzi głowy państwa z ostatniego orędzia do Narodu wskazują na to, iż wkrótce zostanie rozpoczęta debata publiczna nad nowym projektem ustawy zasadniczej. W tym zakresie ma zostać przeprowadzone nawet referendum ogólnokrajowe. Czy obecna władza spełni swoje zapowiedzi?
Jeżeli dojdzie do uchwalenia nowej ustawy zasadniczej, czy akt będzie zawierał Preambułę? W związku z panującą w kraju sytuacją, powyższy artykuł pozwala odbiorcom na wyciągnięcie głównych wniosków w przedmiotowej kwestii.
Bibliografia:
Adamczyk M., Pastuszka S., Konstytucje polskie w rozwoju dziejowym 1791-1982, Warszawa 1985.
Arystoteles, Polityka, tłum. I. Piotrowicz, Warszawa 1964.
Bałaban A., Polskie problemy ustrojowe (Konstytucja, źródła prawa, samorząd terytorialny, prawa człowieka), Kraków 2003.
Banaszak B., Preisner A., Prawo konstytucyjne. Wprowadzenie, Wrocław 1996.
Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009.
Dubisz S., Komentarz stylistyczny do tekstu „Ustawy Rządowej z dnia trzeciego Maja 1791 r., [w:] Epoka Konstytucji 3 maja: materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Uniwersytecie Warszawskim dnia 3 maja 1982 r., red. S.
Dubisz, Warszawa 1982.
Garlicki L., Wstęp, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz.
Tom V, red. L. Garlicki, Warszawa 2007.
Gebethner S., Obowiązywanie konstytucji tymczasowej okresu transformacji ustrojowej, [w:] Konstytucja RP. Oczekiwania i nadzieje, red. T. Bodio, W.
Jakubowski, Warszawa 1997.
Gizbert-Studnicki T., Grabowski A., Normy programowe w konstytucji, [w:]
Charakter i struktura norm konstytucji, red. J. Trzciński, Warszawa 1997.
35
Grzybowski S., Wypowiedź normatywna oraz jej struktura formalna, Kraków 1961.
Gwiżdż A., Struktura wewnętrzna ustawy, [w:] Postępowanie ustawodawcze w polskim prawie konstytucyjnym, red. J. Trzciński, Warszawa 1994.
Gwiżdż A., Wstęp do Konstytucji – zagadnienia prawne, [w:] Charakter i struktura norm Konstytucji, red. J. Trzciński, Warszawa 1997.
Kallas M., Wstępy do polskich konstytucji (1791-1921), [w:] Honeste vivere.
Księga pamiątkowa ku czci profesora Władysława Bojarskiego, red. A. Gajda, A. Sokala, Toruń 2001.
Komarnicki W., Polskie prawo polityczne. Geneza i system, Warszawa 2008.
Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki, tłum. A. Pułło, Warszawa 2002.
Kowalski J., Konstytucja Federacji Rosyjskiej a rosyjska i europejska tradycja konstytucyjna, Warszawa-Poznań 2009.
Kustra E., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Toruń 2000.
Krukowski S., Geneza konstytucji z 17 marca 1921 r., Warszawa 1977.
Krukowski J., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 2002.
Laidler P., Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki. Przewodnik, Kraków 2007.
Langer T., Wstęp do prawoznawstwa, Koszalin 1998.
Małajny R.M., Regulacja kwestii konfesyjnych w Konstytucji III RP, [w:] Ze sztandarem prawa przez świat, red. R. Tokarczyk, K. Kotyka, Kraków 2002.
Nowacki J., Tobor Z., Wstęp do prawoznawstwa, Kraków 2000.
Pułło A, System konstytucyjny Stanów Zjednoczonych, Warszawa 1997.
Romanowski A., Idealizm konstytucjonalistów i skrzecząca rzeczywistość, [w:]
Preambuła Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2009.
Rogowski S., Preambuła w aktach konstytucyjnych II Rzeczypospolitej, [w:]
„Acta Universitatis Wratislavienis” PRAWO CCLXXXVIII, Studia Historycznoprawne, tom dedykowany profesorowi doktorowi Alfredowi Koniecznemu, red. K. Orzechowski, Wrocław 2004.
I. Niczyporuk-Chudecka: Wstęp do Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku – historyczna tradycja czy element ustawy zasadniczej o normatywnym charakterze?
36
Rozmaryn S., Konstytucja jako ustawa zasadnicza Rzeczypospolitej Polskiej Ludowej, Warszawa 1961.
Salamonowicz Z., Wstęp do prawoznawstwa, Szczytno 2003.
Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa 1983.
Stefaniuk M.A., Preambuła aktu normatywnego w doktrynie oraz procesie stanowienia i stosowania polskiego prawa w latach 1989-2007, Lublin 2009.
Strzępek K.A., Znaczenie prawne wstępu do Konstytucji RP z 1997 roku, Warszawa 2013.
Śmiałowski J., Lang W., Delorme A., Z zagadnień nauki o normie prawnej, Warszawa 1961.
Tuleja P., Preambuła, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz encyklopedyczny, red. W. Skrzydło, S. Grabowska, R. Grabowski, Warszawa 2009.
Trzciński J., Funkcja prawna konstytucji socjalistycznej, Wrocław 1978.
Trzciński J., Wpływ Konstytucji 3 maja na późniejsze Konstytucje Polskie, [w:]
Konstytucja i władza we współczesnym świecie. Doktryna-prawo-polityka.
Prace dedykowane profesorowi Wojciechowi Sokolewiczowi na siedemdziesięciolecie urodzin, red. M. Kruk, J. Trzciński, J. Wawrzyniak, Warszawa 2002.
Trzciński J., Więcek M., Znaczenie wstępu do Konstytucji dla interpretacji statusu jednostki w Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Wolności i prawa jednostki Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Tom I. Idee i zasady przewodnie konstytucyjnej regulacji wolności i praw jednostki w RP, red. M. Jabłoński, Warszawa 2010.
Winczorek P., Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Wydanie drugie – rozszerzone, Warszawa 2008.
Wróblewski J., Wstęp do prawoznawstwa, Łódź 1977.
Akty prawne
Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.
1921 nr 44 poz. 267).
Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r. (Dz.U. 1935, nr 3o poz. 227).
37
Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (Dz.U. 1952, nr 33 poz. 232).
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483).
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Yorku dnia 19 grudnia 1996 r. (Dz.U. Nr 38, poz. 167).
Ustawa Konstytucyjna z dnia 26 maja 1951 r., o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Polski Ludowej (Dz.U. z 18 VI 1951 r. Nr 33 poz. 255).
Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z dnia 17 maja 1997 r.
(Dz.U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).
Artykuły w czasopismach:
Kijowski M., Wstęp do Konstytucji Rzeczypospolitej z 1997 r. Aspekt etyczno-normatywny w zarysie, „Annales: Etyka w życiu gospodarczym” 2003, t. 6.
Lande J., Nauka o normie prawnej, „Annales UMCS” 1956, sectio G, vol III.
Lewandowski S., Charakter normatywny preambuły, „Studia Iuridicia” 1998, nr 36.
Litwin J., Wstęp do ustawy i jego renesans, „Gazeta Administracji i Policji państwowej” 1934, XVI nr 21.
Sarnecki P., Stosowanie Konstytucji PRL w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego, „Studia Prawnicze” 1988, z. 3.
Studnicki F., O dogmatyce prawa, „Państwo i Prawo” 1957, z. 7-8.
Szerer M., O powołaniu naszych czasów do stanowienia konstytucji, „Państwo i Prawo” 1947, z. 11.
Waśkowski W., Teoria wykładni prawa cywilnego, „Palestra. Organ Rady Adwokackiej w Warszawie. Czasopismo poświęcone zagadnieniom prawnym i korporacyjno-zawodowym” 1933, nr 12/X.
Wykaz orzeczeń Sądu Najwyższego:
orzeczenie Izby Pierwszej, sygn. akt S.N.I.C. 592/26 zbiór orzeczeń SN z 1928 r., poz. 98.
orzeczenie Izby Pierwszej sygn. akt S.N.I.C. 205/28, Zbiór orzeczeń SN z 1928r.
poz. 166.
I. Niczyporuk-Chudecka: Wstęp do Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku – historyczna tradycja czy element ustawy zasadniczej o normatywnym charakterze?
38
Wyroki oraz postanowienia Trybunału Konstytucyjnego
Wyrok TK z 21 października 2008 r., sygn. akt P 2/08, OTK ZU 2008, nr 8A, poz. 139.
Wyrok TK z 8 kwietnia 2009 r., sygn. akt K 37/06, OTK ZU 2009 nr 4A, poz.
47.
Postanowienie TK z 20 maja 2009 r., sygn. akt Kpt 2/8, OTK ZU 2009, nr 32, poz. 478.
39 Aleksandra Kopeć