Prawo do pominięcia przepisu ustawy przez sąd administracyjny z powodu jego niezgodności

z Konstytucją RP

The right of an administrative court to omit a provision of a legislative act which the court considers unconstitutional

Abstrakt

W artykule omówiono zagadnienie samodzielnej oceny konstytucyjności przepisu ustawy przez sąd administracyjny oraz możliwości pominięcia przez ten sąd przepisu z powodu jego niezgodności z Konstytucją RP. Art. 8 oraz 178 Konstytucji RP nie dają bowiem jasnej odpowiedzi, czy taka kompetencja sądom administracyjnym przysługuje. W orzecznictwie tych sądów, zwłaszcza NSA, przedstawiano różne poglądy na ten temat, aczkolwiek za dominujący należy uznać ten, zgodnie z którym odpowiedź na tak postawione pytanie powinna być negatywna. Wątpliwości takie nie istnieją co do hierarchicznej zgodności norm podustawowych, którą to kontrolę w orzecznictwie sądów administracyjnych uznaje się jednoznacznie za dopuszczalną.

Słowa kluczowe:

sądy administracyjne, konstytucja, Trybunał Konstytucyjny, kontrola rozproszona, pominięcie przepisu, kontrola konstytucyjności

Abstract

Art. 8 and 178 of the Constitution of the Republic of Poland are not clear whether administrative courts have a right to rule on the constitutionality of a provision of a legislative act at their own discretion and to omit such provision when deciding the case held before them. The rulings of administrative courts, especially the rulings of the Supreme

B. Balcerek: Prawo do pominięcia przepisu ustawy przez sąd administracyjny z powodu jego niezgodności z Konstytucją RP

132

Administrative Court, present different, contradictory views on this subject. However, it seems that more often the courts subscribe to the view that administrative courts are not authorized to perform constitutional review. The same does not apply to executive acts - the right of administrative courts to consider and rule the unconstitutionality of such acts is widely accepted.

Key words:

administrative courts, constitution, Constitutional Tribunal, judicial review, omission of a statutory provision, constitutional review

Zagadnienie przedstawione w tytule niniejszego artykułu dotyczy możliwości orzekania przez sąd administracyjny z pominięciem przepisu ustawy, który sąd ten ocenia jako niekonstytucyjny. Pytanie o istnienie takiej kompetencji po stronie sądów administracyjnych jest pochodną znacznie szerszego pytania o przyjęty w Konstytucji¹ model kontroli konstytucyjności - czy w myśl Konstytucji uprawniony do takiej kontroli jest wyłącznie Trybunał Konstytucyjny, czy też dopuszcza ona również kontrolę rozproszoną, sprawowaną przez sądy? Problem ten, poruszany szczególnie często w ostatnim czasie, był obecny w orzecznictwie sądów oraz Trybunału Konstytucyjnego już od początku obowiązywania obecnej Konstytucji².

Za główną przyczynę takiego stanu rzeczy należy wskazać pewną niejasność co do relacji między art. 8 Konstytucji, znajdującym się w katalogu ogólnych zasad ustrojowych, a art. 178 ust. 1 ustawy zasadniczej.

Pierwszy z wymienionych przepisów przewiduje, że Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej, a jej przepisy stosuje

1Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., Nr 78, poz. 483, ze zm.).

2W artykule pominięto możliwość odmowy zastosowania przepisu ustawy z powodu jego niezgodności z aktami prawa międzynarodowego - w niniejszym opracowaniu jako wzorzec kontroli norm ustawowych rozważano wyłącznie Konstytucję. Na marginesie warto jednak wskazać, że możliwość samodzielnego skontrolowania i pominięcia przepisu rangi ustawowej z powodu niezgodności z aktem prawa międzynarodowego dopuścił Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z dnia 19 grudnia 2006 r., sygn. P 37/05,OTK ZU z 2006 r., Nr 11A, poz. 177.

133

się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej. Razem z art. 87 ust. 1 Konstytucji świadczy on o normatywnym charakterze przepisów Konstytucji, to znaczy o tym, że zawiera ona normy prawne, a nie jest wyłącznie zbiorem norm programowych lub deklaracji politycznych, z których nie można wywodzić uprawnień lub obowiązków. Organy władzy publicznej są więc zobowiązane do stosowania Konstytucji jako aktu prawnego.

Trudno jest odpowiedzieć na pytanie, co właściwie oznacza

“bezpośrednie” stosowanie Konstytucji i na czym ono polega. Pojęcie

“bezpośredniego stosowania Konstytucji” nie było jednolicie rozumiane nawet wśród osób opracowujących projekt Konstytucji³. Zgodnie z ich ówczesnymi przewidywaniami, kwestia ta po wejściu Konstytucji w życie była wielokrotnie poruszana w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, jak również Sądu Najwyższego oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego. Trybunał Konstytucyjny wskazuje, że bezpośrednie stosowanie przepisów polegać może na współstosowaniu normy konstytucyjnej z ustawową lub wyłącznym oparciu rozstrzygnięcia na normie konstytucyjnej⁴. Za bardziej typowy przypadek uznawał współ-stosowanie norm konstytucyjnych i norm niższego rzędu, albowiem przyjęcie przepisu Konstytucji za wyłączną podstawę rozstrzygnięcia możliwe jest tylko w przypadku, gdy przepis Konstytucji wyraża wystarczająco skonkretyzowaną normę prawną. Z kolei Sąd Najwyższy w swoim orzecznictwie rozumie bezpośrednie stosowanie Konstytucji, jako oparcie rozstrzygnięcia sądu bezpośrednio na normie konstytucyjnej.

Wskazuje bowiem, że bezpośrednie stosowanie norm Konstytucji przez organy władzy publicznej bez pośrednictwa ustawy dopuszczalne jest wówczas, gdy wobec braku przepisu regulującego daną kwestię istnieje luka w prawie, a norma konstytucyjna jest skonkretyzowana w stopniu pozwalającym na jej samoistne zastosowanie⁵. Widać więc, że Sąd Najwyższy bezpośrednie stosowanie Konstytucji traktuje węziej niż Trybunał Konstytucyjny.

3P. Wiliński, P. Karlik, Komentarz do art. 178 Konstytucji, [w:] Konstytucja RP.

Komentarz, pod red. L. Boska i M. Safjana, Legalis 2017, nb. 12.

4Wyrok TK z dnia 28 listopada 2001 r., sygn. K 36/01, Dz. U. z2001 r., Nr 138, poz. 1567, OTK ZU z 2001 r., Nr 8, poz. 255; postanowienie TK z dnia 22 marca 2000 r., sygn. P 12/98,OTK ZU z 2000 r., Nr2, poz. 67.

5Postanowienie SN z dnia 13 stycznia 2016 r., sygn. V CSK 455/15, OSNC z 2016 r., Nr 11, poz. 133, i cytowane tam orzecznictwo.

B. Balcerek: Prawo do pominięcia przepisu ustawy przez sąd administracyjny z powodu jego niezgodności z Konstytucją RP

134

Również w piśmiennictwie podkreśla się, iż stosowanie Konstytucji, z racji jej szczególnej roli jako aktu prawa o najwyższej mocy w systemie prawnym Rzeczypospolitej Polskiej, przybierać może różne postaci. J. Trzciński⁶ wyróżnia następujące formy stosowania Konstytucji:

 stosowanie konstytucji bezpośrednio jako podstawy rozstrzygnięcia sprawy toczącej się przed sądem;

 stosowanie konstytucji w formie pytania prawnego do Trybunału Konstytucyjnego, którego odpowiedź (wyrok) jest dla sądu wiążąca;

 stosowanie wyroków Trybunału Konstytucyjnego w sytuacji stwierdzenia niekonstytucyjności przepisu prawnego;

 prokonstytucyjną wykładnię przepisów stosowanych w sprawie przed sądem.

Prokonstytucyjna wykładnia przepisów prawa, nazywana także czasami “współstosowaniem” Konstytucji ⁷ lub wykładnią “zgodną z Konstytucją” ⁸ , jest obowiązkiem wszystkich organów władzy publicznej⁹, a zatem również sądów powszechnych i sądów admini-stracyjnych. Polega ona na przyjmowaniu przez sąd takiej wykładni przepisu prawa, w przypadku, w którym tenże przepis może być interpretowany na kilka sposobów, która zgodna będzie z normami konstytucyjnymi (przede wszystkim normami wyrażającymi wolności i prawa obywatela). W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego potrzeba dokonywania wykładni przepisu zgodnej z Konstytucją stała się

6J. Trzciński, Znaczenie autonomicznej wykładni konstytucji na przykładzie orzecznictwa sądów administracyjnych, [w:] Wykładnia Konstytucji. Aktualne problemy i tendencje, pod red. M. Smolaka, Warszawa 2016, str. 55; por. też A.

Kabat, Bezpośrednie stosowanie Konstytucji RP w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego, [w:] Bezpośrednie stosowanie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. K. Działochy, Warszawa 2005, str. 85.

7B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012, str. 88-89.

8Wyrok TK z 10 lipca 2000 r., sygn. SK 12/99, Dz.U. z 2000 r., Nr 55, poz. 665, OTK ZU z 2000 r., Nr 5, poz. 143, i cytowane tam orzeczenia.

9Przy czym w piśmiennictwie niekiedy uznaje się pojęcie “wykładni zgodnej z konstytucją” za węższe od “prokonstytucyjnej wykładni” - por. P. Kardas, M.

Gutowski, “Konstytucja z 1997 r. a model kontroli konstytucyjności prawa”,

“Palestra” 2017, nr 4, str. 13.

135

podstawą do wydawania tzw. orzeczeń interpretacyjnych ¹⁰ , które eliminują z systemu prawa normę prawną nie wyrażoną wprost w przepisie (jednostce redakcyjnej), lecz mogącą być z niego wyinterpretowaną. Konieczność stosowania dyrektywy prokonstytucyjnej wykładni przepisów prawa zadeklarował Sąd Najwyższy¹¹, jest też ona powszechnie przyjmowana w orzecznictwie sądów administracyjnych¹². Prokonstytucyjna wykładnia przepisów ma jednak swoje granice.

Nie może ona prowadzić do podważenia jednoznacznego rezultatu wykładni językowej przepisu¹³. W sytuacji, gdy rezultatem wykładni przepisu prawa jest norma niezgodna z normami konstytucyjnymi, niezgodność ta musi zostać usunięta w inny sposób - poprzez odmowę zastosowania przez sąd przepisu niezgodnego z Konstytucją, bądź przez przedstawienie przez sąd pytania prawnego Trybunałowi Konstytucyjnemu¹⁴. Ta druga możliwość wynika wprost z art. 193 Konstytucji, ta pierwsza, opierająca się na dyrektywnie wykładni lex superior derogat legi inferiori, bywa natomiast wywodzona właśnie z art.

8 ust. 2 Konstytucji.

Możliwość przeprowadzenia kontroli przepisu prawa pod kątem zgodności z Konstytucją przez sąd budzi jednak poważne wątpliwości, których źródłem jest art. 178 ust. 1 Konstytucji. Przepis ten przewiduje m. in., że sędziowie podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom.

W zestawieniu z art. 195 ust. 1 Konstytucji, dotyczącym sędziów Trybunału Konstytucyjnego i przewidującym, że w zakresie swojego urzędowania są oni związani tylko przepisami Konstytucji, z art. 178 ust.

1 Konstytucji można wywieść wniosek, iż związanie sędziów ustawami nie pozwala im na podważanie obowiązywania przepisów ustaw, a w razie dostrzeżenia przez sąd niezgodności ustawy z Konstytucją ma

10L. Bosek, M. Wild, Kontrola konstytucyjności prawa, Warszawa 2014, str. 30.

11Uchwała 7 sędziów SN z dnia 7 grudnia 2010 r., sygn. III CZP 86/10, OSNC z 2011 r., Nr 5, poz. 49.

12Por. np. wyrok WSA w Gdańsku z dnia 27 października 2016 r., sygn. III SA/Gd 633/16, orzeczenia.nsa.gov.pl; wyrok NSA z dnia 29 listopada 2016 r., sygn. I OSK 884/15, orzeczenia.nsa.gov.pl; uchwała Izby Gospodarczej NSA z dnia 22 czerwca 2011, sygn. I GPS 1/11, orzeczenia.nsa.gov.pl; por. także A.

Kabat, op. cit., str. 93.

13Postanowienie TK z dnia 5 listopada 2001 r., sygn. T 33/01,OTK ZU z 2002 r., Nr1B,poz. 47; wyrok TK z dnia 12 czerwca 2002 r., sygn. P 13/01, Dz.U. z 2002 r., Nr84, poz. 764, OTK ZU z 2002 r., Nr4A, poz. 42.

14L. Bosek, M. Wild, op. cit., str. 31.

B. Balcerek: Prawo do pominięcia przepisu ustawy przez sąd administracyjny z powodu jego niezgodności z Konstytucją RP

136

on wyłącznie możliwość zadania pytania prawnego Trybunałowi Konstytucyjnemu. Wniosek ten jest spójny z faktem wyposażenia wyłącznie Trybunału Konstytucyjnego w prawo do derogacji norm prawnych i nadanie jego orzeczeniom mocy powszechnie obowiązującej.

Stanowisko takie zyskało akceptację przedstawicieli nauki prawa konstytucyjnego - jak wskazano na przykład w komentarzu pod red.

L. Boska i M. Safjana¹⁵, podległość sędziego Konstytucji i ustawom rozumieć należy jako obowiązek podporządkowania się zawartym w tych (obowiązujących) aktach prawnych normom prawnym, interpretowanym na podstawie powszechnie przyjmowanych reguł wykładni z przepisów prawnych, który to obowiązek w przypadku sprzeczności normy konstytucyjnej i normy ustawowej sprowadza się do obowiązku skierowania do Trybunału Konstytucyjnego pytania prawnego. Wskazuje się też, że art. 178 ust. 1 Konstytucji ma charakter gwarancyjny, a nie kompetencyjny, dlatego nie można z niego wywodzić kompetencji do odmowy zastosowania przepisu ustawy¹⁶. Stanowisko takie prezentuje również P. Tuleja¹⁷ oraz M. Masternak-Kubiak¹⁸, dominuje ono też w piśmiennictwie prawniczym¹⁹. Również Sąd Najwyższy obecnie wyklucza możliwość samodzielnego sprawowania kontroli konstytucyjności przez sądy powszechne i pominięcia przepisu rangi ustawowej z powodu jego niezgodności z Konstytucją²⁰. W nauce prawa

15P. Wiliński, P. Karlik, op. cit., nb. 53, 62.

16 A. Mączyński, A. Łyszkowska, Bezpośrednie stosowanie Konstytucji RP przez Trybunał Konstytucyjny, [w:] Bezpośrednie stosowanie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. K. Działochy, Warszawa 2005, str. 49.

17 Zdaniem tego autora przeciwko dopuszczalności samodzielnej kontroli przepisów ustaw przez sądy przemawia art. 31 ust. 3 Konstytucji, który zezwala na ograniczanie konstytucyjnych praw i wolności tylko w drodze ustawy. Jeśli sąd odmówiłby zastosowania ustawy i rozstrzygnął tylko na podstawie Konstytucji, to uzurpowałby dla siebie rolę przypisaną w Konstytucji ustawodawcy - por. P. Tuleja, Stosowanie Konstytucji RP w świetle zasady jej nadrzędności, Kraków 2003, str. 368-369, 380-381.

18Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, pod red. M. Haczkowskiej, Lex 2014, komentarz do art. 178 Konstytucji, pkt 3.

19 L. Bosek, M. Wild,op. cit., str. 31-32 i przywołane tam piśmiennictwo.

20 Uchwała 7 sędziów SN z dnia 7 grudnia 2010 r., sygn. III CZP 86/10, OSNCz 2011 r., Nr 5, poz. 49; L. Bosek, M. Wild, op. cit., str. 32-33.

137

prezentowane są także poglądy przeciwne²¹, które odnoszą się w szcze-gólności do kompetencji sądów administracyjnych²².

W porównaniu do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego oraz Sądu Najwyższego, orzecznictwo sądów administracyjnych do zagadnienia bezpośredniego stosowania norm Konstytucji, w szczególności do możliwości odmowy zastosowania przepisu ustawy niezgodnego z Konstytucją, wykazuje większy stopień skomplikowania.

Możliwość ta zależy głównie od tego, czy nastąpiło obalenie domnie-mania konstytucyjności normy ustawowej (którego sądy administracyjne nie utożsamiają z chwilą derogacji przepisu na podstawie opublikowanego orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego). Nie brak też takich orzeczeń, w których sąd administracyjny wypowiedział się pozytywnie na temat samodzielnej kontroli zgodności ustawy z Konstytucją i pominięcia przy rozstrzyganiu przepisu, który samodzielnie uznał za niekonstytucyjny.

Skrajne stanowisko, zgodnie z którym sądy administracyjne uprawnione są do w zasadzie nieskrępowanej kontroli zgodności przepisów ustaw z Konstytucją zajął Wojewódzki Sąd Administracyjny w Rzeszowie w wyroku z dnia 23 września 2009 r., sygn. II SA/Rz 523/09. W jego uzasadnieniu omówiono kontrowersje związane z bezpośrednim stosowaniem Konstytucji przez sądy i podkreślono, iż prezentowane są na ten temat dwa przeciwstawne poglądy. Sąd w omawianej sprawie zdecydowanie poparł pogląd o możliwości pominięcia przepisów ustawy z powodu ich niezgodności z Konstytucją bez konieczności zadawania pytania prawnego Trybunałowi Konstytucyjnemu, motywując to treścią art. 193 Konstytucji, z którego, jego zdaniem, wynika uprawnienie, a nie nakaz zwrócenia się sądu

21Por. np. B. Banaszak, op. cit., str. 90-95. Zdaniem autora niemożność sądowej kontroli zgodności z Konstytucją przepisu ustawy wykluczyłaby bezpośrednie stosowanie konstytucji przez sądy w sprawach, w których podstawą orzekania są przepisy ustaw. Nie odpowiadałoby to jednak, zdaniem autora, intencji ustrojodawcy, który stanowiąc zasadę bezpośredniego stosowania konstytucji nie uczynił od niej żadnych jednoznacznie sformułowanych wyjątków. Autor wskazuje ponadto, iż art. 193 Konstytucji nie wyraża nakazu wystąpienia z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego, lecz tylko przyznaje sądom uprawnienie, którego stosowanie jest fakultatywne.

22Por. np. R. Hauser, J. Trzciński, Prawotwórcze znaczenie orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego, Warszawa 2010, str. 31-34.

B. Balcerek: Prawo do pominięcia przepisu ustawy przez sąd administracyjny z powodu jego niezgodności z Konstytucją RP

138

z pytaniem prawnym do Trybunału. Warte odnotowania jest to, że pominięte przez WSA w Rzeszowie przepisy były już wcześniej przedmiotem kontroli przed Trybunałem Konstytucyjnym, który nie stwierdził ich niekonstytucyjności²³. Od wyroku WSA w Rzeszowie wniesiona została skarga kasacyjna, w następstwie której wyrok ten został uchylony (o wyroku NSA wydanym w następstwie rozpoznania skargi kasacyjnej będzie mowa poniżej).

Naczelny Sąd Administracyjny też kilkakrotnie odmówił zastosowania przepisu ustawy, który wcześniej nie został derogowany orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego, aczkolwiek zawsze pochodził do tego z pewną ostrożnością. W wyroku z dnia 20 czerwca 2009 r., sygn. I FSK 966/06, NSA wskazał, że sądy mogą samodzielnie dokonywać kontroli konstytucyjności przepisów ustaw i odmawiać ich zastosowania w “jednostkowych sprawach”, gdy niekonstytucyjność ma charakter oczywisty, to znaczy wtedy, gdy sąd nie ma wątpliwości, że przepis ustawy, który w sprawie powinien zostać zastosowany, jest niezgodny z Konstytucją. Z przewidzianego w art. 193 Konstytucji uprawnienia do wystąpienia z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego sądy administracyjne winny korzystać, w myśl przytoczonego wyroku NSA, tylko wtedy, gdy rzeczywiście mają wątpliwości co do zgodności przepisu ustawowego z Konstytucją.

Podobne do powyższego stanowisko NSA wyraził w wyrokach z dnia 29 listopada 2016 r., sygn. I OSK 860/15, oraz w wyroku z dnia 15 czerwca 2016 r., sygn. I OSK 3193/14. W uzasadnieniach tych wyroków stwierdzono, że odmowa zastosowania przepisów ustawy przez sąd administracyjny nie narusza wyłącznej kompetencji Trybunału do derogacji normy prawnej uznanej za niekonstytucyjną - odmowa zastosowania normy prawnej przez sąd nie eliminuje jej bowiem z systemu prawnego (w przeciwieństwie do orzeczenia Trybunału).

Co ciekawe, w przedmiotowych sprawach NSA nie odmówił zastosowania przepisu ustawy, lecz przyjął jego prokonstytucyjną

23WSA w Rzeszowie zdecydował się pominąć przepisy art. 57 ust. 7 w związku z art. 59f ust. 1 ustawy - Prawo budowlane, które były przedmiotem pytań prawnych rozstrzygniętych wyrokami TK z dnia 5 maja 2009 r., sygn. P 64/07, Dz.U. z 2009 r., Nr 71, poz. 618, OTK ZU z 2009 r., Nr 5A, poz. 64, i z dnia 15 stycznia 2007 r., sygn. P 19/06, Dz.U. z 2007 r., Nr 10, poz. 69, OTK ZU z 2007 r., Nr1A, poz. 2.

139

wykładnię, która dość znacznie odbiegała od rezultatów wykładni językowej²⁴.

W wyrokach z dnia 24 września 2008 r., sygn. I OSK 1369/07, oraz z dnia 24 października 2000 r., sygn. V SA 613/00, NSA także pominął, jego zdaniem, oczywiście niekonstytucyjne przepisy ustaw.

W obu tych przypadkach NSA odwoływał się do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego powstałego na bazie tych przepisów Konstytucji, które w wymienionych sprawach stanowiły przyjęty przez NSA wzorzec kontroli przepisów ustaw. Na szczególną uwagę zasługuje wyrok z dnia 24 września 2008 r., gdyż przyjętym przez NSA konstytucyjnym wzorcem nie był jednoznaczny w swoim brzmieniu przepis konstytucji, lecz wywodzona z art. 2, 21 ust. 1 i 64 ust. 2 Konstytucji zasada ochrony ekspektatywy maksymalnie ukształtowanej prawa majątkowego.

W świetle tego wyroku “oczywistość” niezgodności przepisu ustawowego z Konstytucją należałoby rozumieć dość szeroko - nie stałby na przeszkodzie stwierdzeniu takiej niezgodności fakt, że przyjęty konstytucyjny wzorzec nie jest wyraźnie ujęty w jej przepisach, lecz został wyprowadzony w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego z bardzo ogólnej zasady demokratycznego państwa prawnego. Przyjęcie takiego poglądu pozwalałoby sądom administracyjnym na dokonywanie kontroli konstytucyjności przepisów ustaw w bardzo szerokim zakresie i w zasadzie samodzielne konkretyzowanie zasad wymienianych i omawianych w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego.

Sądy administracyjne niekiedy dopuszczały odmowę zastosowania przepisu ustawy w konkretnej sprawie, wskazując jednak na absolutną wyjątkowość takiej kontroli i pierwszeństwo sprawowania kontroli konstytucyjności przez Trybunał. Wojewódzki Sąd

24Przepisem tym był art. 16a ust. 1 ustawy o świadczeniach rodzinnych w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 7 grudnia 2012 r. o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2012 r. poz.

1548). Na podstawie tego przepisu organy administracji przyjmowały, że osoby, które zaniechały podjęcia zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w związku z koniecznością sprawowania stałej opieki nad osobą legitymującą się orzeczeniem o niepełnosprawności, nie spełniają warunku otrzymania specjalnego zasiłku opiekuńczego, jakim była rezygnacja z zatrudnienia. W wymienionych sprawach wojewódzkie sądy administracyjne wskazywały na niezgodność takiej ściśle literalnej wykładni przepisu z konstytucyjną zasadą równości. NSA podzielił stanowiska sądów I instancji i oddalił skargi kasacyjne wniesione przez organy administracji.

B. Balcerek: Prawo do pominięcia przepisu ustawy przez sąd administracyjny z powodu jego niezgodności z Konstytucją RP

140

Administracyjny w Łodzi w wyroku z dnia 5 września 2007 r., sygn.

I SA/Łd 602/07, sformułował następujące warunki, których jednoczesne wystąpienie pozwala sądowi administracyjnemu na samodzielne skontrolowanie konstytucyjności przepisu ustawy i jego pominięcie:

 przepis ustawy winien posiadać jednoznaczne brzmienie, które nie poddaje się prokonstytucyjnej wykładni;

 pomiędzy art. 178 ust. 1 Konstytucji a wzorcem konstytucyjności zakwestionowanego przepisu ustawy (w szczególności

wyrażającym zasadę ustrojową) rysuje się konflikt tego rodzaju, że sąd stosując ustawę nie byłby w stanie dochować wierności obu tym normom konstytucyjnym jednocześnie;

 Trybunał Konstytucyjny pozbawiony jest z jakichkolwiek przyczyn możliwości wydania rozstrzygnięcia w zakresie konstytucyjności przepisu ustawy (zachodzi jedna przesłanek umorzenia postępowania). Sytuacja taka zajdzie np. jeśli przepis ustawy utracił już moc obowiązującą - wówczas Trybunał co do zasady powinien umorzyć postępowanie w sprawie²⁵, lub w sytuacji, gdy Trybunał stwierdził niekonstytucyjność przepisu tej samej treści, co zakwestionowany przez sąd, lecz w innym stanie prawnym - wówczas przeciwko wydaniu orzeczenia w tej samej materii przemawia zasada ne bis in idem²⁶. Warunek o takiej treści WSA w Łodzi wyprowadził z wyroków NSA z dnia 8 września 2004 r., sygn. FSK 409/04, oraz z dnia 24 października 2000 r., sygn. V SA 613/00.

Do sformułowanych przez WSA w Łodzi przesłanek należy podejść nieco krytycznie. Dwa pierwsze warunki są w zasadzie tożsame - prokonstytucyjna wykładnia przepisu zawsze musi prowadzić do ustalenia normy prawnej zgodnej z Konstytucją i dochowania wierności Konstytucji i ustawy jednocześnie. Nie sposób też wyobrazić sobie sytuacji, w której pomimo niemożności dokonania prokonstytucyjnej wykładni przepisu prawa możliwe będzie jednoczesne przestrzeganie Konstytucji i ustawy. Z kolei warunek trzeci obejmuje sytuacje, które

25Obecnie taką podstawę umorzenia przewiduje art. 59 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz.U. z 2016 r., poz. 2072).

26Por. wyrok TK z dnia 9 listopada 2005 r., sygn. P 11/05, Dz.U. z 2005 r., Nr 233, poz. 1993, OTK ZU z 2005 r., Nr 10A, poz. 113.

141

w świetle orzecznictwa Trybunału należy oceniać odmiennie. Utrata mocy obowiązującej przepisu prawa, polegająca na uchyleniu przepisu przez ustawodawcę, nie jest przez Trybunał Konstytucyjny uznawana za samoistną przesłankę uzasadniającą umorzenie postępowania w sprawie kontroli jego konstytucyjności. Dla przyjęcia, że kwestionowany akt normatywny utracił moc obowiązującą, konieczne jest stwierdzenie, że nie może on już oddziaływać na żadne stany faktyczne teraźniejsze i przyszłe, a więc nie rodzi już nowych skutków prawnych. Z reguły decydujące znaczenie ma w tym względzie treść normy derogującej²⁷. Tym samym, sam fakt uchylenia przepisu przez ustawodawcę nie uniemożliwia jeszcze merytorycznego rozstrzygnięcia przez Trybunał pytania prawnego sądu administracyjnego dotyczącego tego przepisu, nie może więc on (jak sugeruje WSA w Łodzi) przemawiać za samodzielną

w świetle orzecznictwa Trybunału należy oceniać odmiennie. Utrata mocy obowiązującej przepisu prawa, polegająca na uchyleniu przepisu przez ustawodawcę, nie jest przez Trybunał Konstytucyjny uznawana za samoistną przesłankę uzasadniającą umorzenie postępowania w sprawie kontroli jego konstytucyjności. Dla przyjęcia, że kwestionowany akt normatywny utracił moc obowiązującą, konieczne jest stwierdzenie, że nie może on już oddziaływać na żadne stany faktyczne teraźniejsze i przyszłe, a więc nie rodzi już nowych skutków prawnych. Z reguły decydujące znaczenie ma w tym względzie treść normy derogującej²⁷. Tym samym, sam fakt uchylenia przepisu przez ustawodawcę nie uniemożliwia jeszcze merytorycznego rozstrzygnięcia przez Trybunał pytania prawnego sądu administracyjnego dotyczącego tego przepisu, nie może więc on (jak sugeruje WSA w Łodzi) przemawiać za samodzielną

W dokumencie Dwudziestolecie Konstytucji RP (Stron 143-164)