JUŽNOSLOVENSKI I ZAPADNOSLOVENSKI STANDARDNI JEZICI U SVETLU PLANIRANJA
4. Hrvatski jezik
Kod Hrvata se u predstandardnom periodu, od 15. do 19. veka, stvarala knji-ževnost zasnovana na raznim dijalektima svih triju narečja: čakavskom, kaj-kavskom (u 18. veku funkcionisao kod Hrvata kao svojevrsni koine, nadregio-nalni varijetet) i štokavskom. Štokavski je bio u teritorijalnoj ekspanziji nakon velikih migracija stanovništva uzrokovanih otomanskim osvajanja, a u 19.
veku je postao varijetet kojim se služio najveći deo stanovništva Hrvatske.
To je bio jedan od glavnih razloga što je Ljudevit Gaj (1809–1872), istaknuti hrvatski lingvista, književnik i ideolog, krajem 1835. godine objavio proglas o napuštanju kajkavskog narečja i o primeni štokavštine u uticajnim glasilima koje je izdavao. Ovi postupci se jasno mogu okarakterisati kao faza selekcije u razvoju hrvatskog standardnog jezika.
Ljudevit Gaj je bio centralna figura tzv. ilirskog pokreta, čiji je glavni cilj bio jezičko, kulturno i političko ujedinjenje svih Ilira, tj. Južnih Slovena, uključujući Slovence i Bugare. To se ispostavilo kao nemoguće u tom trenut-ku, naročito nakon revolucije 1848. godine. Sam pokret, koji je postojao do 1843. kada je bečki dvor zabranio upotrebu naziva „ilirski”, imao je veoma slabe odjeke u Sloveniji, u Srbiji gotovo nikakve. Veliki je, međutim, uticaj ovih ideja na kasniji razvoj nacionalnih ideja balkanskih Slovena. Hrvatsko društvo ih je uspešno preusmerilo na integraciju katoličkog štokavskog sta-novništva sa zapadnog Balkana. Takav pristup je u velikoj meri doprineo stva-ranju hrvatske države u današnjim okvirima, toliko je dalekosežan bio Gajev potez o izboru štokavštine. S druge strane, težnje iliraca prisvojile su pristalice ujedinjenja Južnih Slovena, na osnovama načela Ilirskog pokreta izgrađena je jugoslovenska ideologija.
Gaj je tridesetih godina 19. veka predstavio rezultate svog rada na adap-taciji latinice za potrebe pisanja novoizabranog standardnog varijeteta, u iz-danju „Kratka osnova horvatsko-slavenskoga pravopisaňa” 1830. godine, a zatim i u članku „Pravopis” u časopisu Danica 1836. godine. To su prva opšteprihvaćena hrvatska pravopisna pravila (počeci faza preskripcije i de-skripcije), ustanovljena po principu jedna fonema – jedna grafema, kojim se vodio i Vuk Karadžić prilikom stvaranja srpske azbuke. Rezultat međusobnog kontakta iliraca i Vuka bila je namera da se svaki tekst može bez ikakvih po-teškoća prepisivati sa latinice na ćirilicu i obratno (Ivić 2014: 230). Ovo se na-stojanje u Hrvatskoj 1867. ozakonjava propisom kojim se službenim jezikom proglašava „hrvatski iliti srpski” i izjednačava upotreba reformisane azbuke i abecede (Ivić 2014: 232). To je bilo moguće zahvaljujući aktivnostima tzv.
hrvatskih vukovaca, od kojih su najvažniji Tomislav Maretić i Franjo Iveković, a naročito predanom filološkom radu Đure Daničića210 koji je prihvatio ideju srpskohrvatskog jezičkog jedinstva.311
Po pitanju početaka standardizacije hrvatskog jezika, savremeni hrvatski lingvistički milje ima unekoliko drugačije mišljenje od prethodno prikazanog.
Već je 1970. godine hrvatski lingvista Dalibor Brozović izneo stav da se poče-ci standardizapoče-cije novoštokavskog (ikavskog i ijekavskog) hrvatskog javljaju već u drugoj polovini 18. veka i to u „jugoistočnom kompleksu” (tj. teritoriji Slavonije preko Bosne sve do Dalmacije), a da u 19. veku sledi priključenje severozapadnog kompleksa jugoistočnom (Brozović 1998: 9), čime je inici-ran proces opštehrvatskog jezičkog i narodnog preporoda. Ovakav stav je bio marginalizovan u Jugoslaviji, a favorizovan po sticanju nezavisnosti Hrvatske.
Sa njim nije bio saglasan vodeći srpski proučavalac istorije srpskohrvatskog jezika Pavle Ivić (1986: 151–153, 2000: 104–107).
U svakom slučaju, standardni hrvatski jezik se u drugoj polovini 19. veka dalje razvija na temeljima istočnohercegovačke i dubrovačke književnojezičke
2
10 Daničić je, poput njegovog učitelja Franca Miklošiča, najpre razlikovao srpski (štokavski) od hrvatskog (kajkavski) jezika (Ivić 2014: 231).
3
11 Prvi je ideju o zajedničkom jeziku izneo Jernej Kopitar 1808. godine, a sam termin je najvero-vatnije delo Jakoba Grima iz 1824. godine (Piper 2008: 194).
tradicije, u skladu sa postulatima Bečkog dogovora. Đura Daničić objavljuje gramatiku (1858), istoriju jezika (1874), brojne radove iz oblasti akcentologije, od monumentalnog je značaja njegov leksikografski opus („Rječnik hrvatsko-ga ili srpskohrvatsko-ga jezika”). Ova delovanja predstavljaju nastavak faza deskrip-cije, preskripcije i elaboradeskrip-cije, a nakon zvaničnog prihvatanja 1867. godine i ugarskog zakona o narodnostima iz 1868. otpočinju i faze implementacije i ekspanzije. U funkciji negovanja normiranog varijeteta (kultivacija) bile su
„Gramatika i stilistika hrvatskoga ili srpskoga književnog jezika” Tomislava Maretića iz 1899. godine, „Hrvatski pravopis” Ivana Broza iz 1892. i „Rječnik hrvatskoga jezika” izdat 1901. godine koautora Ivana Broza i Franje Ivekovića.
Istovremeno, to je označavalo i konačnu pobedu „Daničićeve škole” (Sesar 1996: 132) u procesu planiranja hrvatskog standardnog jezika.
Posle Prvog svetskog rata, stvaranjem državne zajednice Srba, Hrvata i Slovenaca stvoreni su uslovi za usklađeno upravljanje srpskohrvatskim jezi-kom, bez mešanja spoljašnjih faktora (Budimpešte, Beča). Međutim, upravo u ovom periodu dolazi do intenziviranja neslaganja beogradskog i zagrebač-kog centra. Međuratna zvanična jezička politika vođena je u duhu stvaranja nacionalnog integriteta, njime je prevashodno upravljao Beograd i dvor srp-ske dinastije Karađorđevića. Insistiranje na integraciji i kultivaciji zajedničkog jezika bilo je veliko. Još je veći pritisak bio nakon uvođenja diktature 1929.
godine i proglašavanja jugoslovenstva zvaničnom ideologijom. Ovo je imalo suprotni efekat od željenog. Nezadovoljstvo dela hrvatske kulturne i filološke sredine dominacijom koja je, po njihovom mišljenju, dolazila sa istoka, „ma-nipulacijom hrvatskim jezikom” (Brozović 1998: 14) i „nasiljem nad hrvat-skim jezikom” (Brozović 1998: 18) intenzivno je raslo. Kulminiralo je krajem tridesetih godina, odbacivanjem novoformiranih jezičkih normi zajedničkog jezika i povratkom starijim. Na primer, nakon osnivanja Banovine Hrvatske 1939. godine, jednom od prvih odluka nove administracije odbačeno je inte-grativno „Pravopisno uputstvo za sve osnovne, srednje i stručne škole”, koje je Ministarstvo prosvete Kraljevine Jugoslavije donelo 1929. godine, kao i sve pravopisne intervencije primenjene nakon njegovog donošenja. Na snagu je vraćen tzv. Broz-Boranićev pravopis iz 1928. godine, koji je na prelomu dva veka izdavao Dragutin Boranić posle smrti Ivana Broza.
Za vreme Drugog svetskog rata dolazi do privremene potpune dezinte-gracije hrvatsko-srpskog jezičkog zajedništva. Jezička politika fašističke Neza-visne Države Hrvatske bila je usmerena na isticanje razlika između hrvatske i srpske književnojezičke tradicije, kao i na negiranje zajedničkog jezičkog razvoja. Ipak, treba napomenuti da se na teritorijama koje su kontrolisale ko-munističke snage primenjivala jezička pravila iz perioda Banovine Hrvatske (pomenuti Broz-Boranićev pravopis).
Nakon Drugog svetskog rata, politički zahtevi za daljom kultivacijom za-jedničkog jezičkog standarda dovode do pomenutog Novosadskog dogovora 1954. godine. Ipak, ostvarivanje dogovorene rekonstrukcije standarda, koji će od šezdesetih godina zvanično biti definisan kao jedan jezik sa dve ravnoprav-ne varijante – istočnom i zapadnom, nije proticalo po planu. Kao što je ranije pomenuto, od 1974. godine u zvaničnoj upotrebi je naziv „hrvatski književni
jezik”. Kao reakcija na situaciju u kojoj je Novosadski dogovor nezvanično od-bačen od strane hrvatskih kulturnih i naučnih ustanova, a „Hrvatski pravopis”
iz 1971. godine autora Stjepana Babića, Božidara Finke i Milana Moguša412 zva-nično zabranjen od strane komunističkih vlasti, nastaje „Pravopisni priručnik hrvatskoga ili srpskoga jezika”. Ovaj pravopis 1986. godine objavljuju Vladi-mir Anić i Josip Silić. On predstavlja određenu vrstu kompromisa, adekvatnu reakciju na jezički uzus i praksu, koji su neminovno poprimili smer zajednič-kog razvoja i mešanja, zatiranja granica između istočne i zapadne varijante srpskohrvatskog jezika.
Posle proglašenja nezavisnosti Hrvatske i ratnih dešavanja devedesetih godina, dolazi do još oštrijeg zaokreta u standardizaciji. Primetne su težnje ka rekonstrukciji u smeru potpune negacije srpskohrvatskog jezičkog zajedništva i povratka u period pre njene inicijacije. Među lingvistima dominiraju glaso-vi koji zajednički razvoj na samom početku smatraju nametnutim od strane aktuelne vlasti, vodećih ljudi na filološkim pozicijama („čudne vladajuće koa-licije između hrvatskih madžarona (pristaša peštanske politike) i nacionalista iz srpske manjine”, Brozović 1998: 18), a samo integrisanje „zabludom” (Sesar 1996: 118). Kao negativan se tumači i uticaj svih kasnijih administracija, jugo-slovenske monarhističke i komunističke, na prirodni razvoj hrvatskog jezika.
Na upravljanje hrvatskim standardnim jezikom devedesetih godina pri-metan je snažan direktni uticaj nacionalističke politike, što je dovelo do puri-stičkog pristupa i odstranjivanja tuđih – srpskih, ali ne toliko i ostalih – eleme-nata. Ovakvi postupci su hrvatskom korpusu oduzeli veliki broj potencijalnih segmenata štokavske provenijencije. Pozitivnu tendenciju s kraja milenijuma, ipak, predstavlja povratak u dijalektološku bazu kajkavskog i čakavskog na-rečja, prihvatanje regionalizacije hrvatske jezičke zajednice, što je bilo odbaci-vano početkom 20. veka u vreme tzv. novoštokavskog purizma.
Hrvatski standardni jezik se u 21. veku dalje razvija i modernizuje, u no-vim političkim (zvaničan jezik Evropske unije) i civilizacijskim uslou no-vima (uti-caj tehnološkog razvoja i procesa globalizacije), ali i dalje sa brojnim elemen-tima jezičkog sistema (fonetskog, gramatičkog, leksičkog) koje deli sa srpskim i drugim jezicima „naslednicima” srpskohrvatskog jezika. Vreme koje je pred nama doneće nam sigurno podjednako zanimljiv razvoj kao ono koje mu je prethodilo.