O planiranju jezika i standardnom jeziku

Planiranje jezika, čije izučavanje predstavlja značajan segment savremene sociolingvistike, obuhvata sve aktivnosti, individualne ili kolektivne prirode, koje za cilj imaju uticaj na stanje, upotrebu i razvoj nekog jezika ili grupe je-zika u društvu (up. Viherkjevič 2016: 115, Radovanović 2004: 27).¹ Prilikom razmatranja procesa planiranja jezika u određenom društvu treba imati u vidu kako lingvističke, tako i ekstralingvističke činioce. Iz tih razloga u okviru pla-niranja jezika razlikujemo: 1. planiranje korpusa, koje podrazumeva delovanja

1 Sa planiranjem jezika najčešće se u blisku vezu dovodi jezička politika, koja se tradicionalno takođe interpretira kao delovanje društva na jezik komunikacije u okvirima zajednice, ali i na kreiranje svesti učesnika u komunikaciji o tom jeziku (Škiljan 1988: 8). Razrada teorije u obla-sti planiranja jezika dovela je do izjednačavanja ova dva pojma. U radovima pojedinih zapad-nih istraživača (npr. Risento 2006) oni su čak objedinjeni u jedan koncept – jezička politika i planiranje (eng. language policy and planning). Srpski lingvista Milorad Radovanović, jedan od začetnika sociolingvističkih istraživanja u Jugoslaviji, zaključuje da je u praksi nemoguće

„precizno razdvojiti oblast(i) znanja odnosno delovanja koje obično imenujemo planiranjem jezika i/ili jezičkom politikom” (Radovanović 2014: 30).

u samom jeziku (na primer, po pitanjima fonološke, morfološke, sintaksičke i drugih normi) i spada u opis posla lingvista, 2. planiranje statusa, koje obu-hvata radnje u vezi sa položajem jezika, njegovom ulogom u društvu, i svr-stava se u domen aktivnosti drugih nivoa zajednice, u prvom redu političkih aktera.² Dalji razvoj teorijskog diskursa doneo je dve nove dimenzije, koje se u suštini mogu svrstati u okvire planiranja statusa: planiranje usvajanja jezika (usmereno na oblast jezičkog obrazovanja) i planiranje socijalnog prestiža (ili još i „reputacije jezika”; detaljan komentar sve četiri dimenzije donosi Bal-dauf 2012).

Planiranje jezika treba, dakle, shvatiti kao upravljanje jezikom od strane pojedinaca ili institucija, kao proces čiji su ciljevi raznorodni. U okviru pla-niranja jezičkog statusa oni obuhvataju donošenje zvaničnih odluka i zakon-skih akata, formiranje politike po pitanju upotrebe jezika u javnoj i službe-noj komunikaciji, njegove uloge u međunarodnom kontekstu, revitalizacije u slučaju ugroženosti itd. Ciljevi planiranja jezičkog korpusa u vezi su sa re-formama pravopisa, regulisanjem leksike ili uvođenjem nove terminologije, modernizacijom funkcionalnih stilova i sl. Planiranje usvajanja jezika tiče se uloge i forme korišćenja jezika u obrazovnom sistemu, kreiranja kurikuluma, politike učenja jezika kao prvog ili drugog jezika, održavanja kod manjinskih jezičkih zajednica.³ Planiranje prestiža podrazumeva zvaničnu institucional-nu i individualinstitucional-nu promociju jezika, njegovu ulogu u oblasti nauke, profesija, kulture, zagovaranje ravnopravnosti jezika (u slučaju ugroženih manjinskih zajednica) i dr.

U slavističkim krugovima široko je prihvaćena tzv. standardna teorija planiranja jezika Milorada Radovanovića, proizvod primene zapadnih soci-olingvističkih dostignuća u jugoslovenskom miljeu. Ovaj pristup tumači pla-niranje jezika kao kontinuirani proces koji je sačinjen od deset faza. Njihov optimalni redosled glasi: 1. selekcija (izbor varijeteta⁴ koji će biti osnova stan-dardnog jezika), 2. deskripcija (lingvistički opis odabranog varijeteta), 3. pre-skripcija (formiranje popisa preferiranih jezičkih jedinica na svim jezičkim nivoima), 4. elaboracija (osposobljavanje kodifikovanog varijeteta za upotre-bu u javnoj komunikaciji), 5. akceptacija (zvanično prihvatanje tog varijete-ta), 6. implementacija (primena prihvaćenog varijeteta u društvenim sfera-ma i svesti pripadnika jezičke zajednice), 7. ekspanzija (širenje prihvaćenog standarda i pozitivnih stavova o njemu), 8. kultivacija (negovanje i  davanje

2 Planiranje jezičkog korpusa Radovanović (2014: 27) naziva planiranjem u užem smislu (mi-kroplaniranjem), dok planiranje jezičkog statusa imenuje planiranjem u širem smislu (ma-kroplaniranjem).

3Jezičku zajednicu čine svi govornici određenog jezika. U njenom centru nalaze se izvorni go-vornici, a pripadaju joj i osobe čiji to nije prvi jezik (up. Lanštjak 2002: 418).

4 Varijeteti u okviru jednog jezika predstavljaju različite skupove jezičkih elemenata (glasova, reči, gramatičkih obeležja itd.) koji imaju sličnu distribuciju. Jezički varijetet konstituiše grupa govornika sa određenim socijalnim, geografskim i biološkim odlikama, koji ga upotrebljavaju u opštim ili konkretnim govornim situacijama (up. Lanštjak 2002: 411). U ovom značenju, za koje se u literaturi može naći i upotreba termina idiom (Škiljan 2002: 12; Brborić, Ivić 2004:

38), jezički varijetet obuhvata tradicionalne pojmove: jezik (književni, govorni itd.), dijalekat, narečje, varijanta.

podrške normiranom varijetetu), 9. evaluacija (procena funkcionalnosti i uspešnosti norme), 10. rekonstrukcija (ponovno uspostavljanje, dorađivanje standardnog jezika). Milorad Radovanović zaključuje da se „redosled postu-paka može izmeniti, pojedini postupci mogu izostati, ili se sažimati, spajati sa drugima, ovisno o specifičnim okolnostima u kojima se neki jezik planira”

(Radovanović 2014: 28). Ovaj model je komplementaran sa ranije predstav-ljenom osnovnom dihotomijom planiranja jezika, tako da se neki postupci mogu prepoznati kao deo planiranja korpusa (deskripcija, preskripcija, elabo-racija, evaluacija, rekonstrukcija), a drugi kao deo planiranja statusa (akcep-tacija, implemen(akcep-tacija, ekspanzija, kultivacija), dok selekcija služi kao element koji povezuje planiranje statusa i korpusa. Na ovaj način postavljen metodo-loško-teorijski aparat biće upotrebljen u analizi južnoslovenskih i zapadnoslo-venskih standardnih jezika.⁵

Glavni rezultat procesa planiranja jezika u  jednom društvu je upravo standardni jezik, koji predstavlja nadregionalnu formu svih društvenih slo-jeva. Njegov nadregionalni opseg čini ga različitim od dijalekata, varijeteta određenih regiona, a opštedruštvena upotreba od sociolekata, varijeteta poje-dinih slojeva društva. U zavisnosti od broja centara iz kojih se jezikom uprav-lja, standardni jezici se dele na: monocentrične, kao što su ruski, poljski ili japanski, i policentrične, kao što je u slučaju nemačkog (Austrija, Nemačka, Švajcarska), engleskog (Australija, SAD, Ujedinjeno Kraljevstvo), arapskog jezika itd.

Južnoslovenski standardni jezici 3. Srpski jezik⁶

Početke procesa planiranja srpskog standardnog jezika beležimo u prvoj po-lovini 19. veka i nedvosmisleno ih vezujemo za filološki rad Vuka Stefanovića Karadžića (1787–1864). Vuk je 1818. godine objavio svoje najznačajnije delo –

„Srpski rječnik”, a četiri godine ranije prvo delo (gramatiku) na reformisanom srpskom jeziku – „Pismenicu serbskoga jezika po govoru prostoga naroda na-pisanu”. Iste 1814. godine, u Beču izlazi i njegova zbirka narodnih pesama pod nazivom „Mala prostonarodna slaveno-serbska pjesnarica”. Vukove istorijske izdavačke poduhvate možemo označiti kao inicijaciju faza selekcije (izbora istočnohercegovačkog novoštokavskog varijeteta), deskripcije (prvenstveno rad na gramatici, kao i na leksičkom fondu kroz prikupljanje narodnog usme-nog stvaralaštva), elaboracije i preskripcije (prevashodno u sferi ortografije i leksičke norme) u razvoju standardnog srpskog jezika.

5Isidora Bjelaković primenjuje ovaj pristup u svom radu (Bjelaković 2018) i nudi analizu faza standardizacije srpskog jezika nakon reforme Vuka Stefanovića Karadžića do njenog zvanič-nog prihvatanja krajem 19. veka.

6 Potpoglavlje „Srpski jezik” sadrži izmenjene fragmente rada Dalibora Sokolovića „O srpskoj jezičkoj politici tokom dva veka državnosti Srbije” (Sokolović 2019).

Takođe, tokom prve polovine 19. veka Miloš Obrenović (1780–1860) uspeva da izbori priznanje autonomije od Otomanskog carstva. Nastaje Kne-ževina Srbija, koja je od samog početka u većini aspekata bila nezavisna dr-žavna tvorevina i mogla je u dovoljnom stepenu da samostalno definiše poli-tiku po pitanjima kulturnog života. Tako su za vreme Miloševe prve vladavine (1815–1839) osnovane osamdeset dve škole, dve polugimnazije, jedna gimna-zija i „Liceum Knjažestva serbskog” 1838. u Kragujevcu. Osnivanjem Liceuma postavljen je temelj za razvoj visokog obrazovanja i naučno-istraživačkog rada u Srbiji, pošto će ova institucija 1863. prerasti u Veliku školu, a 1905. će iz nje nastati Beogradski univerzitet. Navedene aktivnosti stvaraju osnov za planira-nje statusa srpskog jezika, kako na individualnom, tako i na institucionalnom planu.

Međutim, valja reći da su se odluke, možda i značajnije po svojoj važnosti i dalekosežnosti, na polju planiranja kako korpusa tako i statusa srpskog jezika sve do 1918. godine donosile istovremeno i na prostorima severno od Save i Dunava. Naime, veliki deo pripadnika srpske jezičke zajednice je sve do kraja Prvog svetskog rata živeo u Habzburškoj monarhiji. Nakon Velike seobe Srba na teritoriju Južne Ugarske, krajem 17. veka, novi centri srpskog verskog, kul-turnog i političkog života formirali su se u ugarskim mestima: Sremski Kar-lovci, Novi Sad, Budimpešta, Sent Andreja. Kao centar sprovođenja planiranja srpskog jezika u 19. veku ističe se i Beč, uslovno smešten van srpskog jezičkog područja, u kome je od 1813. živeo i stvarao i sam Vuk. Naročito je značajna, u upravljanju korpusom srpskog jezika, bila uloga Jerneja Kopitara (1780–

1844), slovenačkog lingviste i slaviste, cenzora slovenskih knjiga na bečkom dvoru, koji je imao veliki uticaj na Vukov rad. Jedan od osnovnih postulata zvanične politike Beča prema slovenskim zajednicama predstavljali su kon-cept austroslavizma, tj. suživota svih Slovena u okvirima austrijske monarhije, i minimalizacija ruskog uticaja na slovenske zajednice. Ovakva politika išla je na ruku Vukovim nastajanjima da reformiše srpski književni jezik. Za razliku od Čeha od slovenskih naroda, ili Grka i Rumuna od susednih balkanskih zemalja, kod Vukove reforme nije bilo povratka tradicijama i korenima, već je usledio raskid sa staroslovenskim jezikom (kako ruske, tako i srpske redakcije) i ruskim elementima u srpskoj jezičkoj kulturi. Vuk je deklarativno prekinuo veze i sa slavenosrpskim jezikom, kojim je pisao veliki broj Srba iz Ugarske.

Ipak, dokaz da ovi raskidi nisu bili toliko oštri je leksika iz srpskoslovenskog jezika u „Srpskom rječniku” koja je ostala u upotrebi u narodnim govorima (Milanović 2010: 123).⁷

7Staroslovenski, najstariji slovenski pisani jezik, kodifikovali su u 9. veku hrišćanski misionari Ćirilo i Metodije na osnovu govora Slovena iz okoline Soluna. Tokom vremena, staroslovenski je postao književni jezik Južnih i Istočnih Slovena i ovu funkciju je vršio sve do 18. veka. Kao rezultat uticaja sredine nastanka tekstova i jezičkih navika pisara u staroslovenski su ulazile osobine lokalnih idioma, čime su nastajale različite redakcije staroslovenskog jezika: bugarska, ruska, hrvatska, srpska itd. Srpska redakcija staroslovenskog jezika naziva se takođe srpskoslo-venskim jezikom. Slavenosrpski jezik je idiom srpskog jezika koji su na krajem 18. i početkom 19. veka koristili pripadnici obrazovanih slojeva srpskog društva u Habzburškoj monarhiji, prevashodno u Vojvodini.

Za godinu Vukove pobede u procesu koji istoričari nazivaju i kulturnom revolucijom (Deretić 1983: 251) uzima se 1847. godina. Tada su, u zoru Pro-leća naroda, objavljene četiri knjige koje su označavale trijumf narodnog jezi-ka: Vukov prevod „Novog zavjeta”, „Gorski vijenac” Petra Petrovića Njegoša,

„Pesme” Branka Radičevića i filološka rasprava „Rat za srpski jezik i pravopis”

Đure Daničića. Iz perspektive planiranja jezika, ovu godinu možemo označi-ti kao početak faze akceptacije standardnog jezika. Ipak, reč je o delimičnoj akceptaciji, budući da je uglavnom bila ograničena na pripadnike srpske in-teligencije. Izvan Kneževine Srbije borba za potpuno prihvatanje je tek pred-stojala, a jačanje srpske samostalne države na teritorijama južno od Save i Du-nava nije trenutno delovalo u korist prihvatanja Vukove koncepcije. Uprava Kneževine Srbije zvanično je priznala Vukovu reformu tek 1868. godine, četiri godine nakon njegove smrti, kada je ukinuta i poslednja zabrana. Ove admi-nistrativne restrikcije bile su rezultat različitih faktora: Vukovih stavova o vla-davini Miloša Obrenovića, tradicionalizma Srpske pravoslavne crkve, odnosa srpskog društva prema idejama koje dolaze sa Zapada itd.

U ovom periodu, koji Predrag Piper naziva „vukovskim” (Piper 2018: 8) i obuhvata gotovo tri četvrtine 19. veka, srpski standardni jezik konstituisan je teorijski i praktično, afirmisan je u srpskoj sredini i počeo je da se prime-njuje u raznim sferama društva, npr. u sistemu obrazovanja. Osposobljen je za upotrebu u javnoj komunikaciji (faza elaboracije), zvanično je prihvaćen (akceptacija) i počeo da bude primenjivan u široj zajednici (implementaci-ja). Sledeće faze razvoja srpskog jezičkog standarda, ekspanzija i kultivacija, započete su krajem 19. veka, za šta najveće zasluge pripadaju Đuri Daničiću (1825–1882), srpskom filologu i najvećem proučavaocu srpskog (i hrvatskog) jezika u ovom razdoblju. Važno je napomenuti da sve prethodno inicirane faze, od deskripcije do implementacije, nastavljaju paralelno da se odigravaju.

Od 1850. godine, kada je postignut tzv. Bečki književni dogovor, ove aktivno-sti se realizuju uz nastojanja integracije srpskog i hrvatskog jezika (na samom početku i slovenačkog), u zajednički jezik Južnih Slovena. Književnojezičkim sporazumom u Beču osmorice južnoslovenskih književnika i filologa – Hrva-ta Ivana Kukuljevića, Dimitrija Demetera, Ivana Mažuranića, Vinka Pacela i Stefana Pejakovića; Srba Vuka Karadžića i Đure Daničića; i Slovenca Franca Miklošiča – za osnovu zajedničkog jezika uzeti su narodni govori Bosne i Her-cegovine i Dubrovnika. Premda se odredbe ovog dogovora dugo nakon nje-govog postizanja nisu primenjivale, a često su bile i negirane (čak i od strane jednog od potpisnika – Ivana Mažuranića, dok je bio na dužnosti hrvatskog kancelara, v. Ivić 2014: 284), Bečki dogovor imao je dalekosežne posledice po razvoj jezičke situacije u 20. veku.

Šta je ovo značilo za Srbe i njihov jezik? Kao prvo, bila je to potvrda i pri-znanje za bogato usmeno narodno nasleđe, prvenstveno epske poezije, koje postaje spona koja bi mogla povezati Južne Slovene. Kao drugo, zahvaljujući zajedničkom jeziku biće obuhvaćeni Srbi koji žive na različitim teritorijama Balkana – u ovo vreme pripadnici srpske zajednice još uvek žive u raz ličitim državama, iako ulogu centra društveno-političkog i kulturnog života od No-vog Sada polako preuzima Beograd, u već potpuno nezavisnoj, međunarodno

priznatoj Srbiji. Isto tako, zajednički jezik je od svog početka imao dva izgovora, ijekavski i ekavski, što je činilac koji do današnjih dana integriše, ali istovremeno i unosi određene podele u okviru srpske jezičke zajednice.

Vrhunac razvoja standardnog jezika Srba krajem 19. veka predstavlja Daničićev rad na uključivanju korpusa srpskog jezika u korpus zajedničkog jezika, na rečniku-enciklopediji „Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika” koji je počeo da se štampa u Zagrebu 1880. godine, a čija je izrada trajala čak do 1976. godine. Treba reći da su Daničićeva dostignuća na približavanju stan-dardnih varijeteta u drugoj polovini 19. veka imala više podrške u hrvatskoj sredini, nego u srpskoj, u kojoj je Srpska pravoslavna crkva sve vreme bila protiv uvođenja narodnih govora u književni jezik, smatrajući to potpunom profanacijom. U to vreme, teoretičar socijalizma Svetozar Marković piše svoje najznačajnije delo, političku raspravu „Srbija na istoku” (1872), Stojan Nova-ković prvu sistematsku istoriju srpske književnosti (1867), a realisti kao što su Laza Lazarević i Stevan Sremac, pesnik Vojislav Ilić i dramski pisac Branislav Nušić stvaraju svoja najznačajnija dela.

Razdoblje prve polovine 20. veka („belićevski” period, po Piper 2018:

8) donosi diversifikaciju naučnih pristupa pitanjima jezičke kulture i nasle-đa. Standardni jezik ulazi u  faze ekspanzije, širenje standardnog varijeteta na ostale sfere društva, i kultivacije, njegovo negovanje i jačanje poštovanja normiranosti standarda. Aleksandar Belić (1876–1960) sprovodi svoja dija-lektološka istraživanja čije rezultate iznosi u delu „Dijalekti istočne i južne Sr-bije” (1905). Ova publikacija je imala i svoju državotvornu dimenziju, čime je planiranje statusa jezika upotrebljeno kao deo mehanizma srpske državne politike. Poslužilo je kao jedan od instrumenata za definisanje jugoistočnih granica Srbije u zoru velikih konflikata s početka 20. veka (dva balkanska rata i Prvi svetski rat). Između dva svetska rata, u centru Belićevog naučnog intere-sovanja je, između ostalog, i ortografska norma srpskohrvatskog jezika. Autor je prvog pravopisa zajedničkog jezika iz 1923. godine „Pravopis srpskohrvat-skog književnog jezika”. Ovaj rad je takođe imao svoju društveno-političku svrhu, u skladu sa idejom razvoja Jugoslavije, zajednice Južnih Slovena. Te 1923. godine, srpskohrvatski⁸ u Jugoslaviji postaje zvanični jezik administra-cije. Govornici srpskog jezika imaju sve više uslova da koriste svoj standard u  najrazličitijim sferama društvenog života, a njihov jezik nastavlja da se zva-nično razvija u okviru srpskohrvatske jezičke zajednice. Iz perspektive razvoja književnosti, Jovan Skerlić, jedan od najvećih srpskih književnih kritičara, piše

„Istoriju nove srpske književnosti” (1914). Rodoljubna poezija Alekse Šantića jača veze njenih čitalaca sa svojom domovinom, a pesnik i diplomata Jovan Dučić propagira otvaranje Srbije i Jugoslavije ka svetu. Istaknuti srpski knji-ževnik Miloš Crnjanski u svom romanu „Seobe” iz 1929. godine govori o teš-kom životu Srba u Habzburškoj monarhiji nakon Velike seobe.

Nakon Drugog svetskog rata, beleže se novi uspesi u izučavanju istorije srpskog jezika i dijalektologije, ali i proučavanja drugih nivoa jezičkog sistema,

8 Po završetku Prvog svetskog rata, u državnoj zajednici Srba, Hrvata i Slovenaca, samo nakrat-ko je obnovljen nakrat-koncept srpsnakrat-ko-hrvatsnakrat-ko-slovenačnakrat-kog jezika (Piper 2018: 16), nakrat-koji je prošao bez uspeha.

što predstavlja nastavak jezičke deskripcije. Naročito su produktivne bile po-sleratne godine (Piper 2018: 24). Događaj od odlučujućeg značaja za dalji ra-zvoj jezičke politike u Srbiji (i čitavoj Jugoslaviji) bio je tzv. Novosadski dogo-vor iz 1954. godine. Odigrao se u Matici srpskoj na najverovatnije neformal-nu inicijativu političkog vrha SFRJ (Piper 2018: 25). Poput dogovora u Beču, malo više od sto godina ranije, sastalo se 25 književnika iz republika u kojima se govorio srpskohrvatski¹⁹ jezik: Srbije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Crne Gore. Zajedno su doneli deset zaključaka koje su imale snagu odluka. Jedan od glavnih zaključaka je da je jezik Srba, Hrvata i Crnogoraca jedan, a u nazivu koji se koristi moraju biti oba sastavna dela (srpski i hrvatski). Takođe, ova grupa književnih delatnika postavila je zadatak jugoslovenskim lingvistima – izradu zajedničkog rečnika i pravopisa, kao i savremene terminologije. Prvi put u istoriji standardnog srpskog jezika uočljiva je jaka direktna sprega čini-laca planiranja statusa i planiranja korpusa. Standardni jezik je ulazio u fazu evaluacije i rekonstrukcije, integrativnog karaktera.

Nakon Novosadskog dogovora objavljen je pravopis (1960) i šestotomni

„Rečnik srpskohrvatskoga književnog jezika” (1967–1976). U isto vreme po-javljuje se i gramatika Mihajla Stevanovića (1964). Najveći deo leksikografskih snaga bio je posvećen izradi „Rečnika srpskohrvatskog književnog i narod-nog jezika” koji se od 1959. do danas izdaje od strane Instituta za srpski jezik SANU. U lingvističkom smislu, period druge polovine 20. veka obeležila su istraživanja i delovanja Milke Ivić (1923–2011) i Pavla Ivića (1924–1999), kao i njihovih učenika. Ovo dvoje supružnika sredinom pedesetih godina dolazi na Filozofski fakultet u Novom Sadu. Milka Ivić 1954. godine objavljuje mo-nografiju „Značenja srpskohrvatskog instrumentala i njihov razvoj”, a Pavle Ivić 1956. „Dijalektologija srpskohrvatskog jezika: Uvod i štokavsko narečje”.

Uzgred, dijalektologija je najvažnija lingvistička disciplina u srpskoj filologiji tokom čitavog 20. veka. Radni vek mnogih nekadašnjih i sadašnjih lingvista utkan je u rad na velikim dijalektološkim projektima koji su opisivali sliku i strukturu srpskih govora: Opšteslovenski lingvistički atlas, Evropski lingvi-stički atlas, Opštekarpatski dijalektološki atlas.

Suprotno tendencijama integracije na istoku srpskohrvatske jezičke teri-torije, u Hrvatskoj su već tokom šezdesetih godina prošlog veka počela zva-nična odstupanja od Novosadskog dogovora. Izrađen je pravopis (1960), ali obustavljeno je izdavanje zagrebačke „varijante” rečnika književnog jezika (1968). Hrvatski kulturni i naučni radnici 1967. godine potpisuju „Deklara-ciju o nazivu i položaju hrvatskog književnog jezika” kojom izražavaju svoje nezadovoljstvo unifikatorskim nastojanjima. Tokom sedamdesetih godina iz-daju dela koja u svom nazivu imaju samo „hrvatski” (npr. „Hrvatski pravopis”

iz 1971) i politički su zabranjivana. Ipak, Ustavom Socijalističke Republike

1

9 U jugoslovenskoj jezičkoj politici neposredno nakon završetka Drugog svetskog rata primetan je terminološki pluralizam, koji na pojedinim instancama nije predviđao zajednički jezik. Već je na 2. zasedanju AVNOJ doneta odluka da se svi proglasi moraju objavljivati na četiri jezika:

srpskom, hrvatskom, slovenačkom i makedonskom. Ovi jezici je trebalo da budu ravnopravni na čitavoj teritoriji nove Jugoslavije.

Hrvatske iz 1974. godine ozvaničena je upotreba „hrvatskog književnog jezi-ka” u javnoj komunikaciji.

Bez obzira na statusne dileme i težnje ka dezintegraciji sa kojima je bio suočen, srpskohrvatski je u ovom periodu doživljavao vrhunce u oblasti knji-ževnosti. U to vreme su nastala remek-dela Ive Andrića („Na Drini ćuprija”,

„Travnička hronika”, „Prokleta avlija”), jedinog jugoslovenskog dobitnika Nobelove nagrade za književnost, koji je „sintezu tradicionalnog i modernog ostvario u svom delu” (Deretić 1983: 559). Meša Selimović objavljuje „Derviš i smrt” i „Tvrđavu”, a Vladan Desnica „Proljeća Ivana Galeba”. U Srbiji, Do-brica Ćosić piše „Daleko je sunce” i „Korene”, a Desanka Maksimović neka od najlepših ostvarenja srpske poezije.

„Travnička hronika”, „Prokleta avlija”), jedinog jugoslovenskog dobitnika Nobelove nagrade za književnost, koji je „sintezu tradicionalnog i modernog ostvario u svom delu” (Deretić 1983: 559). Meša Selimović objavljuje „Derviš i smrt” i „Tvrđavu”, a Vladan Desnica „Proljeća Ivana Galeba”. U Srbiji, Do-brica Ćosić piše „Daleko je sunce” i „Korene”, a Desanka Maksimović neka od najlepših ostvarenja srpske poezije.