Makedonski jezik

Poput bugarskog, i u makedonskom jeziku je počecima standardizacije pret-hodio dug predstandardni period razvoja književnog jezika. Ohridska škola je već na prelomu 9. i 10. veka bila izuzetno razvijeno i važno središte op-šteslovenske pismenosti. Lokalni makedonski karakter sve je izrazitiji u spo-menicima crkvenoslovenskog jezika u periodu od 12. do 14. veka, da bi se turskim osvajanjima književna aktivnost potpuno zaustavila. Sve do 19. veka, makedonski jezik praktično deli sudbinu bugarskog jezika, čak i  stvaralaš-tvo – mnogi pisci stvarali su paralelno na oba jezika. Za razliku od bugarskog, međutim, makedonski standardni jezik nastaje tek nakon završetka Drugog svetskog rata. Ovo ga čini slovenskim jezikom sa jednom od najkraćih istorija standardnog jezika.

Dijalekatsku osnovicu makedonskog standarda čine srednjemakedonski govori. Tokom svog razvoja nije bio pod većim direktnim uticajem ruskog jezika kao bugarski, ali je primetna interferencija sa srpskohrvatskim jezikom.

Shvatanje da je makedonski jezik poseban slovenski jezik vlada među Make-doncima još od polovine 19. veka. U tom periodu stvaraju romantičarski pe-snici kao što je Grigor Prličev, aktivni su i folkloristi Dimitar i Konstantin Miladinovi, sakupljači makedonskog narodnog stvaralaštva. U međuratnom periodu, za negovanje osećanja makedonske samostalnosti velike zasluge pripadaju književnom delatniku i  komunističkom aktivisti Kosti Racinu (1908–1943).

Ipak, podređeni politički i administrativno-pravni položaj Makedonije u okvirima Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije Kraljevine Jugoslavije) nije bio povoljan za razvoj samostalnog standardnog jezika sve do kraja Dru-gog svetskog rata. Tek u avgustu 1944. godine proglašen je službenim jezikom komunističke Republike Makedonije, a u maju i junu 1945. zvanično su usvo-jene odluke o pismu i pravopisu. Nakon pet godina (1950) usledilo je izdavanje pravopisa (Minova-Đurkova 1998: 71). Ovi postupci označavaju početak faze preskripcije. Odluka o izboru dijalekatske baze (selekcija) doneta je u pred-standardnom periodu, a  lingvistički opis odabranog varijeteta zaokružio je Blaže Koneski (1921–1993) izdavanjem dela „Граматика на македонскиот литературен јазик” 1952. godine.⁸¹⁶ Ovaj istaknuti naučnik, kulturni i javni radnik, ključna je figura u razvoju makedonskog standardnog jezika. Autor je istorije makedonskog jezika (1965), trotomnog rečnika (1961–1966) itd.

Za vreme SFRJ makedonski jezik imao je sve uslove za potpunu realizaci-ju standardizacije, normalizovan je na svim jezičkim nivoima, implementiran i opšteprisutan u makedonskom društvu. U okvirima SR Makedonije uspeš-no je koordinisan proces planiranja korpusa i statusa ovog jezika (muspeš-nogo je manje uspešna bila koordinacija jezičke politike na federativnom nivou, tu je makedonski jezik bio u podređenoj poziciji).

Kao što je napomenuto, od samog početka do danas makedonski jezik izložen je osporavanju od strane bugarske naučne javnosti. Zastupnici suprot-nog stava navode ukupno šesnaest fonetskih i gramatičkih odlika koji ga ra-zlikuju od bugarskog (prema Lubaš 2009: 396). Makedonski jezik danas služi kao važan element makedonskog etničkog identiteta, iako potreba za dokazi-vanjem jezičke suverenosti ni u savremeno doba ne prestaje: spor sa Grčkom oko upotrebe imena Makedonija, blokiranje pristupnih pregovora sa Evrop-skom unijom od strane Bugarske zbog otvorenih istorijskih i jezičkih pitanja, uloga albanskog jezika kao službenog jezika na teritoriji čitave makedonske države itd.

Zapadnoslovenski književni jezici 9. Češki jezik

Standardni češki jezik razvija se neprekidno već od kraja 14. veka, što ga čini najstarijim slovenskim standardnim jezikom. Ovako ranom početku standar-dizacije doprinela je književnojezička tradicija inicirana još u 12. i 13. veku na tzv. kulturnom interdijalektu⁹¹⁷ Praga kao privrednog i upravnog centra.

Oko 1360. godine nastao je prvi prevod Svetog pisma. Takođe, Jan Hus (1369- -1415), češki mislilac i ideolog reformacije, izvršio je standardizaciju jezičke

8

16 Kao i u slučaju bugarskog jezika, pomoć pri deskripciji i elaboraciji makedonskog jezika dola-zila je od inostranih istraživača. Tako je 1952. godine u Skoplju izašla gramatika „A Grammar of the Macedonian Literary Language” američkog slaviste Horasa Lunta. Veliku ulogu u pro-cesu planiranja korpusa makedonskog jezika ima i poljska slavistkinja Zuzana Topolinjska.

9

17 Jezički varijetet koji kombinuje odlike više dijalekata i služi za komunikaciju u široj zajednici.

norme – autor je dijakritičkog pravopisa¹⁰¹⁸ i usklađivanja leksike sa aktuelnim jezičkim stanjem. Do kraja 16. veka češki jezik već ima svoj pravopis, grama-tike, rečnike, razvijeni administrativno-pravni stil i bogatu književnost (cr-kvene pesme, žitija, ljubavnu poeziju, satiru). Od naročite su važnosti: prevod Biblije štampan u mestu Kralice u Južnoj Moravskoj (tzv. Kraljička biblija) iz 16. veka, dela pedagoga i humaniste Jana Amosa Komenskog i književni-ka Danijela Adama iz Veleslavina. Ovim delovanjem je češki jezički standard prošao kroz faze selekcije (izbora praškog interdijalekta) sve do implementa-cije i ekspanzije u okvirima češkog srednjevekovnog društva.

Međutim, nakon pobede katoličkih snaga nad češkom ustaničkom voj-skom 1620. godine kod Bile Hore (u blizini Praga) vladajuća dinastija Habz-burga vodila je otvorenu politiku germanizacije i marginalizacije češkog jezika i kulture. Ovo je rezultiralo izrazitom stagnacijom češkog standardnog jezika, i njegovim potiskivanjem iz službene upotrebe, ali i privatnih domena – ne-mački je služio kao sredstvo komunikacije među višim društvenim slojevima (plemstvo i sve snažnije građanstvo).

Do intenzivnijeg nastavka procesa standardizacije češkog jezika dolazi krajem 18. veka, u vreme češkog nacionalnog preporoda. Radom Jozefa Do-brovskog (1753–1829), katoličkog sveštenika i rodonačelnika naučne slavisti-ke, a kasnije i Jozefa Jungmana (1773–1847), pesnika i lingviste, do polovine 19. veka izvršeno je ponovno uspostavljanje češkog standardnog jezika. Eva-luacija i modifikacija norme¹¹¹⁹ izvršena je prema češkom jeziku starije knji-ževnosti (Kraljičke biblije), koji se u mnogome razlikovao od čeških govornih varijeteta u tom periodu. Književnojezička tradicija je nastavljena na mestu na kojem je gotovo dva veka ranije bila prekinuta, ali je takav zahvat učinio složenijim odnos između standardnog jezika i vernakulara (narodnog govo-ra) u razvojnom periodu koji je usledio, sve do danas. Ekspanziji i kultivaciji aktualizovanog, prvenstveno u  oblasti leksike, tokom 19. veka češkog knji-ževnog standarda doprineli su brojni stvaraoci, kao što su Božena Njemcova, Jan Neruda, Jaroslav Vrhlicki i drugi. Osnivaju se kulturne institucije koje će uticati na širenje znanja o češkoj kulturi: Muzej češkog kraljevstva, Matica češ-ka, Sokol, Češka akademija nauka i umetnosti, Narodno pozorište i dr. Posle revolucije 1848. kreće sistemska bohemizacija čeških škola (Sesar 1996: 67), a upotreba češkog jezika kao službenog odvija se paralelno sa nemačkim.

Nakon osnivanja Čehoslovačke republike 1918. godine češki jezik ima sve uslove za samostalni razvoj svog standarda. Planiranje jezika se još in-tenzivnije institucionalizuje, 1926. godine formira se Praški lingvistički serkl, koji je imao ogroman uticaj na teoriju i praksu jezičke deskripcije, ne samo u češkoj sredini, već i mnogo šire. Svetski poznata dela stvaraju Jaroslav Hašek i Karel Čapek.

10

18Jan Hus je zaslužan za uvođenje grafema kao što su č, š, ř umesto digrama cz, sz, rz (koje su i danas u upotrebi u poljskom jeziku). Ova reforma je posredno imala veliki uticaj i na razvoj latinične grafije kod Južnih Slovena.

11

19Jozef Dobrovski 1809. objavljuje normativnu gramatiku pod nazivom „Ausführliches Lehr-gebäude der Böhmischen Sprache…”.

Po završetku Drugog svetskog rata insistira se na poštovanju norme, nastavlja se faza ekspanzije i kultivacije. Godine 1946. osniva se Institut za češki jezik (češ. Ústav pro jazyk český) koji se do danas bavi leksikografskim, dijalektološkim, terminološkim i bibliografskim poslovima. Naročita pažnja se posvećuje pitanjima jezičke kulture, proučavanju savremenog jezika i od-nosu standardnog češkog jezika prema ostalim varijetetima. Naime, nasleđe intervencije iz vremena Jozefa Dobrovskog primetno je tokom čitave novi-je istorinovi-je češkog standardnog novi-jezika sve do današnjih dana. Pored standarda formiranog na bazi srednjevekovnog češkog paralelno se prirodno razvijao i vernakular (koji se u 19. veku umnogome razlikovao od standarda). Tokom 20. veka formiraju se i ostali regionalni interdijalekti (npr. moravski sa cen-trom u Brnu), kao i međuregionalni varijetet (tzv. obecná čeština) – nestan-dardni varijetet koji se najčešće koristi u svakodnevnoj usmenoj komunikaciji.

Sa ovim pitanjima češka lingvistika je uspešno izlazila na kraj (Krčmova 1998:

124), uz precizno razvijen sistem planiranja korpusa jezika i  oslanjanje na praksu „dobrih autora” – prema postulatima praškog strukturalizma – kao što su pisci Bohumil Hrabal i Milan Kundera, pesnik Jaroslav Sajfert, jedini češki dobitnik Nobelove nagrade za književnost, i dr.