Tipovi planiranja standardnih jezika

Opseg karakteristika jezičkih politika u  svetu varira od liberalnog načina upravljanja jezikom, koji podrazumeva minimalni stepen direktnog uticaja državne uprave, do direktivnog pristupa, koji se odvija uz veće neposredno angažovanje državnih institucija u pogledu izbora varijeteta u javnoj komuni-kaciji i pravila njegove upotrebe (Škiljan 1988: 57).

Poljski slavista Vladislav Lubaš ovaj opšti pristup primenjuje na savre-mene slovenske jezike, te jezičke politike u slovenskim društvima do 1990.

godine deli na: a) autokratske, kao u slučaju SSSR, a donekle i Bugarske, b) li-beralne, u Jugoslaviji, u manjoj meri i Čehoslovačkoj, v) relativno lib) li-beralne, u Poljskoj, g) subordinativne, u Belorusiji i Ukrajini (Lubaš 2009: 515–516).

Odlike tipova ove klasifikacije mogu se bez većih problema identifikovati u  planiranju statusa južnoslovenskih i  zapadnoslovenskih jezika. Međutim,

treba napomenuti da se zaključci Vladislava Lubaša odnose na period nakon Drugog svetskog rata, kao i da prikazuju karakteristike državnih jezičkih po-litika prema svim jezičkim zajednicama koje u okviru države žive, ne samo u odnosu na narodni jezik (npr. prema ukrajinskom u Poljskoj ili bugarskom u Jugoslaviji).

Liberalnim (i relativno liberalnim, u  odnosu prema drugim jezicima) mogu se označiti planiranja svih zapadnoslovenskih jezika. Mogli bismo se složiti da su odlike liberalnog planiranja statusa dominantne i u planiranju statusa srpskohrvatskog, slovenačkog i  makedonskog jezika do devedesetih godina 20. veka. U razvoju njihovih standarda vidljiv je povremen direktan upliv državnih institucija, koje su gotovo po pravilu u sprezi sa ostalim akte-rima planiranja jezičkog statusa – lingvistima, piscima, kulturnim i jezičkim ustanovama. Ipak, situacija s kraja prošlog veka drastično se menja u okvirima planiranja standardnih jezika naslednika srpskohrvatskog jezika, kod kojih je planiranje statusa jedino instrument nacionalnih i nacionalističkih politika, dugoročnih i dnevnih. Planiranje korpusa u takvom kontekstu poslušno prati nametnute političke smernice i u praksi realizuje ideološke zamisli. Takav je na primer slučaj odstranjivanje srpskih elemenata u hrvatskom jeziku, pokre-tanje standardizacije crnogorskog i bošnjačkog jezika, proglašavanje obave-znim ekavskog izgovora u Republici Srpskoj (u kojoj ogromna većina govora pripada ijekavskim dijalektima) u periodu 1996–1998 itd.

Polazeći od pomenutih praksi iz naše sadašnjosti i prošlosti, tipove stan-dardizacije mogli bismo klasifikovati i prema stepenu prisustva jezičkog puriz-ma u različitim fazapuriz-ma planiranja jezika: slovačkog (otpor prepuriz-ma češkim ele-mentima), hrvatskog (prema srpskim), makedonskog (takođe prema srpskim uticajima). Još je više purističkih reakcija izazvanih kontaktom, samim tim i konfliktom, sa neslovenskim jezicima: u češkom i lužičkosrpskim jezicima prema nemačkim uticajima, slovačkom prema mađarskim, bugarskom i do-nekle srpskom u odnosu na orijentalne jezičke elemente. Tako dobijena tipo-logija bi dakle mogla sadržati kriterijume: +/- purizam, +/- kontakt/konflikt sa slovenskim jezikom.

Posebno korisna klasifikacija dobija se primenom modela tipova norma-tivnih fakata na standardne slovenske jezike. U kontekstu normiranja i uprav-ljanja jezikom prema određenim standardima i pravilima, posežemo za ide-jama i metodologijom istraživača iz oblasti pravnih nauka, koji se primarno bave proučavanjem uobličavanja normi ljudskog ponašanja. Tako predstav-nici tzv. legalnog realizma u pravu (pre svega Poljak Leon Petražicki i nje-gov učenik Ježi Lande, čiju savremenu detaljnu interpretaciju opusa donosi Fitipaldi 2016) nude svoje viđenje normativnih fenomena u jeziku, tj. činje-nica na osnovu kojih se norme u jeziku formiraju. Lande razlikuje pet tipova normativnih fakata na osnovu kojih se u okviru standardizacije jezika kreiraju norme: 1) zakoni, 2) jezički običaji (uzus), 3) modeli dobrih pisaca, 4) stavovi gramatičara (lingvista), i 5) stavovi organizacija.

Pod zakonima se prevashodno misli na akte koji uređuju određena jezička pitanja u društvu. Takav tip normativnih fakata predstavljaju regulacije pra-vopisne norme, npr.: „Pravopis srpskohrvatskog književnog jezika” iz 1923.

godine, „Pravila slovačkog pravopisa” iz 1931, reforma poljskog pravopisa iz 1936. godine i druge. Takođe, u ovaj tip fakata ulaze i jezički zakoni, kao što je slovački Zakona o državnom jeziku donet 1995. godine ili poljski Zakon o poljskom jeziku iz 1999. i sl.

Pod jezičkim običajima se podrazumevaju varijeteti pojedinačnih sloven-skih jezika koji su služili kao osnova za formiranje standardnih jezika i u po-četnim fazama njihove istorije igrali odlučujuću ulogu u standardizaciji. Bile su to u najvećem broju slučajeva forme narodnog jezika, a standardi su us-postavljeni na: a) homogenoj osnovi, tj. jednom dijalektu kao glavnom, kao što je slučaj u: lužičkosrpskim jezicima (govorima okoline Budišina za gor-njolužičkosrpski, Hoćebuza za donjolužičkosrpski), slovačkom (srednjeslo-vački dijalekti), češkom (srednječeški interdijalekat), hrvatskom (novoštokav-ski ijekav(novoštokav-ski dijalekti), srpskom (novoštokav(novoštokav-ski ekav(novoštokav-ski i ijekav(novoštokav-ski dijalekti), b) heterogenoj osnovi, kao što je situacija bila u: poljskom jeziku (kombinacija velikopoljskih, malopoljskih i mazovjeckih dijalekata), bugarskom (severoi-stočni bugarski govori sa elementima zapadnih), makedonskom (srednjema-kedonski sa elementima svih ostalih) i slovenačkom (čiji standard predstavlja svojevrsan konsenzus među slovenačkim dijalektima).

Primeri autora čija je književna tvorba imala veliku normativnu snagu u  svom društvu brojni su u  prikazanim slovenskim standardnim jezicima.

U poljskoj tradiciji to su pisci Jan Kohanovski, Adam Mickjevič, Henrik Sjen-kjevič i dr. – „Općenito se može reći da je velika i bogata poljska književnost u svim fazama jezičnoga razvitka prednjačila pred poljskom filologijom, od-nosno da je na najbolji način određivala i usmjeravala proces jezične standar-dizacije.” (Sesar 1996: 90). Kod Čeha je to Jan Amos Komenski, Jan Kolar, Karel Jaromir Erben, Božena Njemcova, kod Slovaka Pavel Orsag Hvjezdo-slav, Martin Kukučin i dr. U slučaju slovenačkog jezika to je France Prešeren, Matija Čop, Frane Levstik, srpskohrvatskog Miloš Crnjanski, Miroslav Krleža, Ivo Andrić, bugarskog Hristo Botev i Ivan Vazov. U ovu kategoriju možemo svrstati i individualne poduhvate prevoda Biblije na slovenački jezik (Primoža Trubara) i na lužičkosrpske jezike: Miklavša Jakubice u 16. veku na donjolu-žičkosrpski, Mihala Frencela u 18. veku na gornjolužičkosrpski.

Ogroman uticaj su počev od 19. veka u svim fazama standardizacije imali lingvisti koji su proučavali jezik, izdavali gramatike, rečnike, istorije jezika.

U slovačkoj su sredini ovu ulogu imali Anton Bernolak, Ljudovit Štur, Mar-tin Hatala, Samuel Cambel, u lužičkosrpskoj Mihal Hornjik, Arnošt Muka, u makedonskoj Blaže Koneski, u srpskohrvatskoj Vuk Stefanović Karadžić, Ljudevit Gaj, Đura Daničić. Gotovo svi navedeni filolozi bili su i kodifikatori prvih standardnih jezika u svojim društvima. U češkoj sredini slična uloga je pripala Jozefu Dobrovskom i Jozefu Jungmanu, kao i praškim strukturalisti-ma u 20. veku. Oni su otvoreno kritikovali dogstrukturalisti-matski istorizam u standardi-zaciji na stranicama časopisa „Slovo a  slovesnost”. Polonistička lingvistička zajednica je takođe kroz časopise „Poradnik Językowy” i „Język Polski” tokom prve polovine 20. veka pokušavala da razreši sporove između purista i anti-purista. U određenom periodu u svim slovenskim jezicima vođena je disku-sija između konzervativnih i progresivnih pogleda na pitanja standardizacije

jezika. Takvim se mogu smatrati polemike koje je Vuk Stefanović Karadžić vodio sa protivnicima njegove reforme. U Sloveniji se otprilike u isto vreme, polovinom 19. veka, vodila oštra debata između zagovornika slavizacije (i ar-haizacije) jezika i pristalica progresivnih ideja koji su svoje poglede iznosili u časopisu „Kmetijske in rokodelske novice”.

Stavovi i odluke institucija koje se bave pitanjima planiranja jezika čine poslednji tip normativnih fakata. Takve su odluke Saveta za poljski jezik, Sa-veta za kašupski jezik, Komisije za donjolužičkosrpski jezik i Komisije za gor-njolužičkosrpski jezik, Odbora za standardizaciju srpskog jezika. Pored toga, ustanove ovog tipa služe i kao savetnik po pitanjima jezičkih dilema, jezič-ko savetovalište, kao u slučaju Instituta za češki jezik Češke akademije nauka i umetnosti, Lingvističkog instituta Ljudovita Štura u Slovačkoj.