Rozpatruj¹c tytu³owe zagadnienie musimy przede wszystkim mieæ wiado-moæ specyfiki funkcjonowania korporacji zakonnej, jak¹ by³ zakon krzy¿acki oraz czasu i miejsca jej dzia³alnoci a tak¿e w szerszym aspekcie epoki w jakiej przysz³o wówczas ¿yæ i dzia³aæ, nie tylko temu zakonowi, ale równie¿
innym korporacjom i spo³eczeñstwom ówczesnego wiata. To z kolei wska¿e nam chocia¿ w czêci przyczyny podejmowanych przede wszystkim przez wielkiego mistrza i jego najbli¿szych wspó³pracowników dzia³añ reformatorskich, ich za-kresu, sposobu wprowadzania oraz kogo i w jaki sposób najbardziej one dotyczy³y.
Z drugiej strony musimy wskazaæ na zakres merytoryczny ówczesnych dokumentów i akt, dotycz¹cych tego problemu. By³y to przede wszystkim protoko³y z ówczesnych orodków administracji zakonnej (inwentarze pomiesz-czeñ zamkowych), sprawozdania z wizytacji podejmowanych na polecenie wiel-kiego mistrza, ale równie¿ plany reformy skarbowo-maj¹tkowej oraz prawnej1
1 Visitationen im Deutschen Orden im Mittelalter, Teil II 14501519 (cyt. dalej: Visitationen II); hrsg. v. M. Biskup u. I. Janosz-Biskupowa, unter der Redaktion v. U. Arnold, Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens, Band 50/ II; Veröffentlichungen der Internationa-len Historischen Kommision zur Erforschung des Deutschen Ordens, Bd. 10/ II, hrsg. im Auftrag des Vorstandes von U. Arnold unter der Patronanz des Deutschen Ordens, s. 266271, nr 233, jako szczególnie istotna instrukcja dla omawianego tematu. Zob. tak¿e: M. Biskup, Plany reformy zakonu krzy¿ackiego w Prusach z 1492 roku, [w:] Prusy Polska Europa. Studia z dziejów redniowiecza i czasów wczesnonowo¿ytnych. Prace ofiarowane Profesorowi Zenonowi Hubertowi Nowakowi w szeædzisi¹t¹ pi¹t¹ rocznicê urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, pod red. A. Radzimiñskiego i J. Tandeckiego, Toruñ 1999, s. 277281, oraz szczególnie publika-cja ród³owa z zasobów Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz (cy. dalej GStAPK), s. 281285. Próba reformy skarbowej wewn¹trzzakonnej z 1492 roku, która siê nie powiod³a.
i jego instrukcje do przeprowadzania tych¿e wizytacji, zarówno dla wizytuj¹-cych urzêdników zakonnych, jak i dla tych osób, których wizytacja
dotyczy-³a2. Do tej grupy mo¿emy zaliczyæ równie¿ protoko³y3 z przeprowadzenia tych¿e wizytacji, a tak¿e inne informacje4 i tzw. doniesienia z przeprowadze-nia wizytacji lub innych czynnoci administracyjnych podczas wizytacji5, dotycz¹ce interesuj¹cych nas zagadnieñ, jak w koñcu równie¿ pe³nomocnic-twa udzielane przez wielkiego mistrza swoim urzêdnikom na przeprowadze-nie wizytacji6, zalecenia powizytacyjne7, zalecenia porz¹dkuj¹ce8, listy pole-caj¹ce i memoria³y od wielkiego mistrza lub jego kanclerza9 i inne.
Ju¿ w XV wieku obserwujemy zwiêkszenie liczby wizytacji pewnych orodków zakonnych w Prusach, szczególnie za przed rozpoczêciem wojny trzynastoletniej. O ile wczeniejsze wizytacje (np. z pierwszej po³owy XV w.) zawiera³y przede wszystkim inwentarze (remanenty) po przeprowadzonych wizytacjach, tak ju¿ w okresie wzrostu napiêcia politycznego pomiêdzy Zwi¹zkiem Pruskim a Zakonem (po 1440 r.) zaczê³y siê pojawiaæ coraz
czê-ciej zapisy, dotycz¹ce sposobu administrowania pañstwem krzy¿ackim i zwi¹zanymi z tym czynnociami. Z jednej strony by³o to uwarunkowane pogarszaj¹c¹ siê sytuacj¹ wewn¹trzpañstwow¹, z drugiej samymi zmianami, które dokonywa³y siê w tej¿e korporacji oraz w mentalnoci cz³onków Zakonu.
Pod koniec stycznia 1451 r. zosta³a wydana przez wielkiego mistrza Lu-dwiga von Erlichshausen instrukcja dla swoich wizytatorów, którzy mieli m.in. w Inflantach zwizytowaæ podleg³e zamki10. Mówi³a ona m.in.: Item das men achtunge hab, ab unßers Ordens buch ouch uff allen hewssern sey, do covent sey und das men allewege noch unßers Ordens außweysunge uff densel-ben hewseren capittel halde, uff das dy bruder unses Ordens satzunge, vasten und venien lernen und sich dornach halden moghen. Jednoznacznie z powy¿-szej zapiski wynika dba³oæ o przestrzeganie regu³y zakonnej przez wszyst-kich cz³onków konwentów. Z drugiej strony by³o to zapewne równie¿ d¹¿enie do wewnêtrznego uporz¹dkowania stosunków w Zakonie w tym trudnym dla niego czasie, kiedy poddane miasta oraz czêæ rycerstwa domaga³a siê zdecy-dowanym g³osem wype³niania prawa oraz coraz czêciej odmawia³a popiera-nia polityki zakonnej w Prusach. Takie dostosowanie siê do zaleceñ instruk-cji wielkiego mistrza oraz jego poleceñ przekazywanych przez wizytuj¹cycyh konwenty urzêdników krzy¿ackich, z pewnoci¹ mog³o wp³yn¹æ na
scentrali-2 Ibidem.
3 Ibidem, s. 277, 287, w tym drugim przypadku, nie dotycz¹cy bezporednio Prus lecz baliwatu koblenckiego.
4 Ibidem, s. m.in.: 250, 271, 278, 282.
5 Ibidem, s. np.: 193, 283
6 Ibidem, s. np.: 170, 179, 186.
7 Ibidem, s. np.: 294.
8 Ibidem.
9 Ibidem, s. 241.
10 Ibidem, s. 14 n, nr 145.
zowanie zarz¹dzania konwentami oraz zwiêkszenie pos³uchu wród rycer-stwa zakonnego. Podobnych spraw (tzw. porz¹dkuj¹cych), dotyczy³y równie¿
dalsze trzy akapity tej¿e instrukcji, a mianowicie: Item das dy bruder im capittel den brudern gevache vorkundigen und leßen, wy sy ire venien in der kirchen zcu allen tzeyten halden sullen und das man sy ouch dortzu halde, das sy sich dornoch fleysen, das sy ire venien eyntrechticlichen halden, oraz:
Item das eyn itzlich bruder sal seyn in seynem covent, wen man sich berichten sal zu festen, lub tak¿e: Item umbe ungewonliche cleyder, das men den bruder ire cleyder und sunderlich ire reytmentel mache noch alder gewonheyt und nicht, das sy halp bloß geen. Przytoczone powy¿ej zapisy wskazuj¹ jedno-znacznie na koniecznoæ przestrzegania regu³ zakonnych oraz dba³oæ o rze-czy zgromadzone w konwentach.
By³o to pewnego rodzaju wprowadzenie do instrukcji wizytacyjnych i samych wizytacji z prze³omu XV i XVI w. oraz z pierwszych kilkunastu lat XVI stulecia. Wtedy to coraz czêciej pojawia³y siê próby reformy wewnêtrz-nej Zakonu, jak mo¿na s¹dziæ na podstawie przytoczonych fragmentów in-strukcji.
Prawdopodobnie oko³o 1502 r. w kancelarii wielkiego mistrza Fryderyka von Sachsen zosta³a napisana instrukcja dotycz¹ca sposobu przeprowadzenia wizytacji w Prusach w poszczególnych konwentach oraz kompleksach zamko-wych i orodkach po³o¿onych w komturstwach, prokuratorstwach i
pozosta-³ych jednostkach administracyjnych Zakonu Krzy¿ackiego w omawianym czasie przez urzêdników krzy¿ackich wielkiego mistrza. Instrukcja ta zawie-ra zw³aszcza kategoryczne zalecenia dla wizytatorów krzy¿ackich, w jaki sposób powinni przeprowadzaæ wizytacje i na jakie sprawy podczas ich trwa-nia powinni zwróciæ uwagê11. W interesuj¹cych nas sprawach gospodarczych, w cytowanej instrukcji mamy do czynienia z kilkoma niezmiernie istotnymi zapisami badanego zagadnienia, które s¹ charakterystyczne dla wskazanego okresu. Znalaz³ siê tam m.in. zapis: Item das keyn amptman gtreyde, weliche-re das sey, an erlewbnis verkauffen sall, który jednoznacznie wskazuje na zakaz sprzeda¿y zbo¿a przeznaczonego na póniejsze przetworzenie w m³y-nach krzy¿ackich i m.in. aprowizacjê rycerzy krzy¿ackich12. Takie zakazy, a z drugiej strony pozwolenia, pojawia³y siê ju¿ w I po³owie XV w.13, ale ich wydawanie mia³o inne pod³o¿e. Wówczas by³y one form¹ pewnego rodzaju zap³aty dla wiernych s³ug Zakonu Krzy¿ackiego, którzy s³u¿yli mu pomoc¹ w ró¿nych sytuacjach, tak¿e tych zwi¹zanych z gospodark¹ krzy¿ack¹, lub wprost pewn¹ form¹ zakamuflowanego przekupstwa i chêci¹ zyskania dodat-kowych sprzymierzeñców i popleczników np. wród mieszczan wielkich miast
11 GStAPK Berlin-Dahlem, XX Hauptabteilung, Ordens Folianten (cyt. dalej OF), nr 133;
Visitationen II, s. 266271, nr 233.
12 OF 133, k. 1v.
13 Z.H.Nowak, Zezwolenie wielkich mistrzów zakonu krzy¿ackiego na wywóz zbo¿a z Prus w latach 14211422, Zapiski Historyczne TNT w Toruniu, Toruñ 1979, t. 44, z. 4, s. 125134.
pruskich. Natomiast te, które pojawiaj¹ siê w XVI w. by³y spowodowane trudnociami gospodarczymi i finansowymi Zakonu, a przez to równie¿ poja-wiaj¹cymi siê brakami w aprowizacji konwentów zakonnych. 27 padziernika 1518 r. prokurator Wilhelm von Schaumberg z Barcian pisa³ z licie do wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna von Ansbach o wystêpuj¹cych w jego prokuratorstwie trudnociach ze zbo¿em i jego sprzeda¿¹14. Z terenu prokuratorstwa zosta³ ustanowiony wówczas zakaz wywozu zbo¿a oraz jego dodatkowy skup, z zapasów wówczas jeszcze nie wywiezionych15. Podobne wydarzenie mia³o miejsce 9 listopada 1518 r., o czym mo¿emy siê dowiedzieæ z listu rady miasta Nidzicy skierowanego do wielkiego mistrza zakonu16. Wniosek z tego nasuwa siê dwojaki. Po pierwsze istnia³y trudnoci w zaopa-trzeniu w zbo¿e niektórych konwentów krzy¿ackich, ale z pewnoci¹ by³a to równie¿ przezornoæ ze strony wielkiego mistrza, bior¹c pod uwagê planowa-n¹ przez niego wojnê z Polsk¹ (która mia³a miejsce jak wiadomo w latach 15191521). Tego wszystkiego mieli wizytuj¹cy zamki urzêdnicy przestrzegaæ i kontrolowaæ postêpowanie zgromadzonych w konwentach rycerzy i ksiê¿y zakonnych17.
Innym razem w cytowanym wy¿ej ródle z pocz¹tku XVI w. spotykamy zapis: Item das keyn amptman an erlewbnus kobeln von der grossen stud vergeben sall, który to przepis zakazuje oddawania (sprzedawania dla w³a-snych korzyci lub przeznaczania na rze przez jakiegokolwiek urzêdnika krzy¿ackiego) koby³, które s¹ podporami stada i mog¹ przyczyniæ siê w przy-sz³oci do jego powiêkszenia18. W tej samej instrukcji czytamy równie¿: Item das eyn itzlich amptman den nutzs von mulen, hofen, pflugkorn und ander notzung an gerichten, vischerreyen, honig, bibern, ottern, mardern und wie es sey genant, allenthalben in die rechnung brengen und die bruder, weliche yme zugegeben werden, ein gentlich wissen loße haben19. Ta ostania z kolei zapi-ska wzapi-skazuje na to, ¿e wielki mistrz i jego urzêdnicy, kontroluj¹cy poszcze-gólne konwenty, bêd¹ wszystkim braciom wdziêczni za to, ¿eby wszyscy ko-rzystaj¹cy np. z m³ynów lub innych urz¹dzeñ krzy¿ackich w folwarkach podawali to do wiadomoci wizytatorom, nie ukrywaj¹c niczego i by ka¿dora-zowo zapisywali zasób swojego inwentarza (gospodarczego) i zapasów w in-wentarzach i prowadzonych rachunkach. W swojej istocie dotyka ta
informa-14 GStAPK Berlin-Dahlem, XX Hauptabteilung , Ordensbriefarchiv (cyt. dalej: OBA), nr 22 166, k. 1, 1v; por. nr 22 236, mówi¹cy o zasobach zbo¿a na zamku w Barcianach oraz na podleg³ych terenach prokuratorstwa barciañskiego, w licie prokuratora krzy¿ackiego Wilhelma von Schaumberg do wielkiego mistrza zakonu z 28 grudnia 1518 r., k. 1.
15 Ibidem, k. 1v.
16 OBA, nr 22 179, k. 1, 1v.
17 Por. przypisy poprzednie, dotycz¹ce tego zagadnienia, a umieszczone wy¿ej, Reg. Fol., Visitationen II, s. 266n : Die Visitatoren sollen sich streng nach Ordensrecht verhalten. (Wizyta-torzy powinni siê zachowywaæ cile wed³ug prawa zakonnego t³um. autor, oczywicie podczas przeprowadzanych wizytacji)
18 OF 133, k. 1 v.
19 Ibidem, k. 1 v.
cja z pewnoci¹ jeszcze innego problemu, który kry³ siê za tym zapisem, istniej¹cego przy tym w wielu konwentach, a mianowicie malwersacji towa-rowych b¹d te¿ finansowych i dodatkowo niedok³adnego rozliczania podatku (np. p³u¿nego), czy te¿ op³at pobieranych za prowadzone us³ugi (np. mielenie m¹ki w m³ynach krzy¿ackich) i niewp³acanie uzyskanych t¹ drog¹ kwot pieniêdzy do kasy zakonnej oraz niewykazywanie ich w prowadzonych ksiê-gach przychodów.
W innym miejscu cytowanej wy¿ej instrukcji spotykamy zapis nastêpuj¹-cej treci: Item das die bruder sich zu wirtschaft als zu tentzen und kyndelbir zu reithen vormeiden. Es war dan so eyn erlich stell, dennach sal man wilde bruder doheyme lassen bleiben, uff das unserm Orden spot ader schande doraus entstehe20. Ta z kolei informacja dotyczy problemu niesubordynacji i unikania pracy przez braci zakonnych i sankcji z tego wynikaj¹cych, które powinny dotykaæ zakonnika z racji takiego postêpowania. Zakonnik taki co wynika z treci zapiski powinien by³ pozostaæ w zamku i nie nara¿aæ Zakonu na szyderstwo albo te¿ inne cierpienie z powodu swojego zachowa-nia, poza murami zamku. To wiadczy, ¿e istotnie Krzy¿acy wiedli coraz swobodniejszy styl ¿ycia, zbli¿ony w wielu przypadkach do wieckiego, z pewnoci¹ bardziej zdecentralizowany i niekorporacyjny ni¿ to mia³o miej-sce np. w pierwszej po³owie XV w., a swoim zachowaniem odbiegali daleko od obowi¹zuj¹cych ich ca³y czas regu³ zakonnych. Oczywicie trudno z tego powodu wyci¹gaæ jeszcze dalej id¹ce wnioski, ale z pewnoci¹ jestemy
wiadkami walki z postêpuj¹cym w Zakonie zewiecczeniem oraz odejciem od pracy na rzecz ogó³u Zakonu i jego cz³onków na korzyæ partykularnych interesów. Znajduje to potwierdzenie w zamieszczonym, w cytowanej instruk-cji, pewnego rodzaju podsumowaniu spisanych wskazówek, pouczeñ, wska-zañ i nakazów: Item wie sich der amptman Ordenssatzung halde, und ab er eynige bruder wuste, der zu schanden ader schaden dem Orden wider die drey stucke, als keuschheit, ghorsam und an eigenschaft sich halt, das sold uir uns bey gehorsam von ewrn obersten und brudern sagen und nicht vorschweigen, es sey, wo ir wist, das dem Orden nicht zu schaden ader vor acht kome21. Staje siê zatem oczywiste, ¿e zakonnicy musz¹ przestrzegaæ regu³ zakon-nych, a je¿eli im o tym tak czêsto przypominano, musia³o dochodziæ do licznych przypadków ³amania zasad ¿ycia zakonnego. Tu zasadnicz¹ treci¹ tej czêci informacji staje siê wskazanie na koniecznoæ podtrzymywania czystoci, pos³uszeñstwa cz³onków Zakonu oraz utrzymania jednoci korpora-cji. Z drugiej strony istotnym staje siê równie¿ zapis o stwierdzeniu posiada-nia wiedzy przez cz³onków Zakonu o innych wspó³towarzyszach, którzy nie przestrzegaliby regu³ zakonnych. Mo¿e to wskazywaæ na wiêksz¹ skalê pro-blemu i brak mo¿liwoci ze strony wizytatorów zakonnych usuniêcia wszyst-kich nieprawid³owoci podczas przeprowadzanych wizytacji. Takie
spostrze-20 OF 133, k. 1 v.
21 Ibidem, k. 2 v.
¿enie potwierdza równie¿ dalsza czêæ analizowanej instrukcji: Item ab eyn bruder in diesen artickeln strefflich wurde bfunden, den sol man mit hertli-cher bus davon halten22. Odwo³anie siê w tym wypadku do karnoci cz³on-ków korporacji zdaje siê przypominaæ im o obowi¹zku zachowania zasad zakonnych, a z drugiej strony o mo¿liwoci poddania ich karze, w przypadku gdyby nie pamiêtali o regule zakonnej i p³yn¹cych z niej zasadach ¿ycia zakonnego.
Próby zapobie¿enia tendencjom pog³êbiaj¹cego siê zewiecczenia Zakonu obserwujemy analizuj¹c drug¹ czêæ cytowanej wy¿ej instrukcji z pocz¹tku XVI w. Zosta³o tam zawartych szereg zapisów o ksiê¿ach zakonnych i ich powinnociach. I tak np. istnieje tam informacja o treci: Item das die pri-sterbruder acht haben auff die leyhebruder, ab sie ir gebiet konnen und das sie zu allen zceiten vor das Salve Regina zwey Ave Maria bethen. Oraz dalej: Item so man cappittel helt, das die pristere sowoll als die leyen ire zulassen mentel anhaben. Item das eyn ytzlicher bruder seyn scholt, welche man yme schuldig ist, auch was er schuldig ist, bekenne. Item das eyn itzlicher bruder seyn mentel anhabe, wen er in die kirchen gehet aber in die stadt. Cztery artyku³y przytoczonej instrukcji wizytacyjnej poruszaj¹ dwie podstawowe sprawy.
Przede wszystkim nakazane dni wiêciæ i modliæ siê, u¿ywaj¹c odpowiednich modlitw, a przede wszystkim przestrzegaæ obowi¹zkowego stroju zakonnego, je¿eli wychodzi siê poza mury zamku i swojej kaplicy. Ksi¹dz krzy¿acki powinien nosiæ szaty zakonne równie¿ wtedy, je¿eli wybiera siê do kocio³a, b¹d kaplicy zamkowej. Dzisiaj wydaje siê to oczywiste, ale w czasach postê-puj¹cej sekularyzacji ¿ycia zakonnego na pocz¹tku XVI stulecia takie oczywi-ste widocznie to nie by³o. To pozwala wnioskowaæ o wysoce prawdopodobnym odejciu czêci duchowieñstwa krzy¿ackiego od regu³ i zasad ¿ycia zakonne-go, ale równie¿ od identyfikowania siê z t¹ korporacj¹ zakonn¹ w ogóle.
Trzeba zwróciæ w tym miejscu uwagê na jeszcze jeden rodzaj informacji, zawartych w cytowanej instrukcji z pocz¹tku XVI stulecia, a zwi¹zanych z gospodark¹ sensu largo: Item das allen harnisch, buchsen, polver, gtreide, mit bsatzt und umbesatzt angezeichent werde mit allersampt haußnottorff23, jak równie¿ na informacjê: Item das man die buchere und harnisch von den vorsterben brudern in gutte vorwarung brenge, nemlich die bucher in eyne lieberey im haus vorschaff und die gemeynen bruder harnisch bey den heu-sern bleyben und angtzeichent werde24 lub w koñcu: Item das eyn itzlicher amptman seyn haus mit essen, trincken, korn, polver, gwere noch aller notorfft und was dortzu dynet, bspeiße25. Powy¿sze wzmianki wskazuj¹ jednoznacze-nie na kojednoznacze-niecznoæ zwrócenia uwagi na dba³oæ o wspólne dobro materialne, z którego rycerze korzystaj¹ na co dzieñ; tym bardziej, im bardziej jest ono
22 Ibidem, k. 2 v.
23 Ibidem, k. 1 v.
24 Ibidem, k. 2
25 Ibidem, k. 2
cenne (np. uzbrojenie, ksi¹¿ki i artyku³y spo¿ywcze, przechowywane w zam-kowych spi¿arniach) oraz na to, ¿e jest to dobro wspólne, nale¿¹ce równie¿ do innych zakonników w korporacji, tak jak np. zbroja po zmar³ym bracie ryce-rzu. Ostatnia informacja mówi o tym, ¿e ka¿dy cz³onek Zakonu powinien dbaæ o zgromadzenie odpowiedniej iloci zapasów produktów spo¿ywczych na zamku oraz, ¿e powinno ich byæ w ka¿dym czasie pod dostatkiem. Te ostatnie informacje wiadcz¹ równie¿ o koniecznoci dyscyplinowania zakonników w konwentach i zwracania im uwagi oraz przypominania, ¿e ¿yj¹ we wspól-nocie oraz ¿e gromadzone dobro jest przeznaczone dla wszystkich, nie tylko dla tego, który szybciej po nie mo¿e siêgn¹æ, jak np. po zbrojê zabitego wspó³towarzysza, czy te¿ po zgromadzone w spichrzach zbo¿e. To nasuwa nam wniosek o postêpuj¹cej decentralziaji struktury zakonnej, rozlunianiu wiêzów zale¿noci administracyjno-zakonnej i próbach zapobie¿enia przez wielkiego mistrza pog³êbianiu siê tego zjawiska.
Powy¿sze wzmianki wskazuj¹ równie¿ jednoznacznie na trudn¹ sytuacjê ekonomiczn¹ Zakonu w Prusach. Instrukcja nie precyzuje, jakiego zasiêgu terytorialnego dotyczy, ale z przeprowadzonych pó¿niej na jej podstawie wi-zytacji, z wykorzystaniem poleceñ w niej zawartych, mo¿emy z ca³¹
pewno-ci¹ stwierdziæ, ¿e obejmowa³a ona równie¿ tereny granicz¹ce z Mazowszem.
Tak mo¿na powiedzieæ m.in. z tego wzglêdu, ¿e po wydaniu niniejszej in-strukcji w kolejnych kilku latach, a szczególnie po 1505 r. dosz³o do szczegó³o-wych wizytacji w wiêkszoci zamków w ówczesnych Prusach Krzy¿ackich, czego dowodem s¹ chocia¿by powszechnie wystêpuj¹ce inwentarze z lat 15071508, sporz¹dzone równie¿ dla wspomnianych orodków.
W tym wypadku trzeba poprzeæ pogl¹d L. Dralle, który mówi, ¿e sytu-acja Zakonu po wojnie trzynastoletniej nie by³a najlepsza26. L. Dralle bada³ tê sytuacjê jednak tylko do 1497 r. Zdecydowane przesilenie i kryzys gospo-darczo-ekonomiczny jak siê wydaje nast¹pi³y nieco póniej, na prze³omie XV i XVI w. lub te¿ na pocz¹tku XVI w., o czym wiadcz¹ wy¿ej przytaczane reformatorskie zabiegi Krzy¿aków i sam stan zapasów w orodkach gospo-darczych zakonu krzy¿ackiego w tamtym czasie. L. Dralle pisze, ¿e z³y stan gospodarki po wojnie trzynastoletniej utrzymywa³ siê przez trzydzieci lat27. Wskazuj¹ na to równie¿ inwentarze kompleksów zamkowych i innych orod-ków gospodarczych Zakonu z tamtego okresu28.
Z drugiej jednak strony nale¿y zadaæ pytanie, co w³aciwie wp³ynê³o na taki a nie inny stan, nie tylko gospodarki krzy¿ackiej, ale równie¿
pozosta-³ych struktur pañstwa krzy¿ackeigo w Prusach i pojawienie siê kryzysu
26 L. Dralle, Der Staat des Deutschen Ordens in Preussen nach dem II. Thorner Frieden.
Untesuchungen zur ökonomischen und ständepolitischen Geschichte Altpreußens zwischen 1466 und 1497, Frankfurter Historische Abhandlungen, hrsg. v. W. Gembruch, P. Herde, P. Kluke, W. Lammers, F. H. Schubert, K. Zernack, Bd. 9, Wiesbaden 1975., s .13 in.
27 L. Dralle, op. cit., s. 13 in.
28 Das Große Ämterbuch des Deutschen Ordens (cyt. dalej: GÄB), hrsg. v. W. Ziesemer, Danzig 1921, passim.
korporacji i jej pañstwa? Wp³ynê³a na to chyba najbardziej sama struktura Zakonu i jej przeobra¿enia wewnêtrzne, zachodz¹ce przede wszystkim pod wp³ywem zmian w mentalnoci cz³onków Zakonu i coraz bardziej nieformal-nych typach ich dzia³alnoci, zarówno w sferze wieckiej i materialnej, jak równie¿ poza nimi. Czêæ z nich z pewnoci¹ by³a symbolem szerszych zmian w spo³eczeñstwie europejskim pocz¹tku ery nowo¿ytnej, ale wiêkszoæ
wi¹za-³a siê jednak z ogóln¹ sytuacj¹ Zakonu i brakiem mo¿liwoci lepszego zarz¹-dzania jego posiad³ociami oraz bardziej zdecydowanego wp³ywania na sa-mych Krzy¿aków przez ich zwierzchników, z wielkim mistrzem i innymi najwy¿szymi dostojnikami na czele29. Pomimo przedsiêbrania wielu dzia³añ przez administracjê wielkiego mistrza, szczególnie sytsematycznej akcji wi-zytacyjnej w podleg³ych komturstwach i prokuratorstwach oraz chêci uprz¹d-kowania struktur wewnêtrznych korporacji wobec d¹¿enia do przywrócenia stanu wewn¹trz Zakonu chocia¿by sprzed wojny trzynastoletniej, nie mo¿na by³o nie zauwa¿yæ nieodwracalnych zmian, jakim zosta³ poddany Zakon pod wp³ywem zmianiaj¹cego siê nastawienia cz³owieka do ¿ycia i jego zadañ nie tylko w Prusach ale i w innych czêciach Europy. Postêpuj¹ce zewiecczenie przynios³o równie¿ brak mo¿liwoci odbudowy zasadniczego trzonu korporacji jakim by³y dotychczas regu³y zakonne oraz cis³a zale¿noæ zakonno-admini-starcyjna w strukturze nie tylko samej korporacji, ale równie¿ zbudowanego przez ni¹ pañstwa30. Wielu zakonnikom by³o ju¿ bli¿ej do samodzielnej
dzia-³alnoci wieckiej, jako kupcom, w³odarzom czy te¿ innym w³acicielom ziem-skim, ni¿ pos³usznym regu³om zakonnym braciom rycerzom i duchownym.
Coraz czêciej zakonnicy krzy¿accy jawili siê jako równi mieszczanom w swoich d¹¿eniach zarówno gospodarczych jak i stricte kupieckich. Zakon jako korporacja przesta³ odgrywaæ rolê duchown¹, staj¹c siê raczej organiza-cj¹ zabezpieczaj¹c¹ doczesne d¹¿enia zewiecczonej czêci duchowieñstwa krzy¿ackiego oraz szlachty pochodzenia niemieckiego31, która widzia³a jesz-cze w Prusach mo¿liwoæ zbicia kapita³u osobistego i rodowego. Wybrani na odpowiednie stanowiska w administarcji zakonnej komturowie i
prokurato-29 W trakcie obrad II Kongresu Mediewistów Polskich w Lublinie w dniach 1921.09.2005
prokurato-29 W trakcie obrad II Kongresu Mediewistów Polskich w Lublinie w dniach 1921.09.2005