W BADANIACH HANSA SCHLEIFA*

Prezentowany tekst jest t³umaczeniem oryginalnego maszynopisu (nie-miecki tytu³ – „Siedlungskeramik der jüngeren Bronze- und frühen Eisenzeit in Ostpreussen (einschliesslich des ehemeligen Regierungsbezirks West-preussen)”, który znajduje siê w Archiwum Naukowym Dzia³u Archeologii Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Maszynopis wchodzi w sk³ad zespo³u stanowi¹cego archiwaln¹ spuœciznê po Hansie Schleifie. Nale¿¹ do niej po-nadto, miêdzy innymi, szcz¹tkowa dokumentacja z badañ osiedla obronnego w Starym Dzierzgoniu oraz tak zwana Kartoteka Schleifa, w której sk³ad wchodzi 115 teczek stanowisk archeologicznych, zawieraj¹cych ³¹cznie 1003 karty z opisem oraz rysunkami lub zdjêciami niepublikowanej – z regu³y

– ceramiki osadniczej i grobowej z m³odszych okresów epoki br¹zu i wczesnej epoki ¿elaza.

Materia³y Schleifa zakupione zosta³y przez Muzeum Warmii i Mazur w 1971 roku od Barbary Antoniewiczowej. Wczeœniej – najpewniej u schy³ku lat piêædziesi¹tych – przekazane zosta³y do opracowania Jerzemu Antoniewi-czowi przez Józefa Kostrzewskiego. Niewielka czêœæ Kartoteki Schleifa, nie-znana zapewne Antoniewiczowi, trafi³a do olsztyñskiego muzeum w 1967 roku jako dar Józefa Kostrzewskiego. Niektóre elementy tej dokumentacji

– g³ównie rysunki ceramiki – opublikowane zosta³y przez Kostrzewskiego

* T³umaczenie z jêzyka niemieckiego: Miros³aw J. Hoffmann i Arleta Szcz¹chor.

w rozprawie o stosunkach miêdzy kultur¹ ³u¿yck¹ i ba³tyck¹ oraz Antoniewi-cza w monografii osiedli obronnych okresu wczesno¿elaznego w Prusach.

Czêœæ Kartoteki Schleifa, któr¹ pozyskano w 1967 roku, upowszechni³ Miro-s³aw J. Hoffmann w 1992 roku w Barbaricum.

Niewiele informacji uda³o siê zebraæ o autorze tego tekstu, Hansie Schle-ifie. Nieliczne dane o nim zachowa³y siê w Archiwum Naukowym Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, pewne informacje zawarte s¹ te¿ w literatu-rze. Wiadomo, ¿e najpóŸniej pod koniec 1939 roku Haupsturmfûhrer SS prof.

in¿. Hans Schleif przyby³ do Poznania, gdzie mianowany zosta³ komisarycz-nym powiernikiem dóbr kultury w Wielkopolsce. Za siedzibê organizowanego przez siebie urzêdu obra³ Muzeum im. Cesarza Fryderyka. Do zadañ Schleifa nale¿a³o opracowanie nowej organizacji muzealnictwa, ochrona zabytków oraz nadzorowanie badañ naukowych i zabezpieczania (de facto planowej grabie¿y) dóbr kultury. W lutym 1940 roku Schleif opracowa³ na u¿ytek w³adz projekt organizacji archeologii pt. „Die Pflege der Vorgeschichtsfor-schung und ihre Ergebnisse im Warthegau”. W myœl tego projektu w Pozna-niu mia³ powstaæ centralny oœrodek archeologiczny o zasiêgu oddzia³ywania od Wiednia po Królewiec. Poza dzia³alnoœci¹ archeologiczn¹ Schleif da³ siê poznaæ ze z³ej strony. Zarz¹dzaj¹c zagrabionymi dobrami kultury wyda³ na przyk³ad rozkaz zniszczenia obrazu Stanis³awa Roztworowskiego, Moj¿esz.

Wczeœniej, w po³owie lat trzydziestych XX wieku bada³ wykopaliskowo gro-dziska pruskie w Starym Dzierzgoniu i Starym Mieœcie, na Pojezierzu I³aw-skim, stwierdzaj¹c, ¿e by³y u¿ytkowane ju¿ we wczesnej epoce ¿elaza, jako wysoczyznowe osiedla obronne. Szczególnie du¿y zakres mia³y szeroko roz-propagowane badania w Starym Dzierzgoniu, które prowadzone by³y pod patronatem SS. Do tej polityczno-policyjnej struktury organizacyjnej nale¿a³ te¿ sam Schleif. Zawartoœæ spuœcizny archiwalnej tego badacza dowodzi, ¿e podj¹³ on studia nad ceramik¹ z osiedli m³odszej epoki br¹zu i wczesnej epoki ¿elaza z ziem pruskich. Prace Schleifa zosta³y przerwane – niedokoñ-czony jest równie¿ prezentowany tekst, który mia³ byæ pierwszym rozdzia³em przygotowywanego opracowania. Nieznana jest metryka maszynopisu. Zda-niem Jerzego Antoniewicza, odnieœæ go trzeba do 1941 roku. S¹dz¹c po dacie ukazania siê najpóŸniej opublikowanej z cytowanych przez Schleifa prac (mo-nografia p³askich cmentarzysk, pióra Hansa Urbanka), wydaje siê to bardzo prawdopodobne.

Mimo kontrowersyjnych sformu³owañ zawartych w tekœcie oraz b³êdów merytorycznych maszynopis Schleifa wydaje siê godny upowszechnienia. Ob-szernie prezentuje, bowiem ówczesny stan badañ nad ceramik¹ osadnicz¹ oraz osiedlami obronnymi ze schy³ku epoki br¹zu i wczesnej epoki ¿elaza z pó³nocno-wschodniej Polski. Przypisy, którymi opatrzony jest tekst podano w wersji oryginalnej, t³umacz¹c jednak zawarte w nich komentarze autora.

Dokument

I. Wprowadzenie i stan badañ

Badania wykopaliskowe grodziska w Starym Dzierzgoniu, pow. Mor¹g¹ dostarczy³y – oprócz znalezisk z wczesnego i póŸnego œredniowiecza – wiel-kiej liczby fragmentów ceramiki oraz ca³ych naczyñ glinianych. Okreœlenie ich pozycji chronologicznej mo¿liwe bêdzie po analizie porównawczej z cera-mik¹ grobow¹ z wczesnej epoki ¿elaza z Prus Wschodnich i Zachodnich, która stanowi dominuj¹cy liczebnie materia³ Ÿród³owy. Opracowanie cerami-ki osadniczej z tej epocerami-ki i porównanie jej z materia³em ze Starego Dzierzgo-nia pozwoli na prezentacjê ceramiki z osiedli z m³odszej epoki br¹zu i wcze-snej epoki ¿elaza, która – podobnie jak naczynia sepulkralne – nie doczeka³a siê dot¹d szczegó³owej analizy.

Omawiany obszar to prowincja Prusy Wschodnie w granicach sprzed zmian politycznych, które nast¹pi³y w 1939 roku, a wiêc bez okrêgu rejencyj-nego Ciechanów, za to z dawnym okregiem Prusy Zachodnie. W opracowaniu tym w znacznym stopniu uwzglêdnione bêd¹ materia³y z Powiœla, natomiast tylko czêœciowo wykorzystana zostanie ceramika z Pomorza, Wielkopolski,

Œl¹ska oraz granicz¹cych od pó³nocy z Prusami Wschodnimi obszarów ba³tyc-kich. Kluczowy dla poruszanych tutaj problemów bêdzie materia³ ceramiczny z zachodniej czêœci Prus Wschodnich. Warunkiem kontynuacji badañ nad tym zagadnieniem jest wiêksza iloœæ Ÿróde³ porównawczych, szczególnie z tere-nów s¹siaduj¹cych z omawianym obszarem. Ceramikê osadnicz¹, do której zaliczono w tej pracy równie¿ pojedyncze naczynia pochodz¹ce z bli¿ej nie-okreœlonych pod wzgledem funkcji stanowisk, jednak z ca³¹ pewnoœci¹ nie ze znalezisk grobowych trudno jest wyró¿niæ w zbiorach muzealnych. Wynika to z nieostrych cech tej ceramiki i jej niewyraŸnego charakteru, sprawiaj¹cych

¿e jest ona trudna do wyró¿nienia i mo¿e byæ ³atwo przeoczona wœród wiel-kiej liczby inwentarzy grobowych. W trakcie przygotowywania niniejszego opracowania okaza³o siê, ¿e tylko wiêksze zespo³y ceramiki przydatne s¹ do rozpatrywania poruszanych ni¿ej kwestii, gdy¿ ma³e zespo³y zabytków wno-sz¹ niewiele, a poza tym uœwiadamiaj¹ g³ówny problem w analizie

materia-³ów z osiedli – ma³¹ rozpoznawalnoœæ form, spowodowan¹ najczêœciej z³ym stanem zachowania ceramiki z osad. Z powy¿szego wynika koniecznoœæ w³¹-czenia do niniejszych rozwa¿añ równie¿ fragmentów naczyñ glinianych, gdy¿

poprzez ich rekonstrukcjê mo¿na bêdzie wnioskowaæ o kszta³tach i stylistyce form ca³ych.

Wewnêtrznej periodyzacji wczesnej epoki ¿elaza nie da siê przeprowadziæ w oparciu o ceramikê osadnicz¹, bowiem brak jest podstaw do œciœlejszych jej

1 Langsdorff i Schleif, Vorberichte, „Germanien”, 1936, z. 12, s. 391; „Nachrichtenblatt für deutsche Vorzeit”, 1937, t. 13, z. 4, s. 80; „Germanien”, 1938, z. 1, s. 6; „Geistige Arbeit” IV (1937), s. 11; von Seefeld, SS – Ausgrabung auf dem Schlossberg bei Alt–Christburg, [w:]

„Germanenerbe”, t. 2, 1937, z. 9/10, s. 277.

podzia³ów, które wykracza³yby poza ustalenia poczynione na podstawie gli-nianych naczyñ proweniencji sepulkralnej. Ogólnie rzecz bior¹c, bardzo ogra-niczone s¹ mo¿liwoœci przeprowadzenia podzia³u chronologicznego ceramiki osadniczej. Jej datowanie opieraæ siê wiêc bêdzie musia³o na analizie naczyñ z cmentarzysk. Okreœlenia „m³odsza epoka br¹zu i wczesna epoka ¿elaza”

odpowiadaj¹ wydzielonym przez Carla Engla fazom² i obejmuj¹ mniej wiêcej przedzia³ czasowy od 1000 do 150 lat p.n.e. Znaczne trudnoœci nastrêcza równie¿ kulturowy, wzglêdnie etniczny podzia³ ceramiki, jednak przy uwzglednieniu ca³oœci materia³ów z osiedli rysuj¹ siê pewne mo¿liwoœci po-szerzenia stanu wiedzy w tej kwestii. Badania ceramiki osadniczej powinny s³u¿yæ, zatem nie tylko rozwa¿aniom nad zagadnieniami osadniczo-geogra-ficznymi lub jako przyczynek do poznania „trybu ¿ycia w pradziejach”, lecz przede wszystkim traktowaæ je trzeba jako jedyn¹ mo¿liwoœæ rozszerzenia wiedzy o tej kategorii Ÿróde³ archeologicznych.

Dla analizy naczyñ glinianych z m³odszej epoki br¹zu i wczesnej epoki

¿elaza z Prus Wschodnich i Zachodnich oraz kulturowych i etnicznych klasy-fikacji dysponujemy – oprócz wielu artyku³ów – kilkoma pracami syntetycz-nymi, w których uwzglêdniono znane dot¹d materia³y ceramiczne³. Uzyska-ny na podstawie tych opracowañ obraz pozwala na wyró¿nienie trzech grup

Ÿróde³ ceramicznych charakterystycznych dla trzech etnosów:

– ludnoœci kultury pomorskiej, czyli „wczesnogermañskiej”;

– ludów ba³tyjskich;

– pó³nocnych Ilirów bêd¹cych nosicielami kultury ³u¿yckiej.

Na podstawie Ÿróde³ archeologicznych wykazaæ mo¿na rozwój tych trzech, s¹siaduj¹cych ze sob¹ ludów, które zwiazane by³y wspólnymi, indo-germañskimi korzeniami. Teren Powiœla wraz z przylegaj¹c¹ do niego czêœci¹ Prus Wschodnich nale¿a³ w starszej epoce br¹zu do obszaru, gdzie formowa³ siê staroba³tyjski etnos. Wchodzi³ tym samym w sk³ad ekumeny tych ludów, które rozprzestrzeni³y siê póŸniej równie¿ na ziemie wschodniopruskie i ob-szary s¹siednich krajów ba³tyckich⁴. Wydzielona przez Carla Engla i Wol-fganga La Baume wschodniopomorsko-zachodniopruska grupa przypisana kulturze ba³tyjskiej starszej epoki br¹zu⁵ stanowi zachodnie peryferie tej kultury. Grupa ta ma w³asne piêtno, które wyraŸnie odró¿nia j¹ od póŸniej-szej relatywnie kultury ba³tyjskiej obszarów po³o¿onych bardziej na wschód.

2 C. Engel, Vorgeschichte der altpreussischen Stämme, Königsberg 1935, s. 291 oraz En-gel-La Baume, Kulturen und Völker der Frühzeit im Preussenlande, s. 93.

3 E. Petersen, Die frühgermanische Kultur in Ostdeutschland und Polen, Berlin 1929;

E. Petersen, Die Bastarnen und Skiren, [w:] Vorgeschichte der deutschen Stämme, Leipzig 1940, t. 3, s. 867 i n.; C. Engel, Vorgeschichte der altpreussischen Stämme, Königsberg 1935; Engel-La Baume, Kulturen und Völker der Frühzeit im Preussenlande, Königsberg 1937; W. La Baume, Urgeschichte der Ostgermanen, Gdañsk 1934.

4 La Baume i K. Kersten, Die ältere Bronzezeit in Nordostdeutschland, „Nachrichtenblatt für deutsche Vorzeit” 1936, t. 12, z. 3, s. 60; L. Kilian, Zum Ursprung der Balten, „Altpreussen”, t. 3, 1938, s. 39; ten¿e, Haffküstenkultur und Indogermanenheimat, „Gothiskandza”, II, 1940, s. 3.

5 Engel-La Baume, Kulturen und Völker..., s. 67 i 73.

W m³odszej epoce br¹zu straci³a ona, w wyniku nap³ywu nowych elementów kulturowych, swój indywidualny charakter. Granicz¹ca od po³udniowego zachodu z ziemiami wschodniopruskimi kultura ³u¿ycka równie¿ oddzia³y-wa³a na kr¹g ba³tyjski, nadaj¹c kulturze obszaru Prus Wschodnich i Za-chodnich swoiste piêtno⁶. Ju¿ w starszej epoce br¹zu teren Prus Wschod-nich i Powiœla podlega³ oddzia³ywaniom germañskim⁷, które nasili³y siê w m³odszej fazie tej epoki⁸, co doprowadzi³o w koñcu do wyodrêbnienia siê na Powiœlu regionalnej, etnicznej grupy germañskiej o specyficznych ce-chach kulturowych⁹. Grupa ta, z up³ywem stuleci, osi¹gnê³a we wczesnej epoce ¿elaza znaczn¹ aktywnoœæ i niewykluczone, ¿e nale¿y j¹ identyfikowaæ ze znanymi ze Ÿróde³ historycznych Bastarnami¹⁰. Tak, wiêc granica miêdzy kultur¹ pomorsk¹ a ba³tyjsk¹ w m³odszej epoce br¹zu i we wczesnej epoce

¿elaza znajdowa³a siê w Prusach Wschodnich, co widoczne jest w zró¿nicowa-niu obrz¹dku pogrzebowego, ceramiki sepulkralnej oraz form zabytków wy-konanych z br¹zu¹¹.

Ceramikê osadnicz¹ z m³odszej epoki br¹zu i wczesnej epoki ¿elaza uwzglêdniano dot¹d przy rozwa¿aniach etnicznych tylko w bardzo ograniczo-nym zakresie. Ernst Petersen w pracy, stanowi¹cej pierwsz¹ monografiê kul-tury pomorskiej¹² wymieni³ dziesiêæ osiedli z ca³ego obszaru tej kultury, z których zdecydowana wiêkszoœæ pochodzi z rejonu Malborka i Elbl¹ga.

W podsumowaniu wspomnianego opracowania Petersen stwierdzi³ tylko, ¿e gros materia³ów ceramicznych z tych stanowisk odnosi siê najpewniej pod wzglêdem chronologicznym do IV fazy okresu halsztackiego. Zwróci³ te¿ uwa-gê na znaczn¹ frekwencjê wœród ceramiki z osiedli, p³askich talerzy glinia-nych, które wystêpuj¹ równie¿ w inwentarzach grobowych kultury pomor-skiej. Ernst Petersen opiera³ siê w swoich rozwa¿aniach na ten temat g³ów-nie na sprawozdaniach z posiedzeñ Elbl¹skiego Towarzystwa Staro¿ytnoœci, które opublikowane zosta³y przez Roberta Dorra w ukazuj¹cym siê w Gdañ-sku czasopiœmie „Schriften der Naturforschenden Gesellschaft”¹³. Zwróciæ

6 E. Petersen, Die Bastarnen und Skiren, t. 3, s. 888.

7 Engel-La Baume, Kulturen und Völker..., s. 76.

8 H. J. Eggers, Das Fürstengrab von Bahn und die germanische Landnahme, 1. Beiheft zu den Erwerbungs- und Forschungsberichte des Pommerschen Landesmuseums, Stettin 1936;

E. Sprockhoff, Jungbronzezeitliche Hortfunde Norddeutschlands, mapy 1–3.

9 E. Petersen, Die Bastarnen und Skiren, t. 3, s. 890; O. Kunkel, Ostsee, s. 1742.

10 E. Petersen, Die Bastarnen und Skiren, t. 3, s. 869, gdzie krytyczne uwagi odnoœnie uto¿samiania nosicieli kultury pomorskiej z Bastarnami; por. O. Kunkel, Ostsee, s. 1742 oraz Erwerbungs- und Forschungsberichte des Pommerschen Landesmuseums, Stettin 1940, s. 36 z uzasadnieniem tezy, ¿e dopiero dalszy rozwój kultury pomorskiej doprowadzi³ do powstania etnosu, który mo¿na wi¹zaæ z Bastarnami.

11 Engel-La Baume, Kulturen und Völker..., mapy 16 i 17 w tekœcie; E. Petersen, Die Bastarnen und Skiren, t. 3, s. 898, mapa.

12 E. Petersen, Die frühgermanische Kultur in Ostdeutschland und Polen, Berlin 1929, s. 148.

13 R. Dorr, Übersicht über die prähistorische Funde im Stadt- und Landkreise Elbing, Elbing 1893, s. 23 i n.

nale¿y przy tym uwagê na fakt, ¿e oprócz osad otwartych¹⁴ wymieni³ Dorr tak¿e kilka grodzisk w obrêbie, których odkryto ceramikê wczesnoœrednio-wieczn¹, jak równie¿ charakterystyczn¹ dla okresu halsztackiego tego tere-nu¹⁵. Badacz ten wnioskowa³ z tego, ¿e za³o¿enia obronne w Tolkmicku i £êczach wzniesiono w miejscach, w których ju¿ we wczesnej epoce ¿elaza znajdowa³y siê osiedla. Dorr uwa¿a³ jednak, ¿e obiekty te mia³y pruski cha-rakter¹⁶. Hugo Conwentz by³ natomiast przekonany, ¿e niektóre z tych obiektów nie pochodz¹ z tak zwanego okresu „arabsko-nordyckiego”, lecz z czasów znacznie wczeœniejszych, na co wskazuj¹ znaleziska z okresu halsz-tackiego w Tolkmicku, Próchniku oraz w miejscowoœci £êcze¹⁷. Poruszany tutaj problem bêdzie jeszcze rozpatrywany w dalszej czêœci opracowania.

Badaczy zajmuj¹cych siê pradziejami ziem pruskich interesowa³a rów-nie¿ inna kategoria obiektów osadniczych. Chodzi tutaj o osiedla nawodne, które odnotowano dot¹d g³ównie w okrêgu rejencyjnym Olsztyn. Za³o¿enia przestrzenne tych obiektów same w sobie wymagaj¹ omówienia i dalszych badañ, podobnie jak znalezione w ich obrêbie zabytki ruchome, w tym cera-mika¹⁸. Podczas gdy Otto Tischler nie zajmowa³ siê materia³em ceramicznym

14 Teren przy Hoppenbäk. Dorr, Übersicht ..., s. 23; ten¿e, Berichte der Elbinger Alter-tumsgesellschaft, „Schriften der Naturforschenden Gesellschaft zu Danzig”, N. F., t. 7, z. 2, 1889, s. 151. Teren w pobli¿u Hoppenbäk. Dorr, Übersicht..., s. 24 oraz „Schriften der Naturfor-schenden Gesellschaft zu Danzig”, N. F., t. 7, z. 3, 1890, s. 40 i 41; por. te¿ W. Neugebauer, Vorgeschichtliche Siedlungen in Lärchwalde, Kreis Elbing, „Elbinger Jahrbuch”, t. 12/13, 1936.

Stanowisko miêdzy osiedlem obronnym w £êczach a miejscowoœci¹ Suchacz. Dorr, Übersicht..., s. 24 oraz „Schriften der Naturforschenden Gesellschaft zu Danzig”, N. F., t. 7, z. 2, 1889, s. 152. Gronowo (wzgórze). Dorr, Übersicht..., s. 24 oraz „Schriften der Naturforschenden Gesel-lschaft zu Danzig”, N. F., t. 7, z. 4, 1889, s. 206. „Dêbowa Góra” ko³o Kaczynosu, pow. Malbork.

Dorr, Übersicht..., s. 25 oraz Schriften der Naturforschenden Gesellschaft zu Danzig, N. F., t. 7, z. 2, 1889, s. 153. Janówka, pow. Malbork. Dorr, Übersicht ..., s. 25 oraz Schriften der Naturfor-schenden Gesellschaft zu Danzig, N. F., t. 7, z. 2, 1889, s. 153.

15 Osiedle obronne w £êczach. Dorr, Übersicht..., s. 24 oraz „Schriften der Naturforschen-den Gesellschaft zu Danzig”, N. F., t. 7, z. 2, 1889, s. 142; t. 8, z. 3, 1889, s. 183; t. 9, z. 1, 1889, s. 58 i n.; t. 10, z. 1, 1889, s. 99 i n. Dorr, Der Burgwall bei Lenzen, „Schriften der Naturfor-schenden Gesellschaft zu Danzig”, N. F., t. 6, z. 4, 1889, s. 142 i n., tabl. 4, ryc. 2–9. Osiedle obronne w Tolkmicku. Dorr, Übersicht..., s. 25 oraz „Schriften der Naturforschenden Gesell-schaft zu Danzig”, N. F., t. 7, z. 2, 1889, s. 153, a tak¿e inne osiedla obronne w powiecie elbl¹skim. Dorr, Übersicht..., s. 25. Hünenberg w £êczach. Dorr, Die jüngste Bronzezeit im Kreise Elbing, Elbing 1902, s. 22 i n., ryc. 24/25.

16 Dorr, „Schriften der Naturforschenden Gesellschaft zu Danzig”, N. F., t. 7, z. 2, 1889, s. 153 oraz ten¿e, Die jüngste Bronzezeit..., s. 23.

17 H. Conwentz, Die Moorbrücke im Tal der Sorge, „Abhandlungen zur Landeskunde der Provinz Westpreussen”, z. 10, Danzig 1897, s. 127.

18 Balduhn, Bericht über die Pfahlbauten bei Werder im Kreise Lötzen, „Altpreussische Monatsschrift”, t. 4, z. 7, 1867; Fortsetzung des Berichtes über die Pfahlbauten im Tulewo-See Kreises Lyck, „Altpreussische Monatsschrift”, t. 5, z. 8, Königsberg 1868; Heydeck, Der Pfahl-bau im Kocksee bei Voigtshof, Kr. Rössel, „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia”, t. 9, Königsberg 1884; ten¿e, Die Pfahlbauten im Szonstag- und Tulewo-See, „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia”, t. 14, 1889; Stadie, Die Steinzeitdörfer der Zedmar, „Bezzen-bergerfestschrift”, Göttingen 1921.

z osiedli, uwa¿aj¹c je za relikty osadnictwa neolitycznego¹⁹, to Johannes Heydeck by³ przekonany – na podstawie analizy œladów obróbki pali – ¿e obiekty te pochodz¹ ju¿ z epoki metali²⁰. Heydeck w wyczerpuj¹cy, dog³êbny sposób scharakteryzowa³ naczynia gliniane z osiedli nawodnych, nie podj¹³ jednak próby dok³adnego okreœlenia pozycji chronologicznej tych wyrobów.

Badacz ten zaakcentowa³ przede wszystkim ich specyficzny, odmienny od ceramiki grobowej charakter oraz wysun¹³ tezê, ¿e otworki przy krawêdziach wylewów tych naczyñ w³aœciwe s¹ tylko dla nich, natomiast otworki wystê-puj¹ce w egzemplarzach z innych obszarów s¹ œwiadectwem na to, ¿e formy te pochodz¹ z osiedli nawodnych²¹. Usi³owa³ w ten sposób odeprzeæ zarzuty Rudolfa Virchowa, który wprawdzie równie¿ datowa³ wschodniopruskie osie-dla nawodne na epokê ¿elaza, ale – w przeciwieñstwie do Heydecka – twier-dzi³ na podstawie w³asnych obserwacji, ¿e ceramika z przykrawêdnymi otworkami wystêpuje tak¿e w zespo³ach grobowych cmentarzysk zwi¹zanych z osiedlami l¹dowymi²². Naczyniom z mazurskich obiektów nawodnych przy-pisywa³ Eduard Balduhn „praktyczne przeznaczenie u¿ytkowe”²³. Karl Sta-die uwa¿a³ natomiast osadników z osiedli nawodnych w Serowie za ludnoœæ z m³odszej epoki kamienia, jednak na rycinach, którymi opatrzy³ swój arty-ku³ zamieœci³ równie¿ naczynia z wczesnej epoki ¿elaza²⁴. Wilhelm Gaerte odnosi³ obiekty nawodne do schy³ku epoki br¹zu i wczesnej epoki ¿elaza uzasadniaj¹c to wyraŸnym podobieñstwem ceramiki – g³ównie kulistoden-nych dzbanków – z kurhanów tak datowakulistoden-nych do gliniakulistoden-nych naczyñ z tych osiedli²⁵. Obiekty nawodne i odkryta w ich obrêbie ceramika zosta³a wyczer-puj¹co omówiona w dysertacji Karla Otto Rossiusa²⁶. Naczynia u¿ytkowe z tych osiedli datowa³ on na wczesn¹ epokê ¿elaza, traktuj¹c je jako za-mkniêt¹, spójn¹ chronologicznie grupê²⁷. Okreœlone typy ceramiki skonfron-towa³ Rossius z naczyniami sepulkralnymi z rejonu koncentracji obiektów nawodnych konstatuj¹c, ¿e najliczniejszy materia³ porównawczy pochodzi z III fazy kultury kurhanowej wed³ug periodyzacji Carla Engla, a wiêc z przedzia³u czasowego miêdzy 500 a 150 lat p.n.e.²⁸. Rossius nie analizowa³

19 O. Tischler, Beiträge zur Steinzeit in Ostpreussen und den angrenzenden Gebieten,

„Schriften der Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg”, Königsberg 1883, t. 23, s. 26.

20 Heydeck, Die Pfahlbauten im Szonstag..., s. 134; ten¿e, Der Pfahlbau im Kocksee..., s. 158.

21 Heydeck, Die Pfahlbauten im Szonstag..., s. 135.

22 „Zeitschrift für Ethnologie”, 1884, s. 561.

23 Balduhn, Über die Gefässe mit durchlochtem Rande, „Sitzungsberichte der Altertums-gesellschaft Prussia”, t. 14, 1889, s. 137 i n.

24 Stadie, Die Steinzeitdörfer der Zedmar...

25 W. Gaerte, Pfahlbau G. Ostpreussen, tabl. 31 i 32, w: Ebert, Reallexikon der Vorge-schichte, t. 10; W. Gaerte, Urgeschichte Ostpreussens, Königsberg 1929, s. 135, ryc. 98 i 99.

26 K. O. Rossius, Die sogenannten Pfahlbauten Ostpreussens, „Prähistorische Zeitschrift”, t. 24, 1933, s. 22 i n., o ceramice na s. 43–50, ryc. 9–14.

27 K. O. Rossius, Die sogenannten Pfahlbauten..., s. 43.

28 K. O. Rossius, Die sogenannten Pfahlbauten..., s. 64, 65; C. Engel, Vorgeschichte der altpreussischen Stämme, s. 291.

odmiennoœci miêdzy ceramik¹ grobow¹ i osadnicz¹ oraz nie prowadzi³

rozwa-¿añ nad kwesti¹ zró¿nicowañ kulturowych i etnicznych w oparciu o ¿ród³a archeologiczne. Badacz ten datowa³ osiedle nawodne w Serowie, stan. G na przedzia³ czasowy miêdzy VI okresem epoki br¹zu a wczesnym okresem lateñskim i chronologiê tê potwierdzi³y póŸniejsze badania palinologiczne Hugo Grossa²⁹.

Licznej ceramiki z m³odszej epoki br¹zu dostarczy³y badania wykopali-skowe osad w powiecie Olsztyn, które – za wyj¹tkiem kilku wzmianek³⁰

– nie zosta³y dot¹d opublikowane. Osiedla te datowane zosta³y przez Engla na m³odsz¹ epokê br¹zu, czyli II fazê (1000–500 lat p.n.e.) kultury kurhano-wej wed³ug periodyzacji tego badacza³¹. Materia³ ceramiczny z tych osad posiada, zdaniem Engla, du¿o wiêksze znaczenie ni¿ odkryte na tym terenie gliniane naczynia z cmentarzysk, bowiem wyraŸniej wskazuje na przynale¿-noœæ zachodniomazurskiej grupy cmentarzysk p³askich z m³odszej epoki br¹-zu do kultury ³u¿yckiej. Ceramika z tych osiedli ró¿ni siê od grobowej i charakteryzuje siê – w przeciwieñstwie do bardziej „wyp³owia³ych” naczyñ sepulkralnych – du¿o wiêkszym podobieñstwem do form kultury ³u¿yckiej z obszaru granicz¹cego od po³udniowego zachodu z rozpatrywanym. Tym samym bardziej z³o¿one wydaje siê pytanie o przynale¿noœæ etniczn¹ u¿yt-kowników zachodniomazurskich cmentarzysk p³askich z m³odszej epoki br¹-zu³². W jednej z póŸniejszych prac Carl Engel opowiada³ siê na podstawie ró¿nych argumentów przeciwko ³u¿yckiemu charakterowi grupy zachodnio-mazurskiej, sugeruj¹c jej „staroba³tyjsk¹ autochtonicznoœæ”, przy czym w roz-wa¿aniach swych nie uwzglêdnia³ Ÿróde³ ceramicznych z wymienionych

wy-¿ej osad³³. Hans Urbanek wspomnia³ tylko w swojej monografii wczesnych cmentarzysk p³askich, ¿e ceramika z osiedli tej grupy ró¿ni siê nieznacznie od grobowej³⁴. W innym miejscu tego opracowania stwierdzi³ jednak, ¿e dwa

„wygl¹daj¹ce na czysto ³u¿yckie” naczynia nie maj¹ znaczenia dla datowania p³askich nekropoli zw³aszcza, ¿e pochodz¹ z osad³⁵. Zdaniem Urbanka, grupa zachodniomazurska powsta³a wskutek nap³ywu ba³tyjskiej grupy etnicznej z Powiœla, co spowodowane by³o naciskiem z zachodu ludów germañskich.

Wyklucza³ tym samym jej przynale¿noœæ do kultury ³u¿yckiej. Przytoczyæ nale¿a³oby jeszcze przypuszczenie tego badacza, ¿e czêœæ mieszkañców

wspo-29 H. Gross, Moorgeologische Untersuchungen der vorgeschichtlichen Dörfer im Zedmar-bruch, „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia”, t. 33, 1939, s. 100 i n.

30 L. Fromm, Ein sensationeller Bodenfund. Die erste Siedlung der Lausitzer Kultur Ost-preussens in Allenstein entdeckt, „Unsere Heimat”, 1933, nr 19, s. 225; ten¿e, Der Kreis Allen-stein in der Vorgeschichtsforschung, „Unsere Heimat”, 1934, nr 4, s. 43.

31 C. Engel, Vorgeschichte der altpreussischen Stämme, s. 281.

32 Ibidem, s. 220.

33 Engel-La Baume, Kulturen und Völker der Frühzeit im Preussenlande, Königsberg 1937, s. 90 i 91.

34 H. Urbanek, Die frühen Flachgräberfelder Ostpreussens, Königsberg 1941, s. 60.

35 Ibidem, s. 81.

mnianych wczeœniej osiedli nawodnych by³a u¿ytkownikami cmentarzysk p³askich³⁶.

Carl Engel w oparciu o dane uzyskane z badañ osiedli przeprowadzi³ analizê porównawcz¹ rodzaju osad i form domostw kultury pomorskiej, na-wodnych osiedli krêgu „zachodnioba³tyjsko-wschodniopruskiego” oraz prymi-tywnych osiedli typu gorodeckiego krêgu wschodnioba³tyjskiego³⁷. Najwiêcej odkrytych i opublikowanych osad z rozpatrywanego czasu znajduje siê w zachodniej czêœci Prus Wschodnich³⁸. Uwzglêdniæ tu równie¿ nale¿y liczne, opublikowane przewa¿nie przez La Baume, znaleziska osadnicze z okolic Gdañska, w których oprócz ceramiki grobowej wyró¿niono tak¿e fragmenty naczyñ glinianych pochodz¹ce z osiedli³⁹. Ograniczenia spowodowane bra-kiem materia³ów porównawczych i nie najlepszym stanem zachowania cera-miki osadniczej uwidaczniaj¹ siê zarówno w krótkich artyku³ach, jak równie¿

w szczegó³owych, obszernych publikacjach. Zawarte w tych pracach wnioski odnoœnie kulturowych i chronologicznych podzia³ów opieraj¹ siê, zatem g³ów-nie na ceramice grobowej. Przy próbie datowania osiedla z Gdañska-Oliwy pojawi³ siê od pocz¹tku problem w³aœciwej oceny naczyñ u¿ytkowych.

w szczegó³owych, obszernych publikacjach. Zawarte w tych pracach wnioski odnoœnie kulturowych i chronologicznych podzia³ów opieraj¹ siê, zatem g³ów-nie na ceramice grobowej. Przy próbie datowania osiedla z Gdañska-Oliwy pojawi³ siê od pocz¹tku problem w³aœciwej oceny naczyñ u¿ytkowych.