Imminent – immanent divide: problem badawczy

Analizując literaturę poświęconą alternatywnym koncepcjom rozwoju, nietrud-no zauważyć, że współcześnie studia nad rozwojem są w pewnym sensie nietrud- norma-tywnie obciążone. Wyraźnie bowiem wśród teoretyków rozwoju widać tendencję do tworzenia raczej projektów czy koncepcji o normatywnym i postulatywnym charakterze, aniżeli do prowadzenia badań nad rzeczywistym procesem zmiany społecznej. Problem liczebnej przewagi koncepcji o charakterze projektów nad koncepcjami odnoszącymi się do istoty procesów rozwoju zyskał już w literaturze miano imminent – immanent divide (Hickey, Mohan, 2004: 10). Termin ten ozna-cza przepaść, jaką obserwuje się między studiami nad immanent development, a więc studiami nad rozwojem pojmowanym jako historyczny proces zmiany spo-łecznej, a imminent development, rozumianym jako specyfi czna forma interwencji socjologicznej, wyrażająca przekonanie, że społeczeństwo jest plastycznym two-rem, który można dowolnie kształtować, jeśli tylko pozna się tajniki inżynierii społecznej. Innymi słowy, chodzi o przepaść między tym, co się postuluje, projek-tuje i implemenprojek-tuje, a tym, co na temat samego procesu rozwoju, jego czynników i uwarunkowań wiadomo.

Wspomniani wyżej Samuel Hickey i Giles Mohan zauważają, że taki stan rze-czy może prowadzić do zakwestionowania teoretycznej ważności studiów nad rozwojem, które przestają być nauką spełniającą metodologiczne kryteria (2004:

10). Problem ten wiąże się z szerszym zjawiskiem, dotyczącym miejsca nauk spo-łecznych we współczesnym społeczeństwie w ogóle. Nie miejsce tu na dywagacje na ten temat, trzeba jednak zauważyć, że wyleczywszy się z kompleksu metodo-logicznego, stworzonego przez pozytywistyczny model nauki, nauki społeczne popadają w kompleks użyteczności społecznej. Nie ma bowiem wątpliwości, że badania nad rakiem czy niebieskim laserem mają doniosłe dla społeczeństwa

zna-czenie, stąd szczególna rola kierunków ścisłych, wyrażająca się w wysokości do-tacji rządowych czy nawet w zarobkach uczonych, jakimi się tę doniosłość nagra-dza. Socjologia i inne nauki społeczne idą w ślad za naukami ścisłymi, stawiając na pierwszym miejscu walory aplikacyjne, w tyle pozostawiając często popraw-ność teoretyczną i metodologiczną. Socjologia staje się w coraz większym stopniu nauką stosowaną, odpowiadającą na zapotrzebowania społeczne.

Trzeba pamiętać, że znaczna część prezentowanych w niniejszej pracy koncep-cji powstała w odpowiedzi na kryzys państwa i niepowodzeń sterowanych odgór-nie projektów modernizacyjnych, jako swego rodzaju alternatywny projekt roz-woju. Nie bez powodu krytycy zarzucają tej koncepcji brak teoretyczności i brak związku z osiągnięciami w dziedzinie studiów nad rozwojem. Nie można jednak nie dostrzegać znaczenia, jakie koncepcje te odegrały w myśleniu o rozwoju. Brak wystarczającego uteoretycznienia omawianych koncepcji nie może ich dyskwalifi -kować. Problem leży gdzie indziej. Rosnącej liczbie projektów i koncepcji rozwoju nie towarzyszą badania nad zmianą społeczną jako zjawiskiem socjologicznym.

Mimo swych aplikacyjnych walorów koncepcje te mogą zatem pozostawać w ode-rwaniu od społecznej rzeczywistości. Innymi słowy, pozostają bardzo atrakcyjny-mi, ale jednak wyłącznie, projektaatrakcyjny-mi, nie odpowiadają bowiem na pytanie, jak pro-ces zmiany społecznej zachodzi, jakie są jego mechanizmy i dynamika. Postulują rozwiązania, ale nie wyjaśniają rzeczywistości społecznej, do której się odnoszą.

W dalszym ciągu dysponujemy ponadto niewystarczającą – szczególnie w Pol-sce – liczbą badań nad czynnikami warunkującymi przebieg procesu rozwoju i ostatecznie jego sukces. Jak słusznie zauważa przywoływany już w niniejszym opracowaniu Gaventa, jeśli powszechnie uznaje się istnienie struktur współrzą-dzenia za niezbędny czynnik rozwoju, należałoby sprawdzić, jakie są uwarunko-wania i czynniki owego współrządzenia (Gaventa 2004). Jeśli bowiem chcemy z sukcesem implementować projekty rozwoju, musimy znać warunki, w jakich określone rozwiązania się sprawdzają, musimy także wiedzieć, co może być prze-szkodą w ich wdrażaniu. Tego jednak nie uda się ustalić bez badań nad procesem implementowanej zmiany społecznej w różnych układach społecznych.

Pewne wysiłki w kierunku poznania mechanizmów, uwarunkowań i czyn-ników rozwoju społeczności lokalnych naturalnie poczyniono, a prym wiedli tu Brytyjczycy, którzy – ja się wydaje – dość dobrze rozpoznali kontekstowe deter-minanty sukcesów i niepowodzeń w realizacji konkretnych projektów lokalnych.

Stosunkowo duża liczba tego typu badań pozwala na pewne uogólnienia. Nadal jednak badania te wydają się mieć zbyt wąski, „wycinkowy” powiedzielibyśmy, a przede wszystkim niewystarczająco „socjologiczny” charakter, nie dostarczają zatem pełnej wiedzy o przebiegu procesu zmiany, która dla socjologii ma przecież podstawowe znaczenie. W Polsce badań podobnych do tych prowadzonych od wielu już lat przez Brytyjczyków nadal brakuje, choć i tutaj można już zaobserwo-wać pewien postęp.

Studia nad rozwojem konkretnych układów terytorialnych w ramach omó-wionych wcześniej koncepcji przybrały zatem dwojaką postać. Z jednej strony prowadzono badania mające na celu wzbogacić dorobek teoretyczny danej szko-ły, z drugiej powstawały prace o zdecydowanie aplikacyjnym charakterze. Ujęcia o walorach teoretycznych, szczególnie zaś studia nad procesem społecznej zmia-ny stanowią znikomą część opracowań i są rozwijane głównie przez socjologów.

Szczególnym przedmiotem zainteresowania badaczy stał się – zwłaszcza w ostat-nich dekadach – problem relacji władzy oraz władzy i wiedzy w rozwoju. Jako przykład można przywołać opisane wcześniej badania Chambersa (1983, 1993, 1997b) czy prace Gaventy (2004) oraz Hickeya i Mohana (2004). Podjęto także pewne nieśmiałe próby analizy wpływu kultury na rozwój społeczności (Mayo 2000). Opracowania te opisują i wyjaśniają zidentyfi kowane wcześniej mechani-zmy i uwarunkowania zmiany i tym samym wzbogacają teorię rozwoju społecz-nego, stanowiąc istotny wkład do rozwoju socjologii jako dyscypliny naukowej.

Wśród teoretycznie zorientowanych studiów nad rozwojem społeczności lokalnych, charakterystycznych dla socjologii europejskiej i amerykańskiej³ – można ponadto zidentyfi kować trzy stosunkowo niezależne nurty poszukiwań badawczych, które wyznacza specyfi ka badanego układu. Po pierwsze zatem znaj-dziemy wiele prac na temat rozwoju społeczności wiejskich, procesów ich aktywi-zacji i animacji działań lokalnych. Po drugie znaczna część prac jest poświęcona społecznościom wielkich miast: kreowaniu społeczności w ramach osiedli, upod-miotowieniu mieszkańców, szczególnie tych dotkniętych określonym problemem społecznym, oraz rewitalizacji starych dzielnic mieszkaniowych. Stosunkowo nie-liczny natomiast – w porównaniu do dwóch przedstawionych – jest trzeci nurt badań, poświęcony problemom rozwoju małych miast, które dzielą wiele cech zarówno ze społecznościami wiejskimi, jak i wielkomiejskimi, sytuując się na po-graniczu tych dwóch światów. Choć idee rozwoju pozostają dla wszystkich tych układów te same (poprawa jakości życia, upodmiotowienie, partycypacja czy sa-mopomoc), wskazane nurty cechuje pewna odmienność i niezależność.

Warto na marginesie zauważyć, że koncepcje rozwoju zbiorowości wielko-miejskich są zwykle rozwijane w ramach socjologii miasta, koncepcje rozwoju społeczności wiejskich natomiast – w ramach socjologii wsi. Już ten podział na subdyscypliny wyznacza pewne „pęknięcie” w dorobku badań nad rozwojem lo-kalnym, które nie stanowią zintegrowanej całości. Tłumaczyć to może także

pew-3 W socjologii rozwoju społeczność lokalna stanowi zazwyczaj jedynie kontekst czy środowisko dla analizowanych procesów rozwoju o bardziej ogólnym i uniwersalnym charakterze. Socjologia społeczności lokalnych abstrahuje natomiast od ogólnych teorii rozwoju, koncentrując uwagę na mechanizmach i dynamice zmian społeczności, która jest głównym przedmiotem analizy. Różnica polega zatem na rozłożeniu akcentów i przyjętej perspektywie. Oba ujęcia rozwijane są równolegle, czerpią z siebie nawzajem, współtworząc obecnie paradygmat rozwoju określany mianem commu-nity approach.

ne zaniedbania w zakresie badań nad rozwojem małych miast, które często nie znajdują miejsca ani w jednej, ani tym bardziej w drugiej subdyscyplinie socjo-logii. Każdy z wymienionych układów – wiejski, małomiasteczkowy czy wielko-miejski – cechuje, rzecz jasna, odmienny zestaw problemów, różna jest ich skala, różna dostępność określonych narzędzi rozwoju i inne są możliwości. Niniejsza dygresja ma jedynie wskazać na pewne rozbicie koncepcji rozwoju lokalnego, któ-re uniemożliwia spójną analizę problemu i stanowi przeszkodę dla ukształtowania się socjologii rozwoju lokalnego jako oddzielnej subdyscypliny. Z tego też powo-du wśród europejskich socjologów wsi szczególną popularnością zapewne będą się cieszyć koncepcje rozwoju neoendogennego, a wśród socjologów miasta para-dygmat community development. Z kolei badacze i teoretycy rozwoju społecznego, zainteresowani przede wszystkim problemami rozwoju krajów zacofanych, wy-kraczają niejako poza te podziały, koncentrując swoją uwagę na poszczególnych narzędziach i mechanizmach rozwoju, traktowanego jako kategoria nadrzędna.

W obszernej literaturze na temat rozwoju lokalnego dominuje jednak wymiar aplikacyjny, w największym stopniu rozwijany przez nauki o zarządzaniu oraz stosowane nauki społeczne. Jednocześnie powstają prace ekonomistów i plani-stów. Znajdziemy tu między innymi liczne studia nad fi nansowaniem samorzą-dów, funkcjonowaniem administracji publicznej, strategiami rozwoju lokalnego czy zarządzania projektami. Idee przedstawionych w poprzednim rozdziale alter-natywnych koncepcji rozwoju znajdują swoje odzwierciedlenie także w licznych programach i praktycznych modelach, których cechą wyróżniającą jest zdecydo-wanie aplikacyjny, a w znikomym stopniu teoretyczny, charakter. Koncepcje te stanowią osobny nurt studiów nad rozwojem, sytuując się na pograniczu modeli operacyjnych „wielkich” strategii i programów rozwoju poziomu makro oraz – koncepcji animacji działań lokalnych, kreowanych na potrzeby mezostruktur.

Tworzą je na swoje potrzeby praktycy rozwoju lokalnego, działacze organizacji pozarządowych i politycy⁴. Znacząca część prac na temat rozwoju, jakie można znaleźć w zagranicznych bibliotekach, stanowi właśnie – w pewnym sensie – pro-pozycję operacjonalizacji koncepcji rozwijanych przez teoretyków rozwoju. Pra-ce takie są fi nansowane przez rządy i organizacje pozarządowe, a kierowane są do szerokiego grona odbiorców, w tym także – jeśli nie przede wszystkim – do wspominanych już community workers oraz przedstawicieli samorządów lokal-nych. Owe opracowania łączą wszystkie przedstawione wcześniej idee, wyraża-jąc je w przejrzystych modelach – instrukcjach rozwoju lokalnej społeczności.

Zawierają ponadto propozycje pomiaru tych, wydawałoby się, imponderabiliów oraz opracowują ich wskaźniki. W każdej bibliotece można odnaleźć wiele takich

4 Przykładem organizacji szczególnie aktywnej w tym obszarze jest brytyjska Community De-velopment Foundation, która fi nansuje badania nad implementacją projektów rozwoju w angiel-skich społecznościach lokalnych.

instrukcji, poradników, przewodników, i choć każdy z nich ujmuje problem ani-macji rozwoju nieco inaczej, wszystkie odwołują się do tych samych zasad: upod-miotowienia, współrządzenia, partycypacji obywatelskiej, równowagi.

Analizując te względnie liczne badania, można jednak zaobserwować, że, nie-zależnie od przyjętej perspektywy, uwaga badaczy koncentrowała się zazwyczaj na wybranych elementach omawianych koncepcji. Zdecydowana ich część była poświęcona procesom implementacji określonych projektów zmiany – szukano uwarunkowań powodzenia realizacji przyjętych założeń rozwojowych, badano czynniki sprzyjające aktywizacji mieszkańców, znaczenie poszczególnych zaso-bów, warunki pomyślnej budowy partnerstwa społecznego. Literatura jest w tym obszarze dość bogata. Jednocześnie jednak zdecydowanie brakuje badań o mono-grafi cznym charakterze, w których próbowano by uchwycić mechanizmy rozwo-ju określonego w niniejszej pracy umownie terminem „rozworozwo-ju alternatywnego”.

„Całościowe” badania nad globalnym procesem zmiany prowadzono jedynie w ra-mach paradygmatu community development i to jeszcze w latach siedemdziesiątych dwudziestego stulecia! Stosunkowo mała złożoność koncepcji i jej prostota pozwa-lały na całościowe ujęcie analizowanego zjawiska. Obecnie idea aktywizacji, która leżała w sercu koncepcji community development, stanowi wyłącznie jeden z ele-mentów bardziej złożonych modeli rozwoju, których złożoność właśnie wydaje się główną przeszkodą i zniechęca badaczy do podejmowania prób globalnej analizy.

Z drugiej strony tego typu „całościowym” analizom o charakterze monografi i nie sprzyja – o czym już wspomniano – rynek badań, na którym wzrasta zapotrze-bowanie na prace o charakterze aplikacyjnym, ekspertyzy i gotowe rozwiązania.

Agendy rządowe, instytucje międzynarodowe i regionalne, takie jak ONZ, Bank Światowy czy Unia Europejska, które są rzecznikami popularyzowania przedsta-wionych wcześniej koncepcji, fi nansują przede wszystkim badania o aplikacyjnych, a nie naukowych, walorach, wzmacniając tym samym opisaną tendencję. W bada-niach nad rozwojem, zdominowanym przez wielką politykę, gubi się zatem nauka.

W obliczu zarysowanych wyżej wątpliwości rodzi się zatem wyraźna potrzeba rozszerzenia problematyki alternatywnie pojmowanego procesu rozwoju o mono-grafi e. Konieczne wydaje się bowiem zweryfi kowanie przedstawionych koncepcji w środowisku lokalnym i uzupełnienie ich o informacje na temat przebiegu procesu zmian. Celem niniejszego opracowania stała się zatem próba udzielenia odpowiedzi na pytania: w jaki sposób proces rozwoju alternatywnego zachodzi? Jakie są jego mechanizmy? Co go warunkuje? Jakie czynniki decydują o przebiegu tego procesu?

Nawiązując do przywołanej we wstępie wypowiedzi Stefana Nowaka, pozwolę sobie zwrócić uwagę, że zasygnalizowane tutaj kwestie wiążą się z ogólniejszymi pytaniami: Jakie siły i struktury, praktyki i procesy sprzyjają rozwojowi? Kto po-winien temu rozwojowi przewodzić, zarządzać nim i ustalać kryteria oceny?

Od tego, jaka będzie odpowiedź, zależy, czy rozwój rzeczywiście będzie prowa-dził do emancypacji człowieka.

4.2. Co wiemy, a czego nie wiemy o determinantach rozwoju