Koncepcja rozwoju neoendogennego (neo-endogenous development)

zwłasz-cza tych dotkniętych problemami społecznymi i marginalizowanych, podkreśla-jąc tym samym konieczność odejścia od lokalnej demokracji reprezentacyjnej w stronę partycypacyjnego współrządzenia (participatory governance).

2.5. Koncepcja rozwoju neoendogennego (neo-endogenous development)

Podobną logikę myślenia prezentuje kolejny badacz rozwoju, w tym wypadku europejskich obszarów wiejskich, Christpher Ray, który wychodzi z podobnego jak Chambers założenia, że problem braku rozwoju wynika z nieuwzględnienia czynnika lokalnego, podkreślając tym samym potrzebę wypracowania takiego modelu rozwoju, w którym lokalne i ponadlokalne siły byłyby utrzymywane w równowadze. Przykładem takiego właśnie ujęcia i takiej perspektywy teore-tycznej ma być wypracowana przez niego koncepcja rozwoju neoendogennego (Ray 2006).

Koncepcja ta w sposób oczywisty nawiązuje do klasycznych koncepcji rozwoju endogennego, które miały stanowić alternatywę dla modernizacyjnego modelu rozwoju imitacyjnego, a więc kopiowanego z zewnątrz. Nawiązywały one do kon-cepcji zmiany immanentnej Pitrima Sorokina i zakładały, że warunkiem rozwoju jest odcięcie się od wpływów zewnętrznych (de-linking) i oparcie strategii rozwoju na wewnętrznych czynnikach i mechanizmach (self-reliance). Rozwój

endogen-ny miał zatem stanowić alternatywę dla rozwoju egzogennego, sterowanego z ze-wnątrz, stanowiącego zwykle wynik planowej interwencji rządowej. Koncepcja Raya natomiast wychodzi poza dychotomię endo- i egzogennego rozwoju, zwra-cając uwagę na dialektykę procesu rozwoju lokalnego, w którym endo- i egzo-genne czynniki i mechanizmy nieustannie się przełamują. Jego koncepcja nie jest jednak zwyczajną próbą pogodzenia dwóch opozycyjnych perspektyw teoretycz-nych. Stanowi ona wyraz doświadczeń rolnictwa europejskiego i ewolucji, jakiej ulega unijna polityka rozwoju wsi.

Jak zauważa Ray, termin „endogenny” stanowi w literaturze przedmiotu syno-nim dla „oddolny” (bottom-up), „wspólnotowy” (community) i „uczestniczący”

(participative) i najczęściej jest odnoszony do rozwoju krajów Trzeciego Świa-ta (2006: 278). Koncepcję rozwoju neoendogennego natomiast aplikuje Ray do społeczeństw wyłącznie europejskich, uwzględniając ich specyfi kę, a terminy en-dogenny, partycypacyjny czy lokalny rezerwuje dla krajów rozwijających się. Jak twierdzi bowiem, koncepcja community participation w warunkach europejskich pozostaje jedynie romantyczną ideą i nie przystaje do tutejszej rzeczywistości.

Przenoszenie koncepcji wyrastających z doświadczeń Trzeciego Świata jest zda-niem Raya nieuprawnione, koncepcja rozwoju europejskich obszarów wiejskich opierać się musi na doświadczeniach starego świata. Nowy paradygmat, który proponuje Ray, stanowi zatem przede wszystkim odpowiedź na rezultaty polityki UE i inne zmiany zachodzące w Europie od lat siedemdziesiątych dwudzieste-go wieku (między innymi decentralizację państw narodowych, regionalizm, ruch ekologiczny, renesans lokalizmu), które wymuszają nowe ustosunkowanie się do problematyki rozwoju europejskich obszarów wiejskich.

W klasycznych koncepcjach rozwoju endogennego Ray znalazł cenne idee, które wydają się odpowiadać na wyzwania współczesności, zaadoptował je jed-nak do realiów zglobalizowanego świata, w którym pełna endogeniczność nie jest możliwa, a model oddolnego rozwoju, całkowicie wolnego od wpływów zewnętrznych, może być użyteczny wyłącznie jako narzędzie heurystyczne, sta-nowiąc weberowski typ idealny (Ray 2003: 281). We współczesnym świecie spo-łeczności i układy lokalne nieuchronnie wchodzą bowiem w liczne interakcje ze swoim ponadlokalnym środowiskiem.

Nowe podejście do rozwoju lokalnego charakteryzują zdaniem Raya trzy pod-stawowe elementy: (1) terytorializacja, (2) waloryzacja lokalnych zasobów ludz-kich, oraz (3) partycypacja i kontekstualizacja (2006: 3). Po pierwsze zatem, roz-wój jest organizowany w ramach terytoriów stanowiących zintegrowaną całość.

Po drugie, lokalne zasoby, w tym przede wszystkim kapitał ludzki, stanowią pod-stawę, na której buduje się siłę gospodarki lokalnej oraz życia społeczno-kultural-nego wspólnoty. Po trzecie wreszcie, zakłada się, że znacznej części problemów lo-kalnego środowiska zaradzić można przez animację lolo-kalnego uczestnictwa. Stąd też angażuje się mieszkańców w proces projektowania i implementacji projektów

rozwoju. W ten sposób proces rozwoju ulega kontekstualizacji wokół określonych potrzeb i problemów.

Tworząc założenia teoretyczne koncepcji rozwoju neoendogennego, Ray od-wołuje się przede wszystkim do Lasha i Urry’ego (1994) koncepcji „ekonomii zna-ków i przestrzeni” (economy of signs and space), podkreślając tym samym związek lokalnej tożsamości kulturowej z rozwojem ekonomicznym w dobie rozwiniętego (ponowoczesnego) kapitalizmu, oraz do Bourdieu (1973, 1986) koncepcji kapita-łów, z której zaczerpnął ideę form kapitakapita-łów, ich akumulacji i konwersji.

Istotę jego koncepcji opisują trzy pojęcia: kontekst lokalny – partycypacja – partnerstwo (participation – context – partnership approach) (Ray 2003). Pierw-szy element tej pojęciowej triady wskazuje na potrzebę uwzględnienia lokalnego kontekstu. Każda bowiem społeczność jest w pewnym sensie unikatowa, cechuje ją specyfi czny układ zasobów i możliwości rozwoju. Owa specyfi ka lokalnych za-sobów, szanse i zagrożenia rozwoju lokalnej wspólnoty najlepiej są znane samym mieszkańcom, dlatego to właśnie oni powinni decydować o swojej przyszłości.

Stąd drugim elementem koncepcji rozwoju neoendogennego jest powszechna partycypacja obywatelska. Argumentuje się, że społeczności lokalne powinny odgrywać większą rolę w kształtowaniu programów rozwoju, samodzielnie de-cydując o jego kierunkach i metodach osiągania. Z kolei trzeci element modelu – partnerstwo – wskazuje na potrzebę współpracy licznych aktorów społecznych – lokalnych i ponadlokalnych – zarówno na etapie tworzenia strategii rozwojowych, jak i ich implementacji (Ray 2003, 2006).

Koncepcja rozwoju neoendogennego dużą wagę przywiązuje zatem do lokal-nych zasobów kapitału ludzkiego, który Ray za Bourdieu rozumie jako konglomerat jednostkowych kapitałów: kulturowego, symbolicznego, edukacyjnego, społeczne-go i fi zycznespołeczne-go (zdrowie). Podobnie jak Bourdieu, Ray zakłada, że owe kapitały są z sobą wewnętrznie powiązane, możliwa jest także konwersja jednego typu kapi-tału na drugi. Stan zasobów jednostek zamieszkujących dane terytorium decyduje o możliwościach rozwoju całej społeczności, wymienione wyżej zasoby mogą mieć jednak zdaniem Raya także swoje odpowiedniki na poziomie zbiorowości. Jednym z podstawowych zasobów społeczności jest jej kapitał kulturowy, rozumiany jako zespół cech wyróżniających daną zbiorowość spośród innych. Obejmuje on takie elementy, jak lokalne zwyczaje, rytuały społeczne, tradycje, język, wytwory kultu-rowe, praktyki i wartości wyniesione z przeszłości. Lokalna kultura nie pozostaje jednak wolna od wpływów globalizującego się świata, warunkiem trwania i rozwo-ju lokalnej społeczności jest zatem efektywne integrowanie elementów lokalnych, tradycyjnych z elementami obcymi, napływającymi do społeczności z zewnątrz.

Pociąga to za sobą kolejną nieodzowną cechę sprawnie funkcjonującego układu lokalnego: kreatywność i orientację na przyszłość (Ray 2006: 5).

Koncepcja Raya jest ponadto wyrazem humanistycznego stosunku do rozwo-ju, w którym podstawowe znaczenie ma szeroko rozumiana poprawa jakości życia

lokalnej ludności, w tym jej upodmiotowienie. Rozwój neoendogenny zakłada za-tem powszechną partycypację mieszkańców danego układu lokalnego i szczegól-ne znaczenie przypisuje tym zasobom, których nosicielami są sami mieszkańcy.

Uczestnictwo mieszkańców w inicjatywach lokalnych, na które kładzie nacisk mo-del neoendogennego rozwoju, charakteryzuje się wieloma czynnikami, spośród których cztery zyskały w literaturze przedmiotu i praktyce badawczej szczególną popularność (Ray 2006: 6). Po pierwsze, wynikać może ono z instrumentalnych przesłanek współdziałających aktorów, którzy angażują się w zbiorowe działania wyłącznie wtedy, gdy służą one ich własnym interesom i zaprzestają takiego dzia-łania, gdy tylko przestaje przynosić im ono korzyści. Po drugie, przesłanką dla zbiorowego działania mogą być względy etyczne, takie jak moralne zobowiązanie do troski o wspólnotowy dobrostan (collective well-being). Poczucie zakorzenienia będzie wymuszać wzajemność zachowań, a kontrola społeczna ograniczy skłon-ności indywidualistyczne. W tym jednak wypadku niezbędna staje się kulturowa homogeniczność społeczności, wyrastająca ze wspólnoty tradycji i wyrażająca się w silnej tożsamości lokalnej. Taka kulturowa jednorodność zdarza się jednakże współcześnie niezwykle rzadko i dotyczy wyłącznie „starych”, względnie zamknię-tych społeczności. Trzecie możliwe źródło aktywności zbiorowej stanowi kapitał społeczny, rozumiany za Fukuyamą jako „nieformalne normy sprzyjające współ-pracy” (Fukuyama 1997, za: Ray 2006: 7). Kapitał społeczny – jako nieformal-na norma regulująca stosunki międzyludzkie – z jednej strony zmniejsza koszty transakcji i przez to może sprzyjać rozwojowi gospodarczemu danego terytorium, z drugiej strony przyczynia się do tworzenia silnych społeczności: tętniących ży-ciem, aktywnych politycznie, opiekuńczych, o bardziej humanistycznym charak-terze (Ray 2003: 285; por. Putnam 1995). Partycypacja lokalna może być również wynikiem działalności społecznych animatorów. Model ten nie wyklucza zatem ingerencji z zewnątrz, gdy rozwój jest inicjowany przez ponadlokalne agendy (na przykład rządowe).

Niezależnie od metody animowania partycypacji obywatelskiej i osiągania współpracy aktorów lokalnych uważa się, że dla osiągnięcia i utrzymania trwałego rozwoju neoendogennego niezbędne jest partnerstwo społeczne przedstawicie-li biznesu, sektora pubprzedstawicie-licznego i pozarządowego danego terytorium (Ray 2003:

286). Partnerstwo takie stanowi konieczne narzędzie implementacji projektów neoendogennego rozwoju oraz ich zarządzania. Aktorzy społeczni mobilizują w ramach partnerstwa swoje zasoby i integrują wysiłki dla osiągnięcia wspól-nie zamierzonego celu. Rezultatem jego działalności może być z jednej strony wzrost konkurencyjności lub innowacyjności danego terytorium, z drugiej zaś powszechne uczestnictwo w społecznym i gospodarczym rozwoju społeczności (por. Ray 2003: 286).

Cechą dystynktywną modelu rozwoju neoendogennego, odróżniającą go od tradycyjnych koncepcji rozwoju endogennego, jest jednak przede wszystkim

to, że obok powszechnej partycypacji aktorów lokalnych, udział aktorów po-zalokalnych – takich jak rząd centralny i jego agendy, narodowe i regionalne organizacje pozarządowe czy ciała międzynarodowe (na przykład Komisja Eu-ropejska, Bank Światowy) – uważa się za równie pożądany i często nieodzowny jego element. Jak pisze Ray, „Nawet najbardziej endogenne inicjatywy prędzej czy później potrzebują fi nansowego wsparcia lub też innego rodzaju form po-mocy ze strony organizacji poziomu ponadlokalnego” (2006: 281). Ważnym źródłem zasobów zewnętrznych są także kontakty między społecznościami, także te o międzynarodowym zasięgu. Kontakty te mogą dotyczyć wymiany doświadczeń i know-how, współpracy w dziedzinie kultury, ale również współ-pracy gospodarczej. Wszelkie formy współwspół-pracy międzygminnej czy programy miast partnerskich przynoszą uczestniczącym w nich społecznościom trudne do przecenienia korzyści.

W Polsce koncepcja rozwoju neoendogennego jest niemal nieznana. Bada-nia w tym nurcie prowadziły tylko dwa ośrodki akademickie w kraju: krakowski i łódzki, oba były bowiem zaangażowane w europejski projekt badawczy poświę-cony znaczeniu wiedzy lokalnej w rozwoju zrównoważonym obszarów wiejskich, gdzie wykorzystywano koncepcję Raya (zob.: Adamski, Gorlach 2006).

Podsumowując zatem, model rozwoju neoendogennego zakłada rozwój od-dolny, oparty na lokalnych zasobach i mechanizmach, ale (na co wskazuje przed-rostek neo-) przy wsparciu rozmaitych czynników ponadlokalnych, które również powinny być brane pod uwagę zarówno w teoretycznej analizie, jak i w praktyce planowania rozwoju. Ten nowy paradygmat odzwierciedla podstawową zmianę w postrzeganiu rozwoju: jest on oparty na lokalnych zasobach, zarówno fi zycz-nych, jak i ludzkich, ogniskuje się ponadto na potrzebach, oczekiwaniach, ale także na zdolnościach i perspektywach lokalnej ludności, przez co nabiera huma-nistycznego wymiaru (Ray 2003: 278). Jednocześnie zakłada istotny wpływ czyn-ników ponadlokalnych, które mogą być przez społeczność wykorzystywane jako źródło zewnętrznych zasobów rozwojowych.