Koncepcje aktywizacji (community development)

Koncepcje community development powstawały w środowisku administratorów kolonii brytyjskich w odpowiedzi na problemy niedorozwoju i cywilizacyjnego zapóźnienia krajów kolonialnych. Stanowiły one ponadto wyraz ówczesnych idei Organizacji Narodów Zjednoczonych, które znajdowały swoje odzwierciedlenie w polityce zachodnich państw narodowych. Koncepcja community development znalazła zastosowanie w różnych kontekstach społeczno-politycznych. Przede wszystkim służyła polityce Organizacji Narodów Zjednoczonych, która począw-szy od 1948 roku, realizowała program pomocy krajom Trzeciego Świata. Ten nurt omawianej koncepcji ewoluował w stronę koncepcji rozwoju uczestniczą-cego (participatory development), która zostanie omówiona w dalszej części ni-niejszego rozdziału. Jednocześnie koncepcję community development rozwijano na potrzeby polityki społecznej państw zachodnich, w której stanowiła narzędzie zwalczania problemów społecznych. Ten z kolei nurt zrodził popularną obecnie koncepcję budowy potencjału lokalnego (community capacity building), która

również zostanie przedstawiona w tym rozdziale. Oba nurty koncepcji community development rozwijały się do połowy lat osiemdziesiątych minionego wieku, kie-dy w wyniku wyzwań procesów globalizacyjnych stanęły w obliczu konieczności niezbędnych przeformułowań. Ostatecznie Organizacja Narodów Zjednoczonych zrezygnowała z koncepcji community development na rzecz koncepcji rozwoju zrównoważonego (omówionej w końcowej części niniejszego rozdziału), która jednak podzielała wiele idei ze swą poprzedniczką.

Irwin Sanders (1970) charakteryzuje community development jako połączenie dwóch wcześniejszych koncepcji: organizacji społeczności (community organiza-tion), powstałej w okresie pierwszej wojny światowej, oraz późniejszej koncepcji rozwoju ekonomicznego (community economic development). Idea community or-ganization – którą za Ron Shaff erem i Gene F. Summers można określić jako per-spektywę rozwoju społeczności (development-of-the-community) – postrzega spo-łeczność w kategoriach jakości relacji międzyludzkich, które określają dobrostan mieszkańców (Shaff er, Summers 1989: 173). Stąd też podstawowe dla rozwoju społeczności staje się wzmacnianie lokalnych organizacji i instytucji, animowanie aktywności obywatelskiej i budowanie więzi międzyludzkich. Idea rozwoju eko-nomicznego natomiast traktuje społeczność jako terytorium, w którego granicach przebiegają różnorakie procesy, określające pozycję danej społeczności względem innych. Proces rozwoju społeczności w tym ujęciu przypomina zatem zarządza-nie fi rmą. Szczególnego znaczenia nabiera planowazarządza-nie, zwraca się uwagę na sam proces rozwoju i jego poszczególne stadia, przez które społeczność musi przejść, by osiągnąć zamierzony cel, to znaczy przede wszystkim tworzyć odpowiednie miejsca pracy i dbać o wzrost dochodów lokalnej ludności. (zob. Sanders 1970: 9;

Shaff er, Summers 1989: 173). Takie ujęcie można za cytowanymi autorami okre-ślić mianem rozwoju w społeczności (development-in-the-community). Sanders zauważa, że „(...) do połączenia [idei – przyp. M.K.] community organization, ak-centującej lokalne działanie i wykorzystanie lokalnych zasobów, z [ideą – przyp.

M.K.] economic development, która kładzie nacisk na planowanie na poziomie narodowym, ostrożną alokację zasobów i systematyczne osiąganie zamierzonych celów, mogło dojść jedynie w tym szczególnym momencie, jakim był okres po-wojenny” (Sanders 1970: 9). Zdaniem tego autora, właśnie powojenny kontekst stanowi klucz do zrozumienia istoty omawianej koncepcji.

Koncepcja community development opierała się przede wszystkim na idei partycypacji lokalnej i przekonaniu, że społeczność lokalna stanowi najlepsze i najwłaściwsze miejsce do rozwiązywania problemów społecznych i kreowania rozwoju. Jak ujmuje to Wierzbicki: „W ich [społeczności – przyp. M.K.] ramach jednostka spędza większość swego życia, poprzez nie dokonuje się przekazywa-nie dorobku kulturowego pokoleń i proces socjalizacji. Rówprzekazywa-nież tego rodzaju zjawiska, jak upowszechnienie kultury, racjonalizacja postaw, modernizacja ży-cia poprzez akceptacją innowacji, dokonują się w ramach społeczności lokalnej.

Wracamy więc w końcu do społeczności lokalnej i stwierdzenia jej doniosłego znaczenia, które dostrzegamy tym wyraźniej, im silniejszy kryzys przeżywa całe społeczeństwo” (Wierzbicki 1973: 19). Community development miało polegać na planowanej, odgórnie zarządzanej animacji lokalnej, której rezultatem miała być względna samowystarczalność, samopomoc i samodzielność społeczności lokal-nej w rozwiązywaniu problemów społecznych i polepszaniu własnego środowiska.

Idee te opierały się na funkcjonalistycznym wierzeniu, że samopomoc w ramach społeczności jest integralnym elementem szerszego rozwoju społecznego (Bender 1986, za: Littrell i Hobbs 1989: 48). Innymi słowy, rozwój społeczny państwa to suma sukcesów rozwijających się i samodzielnie radzących sobie z problemami społeczności. Wierzono, że poprzez społeczną mobilizację społeczny i gospodar-czy postęp ulegnie przyspieszeniu, a jego dystrybucja będzie bardziej sprawied-liwa (Midgley 1986: 13–14). Koncepcja community development wyrażała zatem ideę sprawiedliwego społecznie rozwoju „od dołu”.

Community development ma wiele defi nicji. Według powszechnie stosowanej defi nicji ONZ, community development oznacza „(...) proces, w wyniku którego dochodzi do połączenia wysiłków lokalnej ludności i przedstawicieli władz w kie-runku poprawy ekonomicznych, społecznych i kulturowych warunków funkcjo-nowania społeczności, integrowania tych społeczności z życiem całego narodu i umożliwienia im udziału w rozwoju kraju. Proces ten składa się z dwóch pod-stawowych elementów: partycypacji mieszkańców w działaniach na rzecz popra-wy poziomu życia, przy czym powinni oni polegać na własnej inicjatywie w ta-kim stopniu, w jata-kim to tylko możliwe; oraz dostarczania [tym społecznościom – przyp. M.K.] technicznej i wszelkiej innej pomocy w sposób, który pobudza lokalną inicjatywę, samopomoc i pomoc wzajemną oraz sprawia, że stają się one bardziej efektywne” (United Nations 1963: 4, za: Christenson, Fendley, Robinson 1989: 14). Obok tej defi nicji – stworzonej przede wszystkim na potrzeby progra-mów pomocy rozwojowej – funkcjonuje wiele innych, różniących się między sobą rozłożeniem akcentów. Lee J. Cary, dokonawszy przeglądu literatury na ten temat, wskazuje na kilka podstawowych elementów konstytutywnych defi nicji tego po-jęcia (1970: 2–5). Po pierwsze, koncepcja community development odwołuje się do idei społeczności, o czym informuje już pierwszy człon pojęcia (community).

Po drugie, jej nieodzowny element stanowi lokalna inicjatywa i przywództwo. Po trzecie, w procesie rozwoju wskazuje się na konieczność wykorzystania zasobów zarówno endo-, jak i egzogennych. Po czwarte, koncepcja ta opiera się na idei inkluzywnej partycypacji. Po piąte, postuluje się uporządkowanie i jednocześnie wszechstronność w ujmowaniu rozwoju społeczności. Po szóste wreszcie, w tym ujęciu podkreśla się, że proces rozwoju musi być demokratyczny, racjonalny i zo-rientowany na osiągnięcie określonych celów.

Mimo tych wspólnych elementów community development można defi niować z różnych perspektyw, wyznaczających odmienne pola analizy. Irwin T. Sanders

wskazuje na cztery obowiązujące w literaturze rozumienia tego pojęcia: jako pro-cesu, jako metody, jako programu i jako ruchu społecznego (Sanders 1958: 1–12).

Analiza community development w ujęciu procesowym kładzie nacisk na stadial-ność i sekwencje zmian, przechodzenie społeczności lokalnej od jednego stadium do drugiego. Postępowość tych zmian ocenia się za pomocą ustalonych kryteriów.

Może to być na przykład przejście od znikomej partycypacji mieszkańców do sy-tuacji, w której wszyscy mieszkańcy uczestniczą w procesie rozwoju, albo od sta-dium minimalnej do maksymalnej współpracy podmiotów lokalnych. Koncepcje community development rozumiane jako metoda stanowią środek do osiągania określonego, zdefi niowanego wcześniej celu. Nacisk jest zatem kładziony na ów cel rozumiany jako punkt końcowy całego procesu. W tym ujęciu interesuje nas efektywność przyjętych procedur i podjętych działań z punktu widzenia osiąga-nych celów. Community development rozumiane jako program ma bardziej złożo-ny i obszerzłożo-ny charakter, stanowi bowiem zestaw zadań, jakie zamierza się w danej społeczności wdrażać, wraz z planem ich realizacji. Tutaj nacisk jest kładziony na działania, które planuje się w danej społeczności podjąć, by osiągnąć zdefi niowa-ne cele. Wreszcie community development można analizować także jako ruch spo-łeczny, rozumiany jako zbiorowe przedsięwzięcie, „krucjata”, jak określa ten ruch Sanders, na rzecz postępu. Ruch ten z czasem instytucjonalizuje się, wykształca własną strukturę organizacyjną, procedury i profesjonalnych działaczy. W tym ujęciu idea community development ma silnie wartościujący charakter, akcento-wana jest określona idea rozwoju, propagoakcento-wana przez jej zwolenników.

W praktycznym wymiarze koncepcja community development przybiera dwo-jaką postać. Z jednej strony rozwija się programy pomocy eksperckiej i edukacji rozwojowej (technical assistance), z drugiej propaguje się ideę samopomocy (self--help). Te dwie idee, szczególnie zaś idea samopomocy, stanowią – obok idei par-tycypacji – zdecydowanie najczęstsze wątki w literaturze z zakresu community de-velopment (zob. Christenson 1989: 27–29). Koncepcja samopomocy opiera się na przekonaniu, że współpracując z sobą, ludzie mogą i powinni poprawiać własną sytuację, radzić sobie z problemami oraz wzmacniać swój społeczny i ekonomicz-ny dobrostan. Obok praktyczekonomicz-nych korzyści z samodzielnego rozwiązywania prob-lemów współpraca mieszkańców sprzyja ponadto umacnianiu poczucia wspól-noty, stwarzając podstawę do współpracy w przyszłości (Litterell, Hobbs 1989:

48). W koncepcji samopomocy szczególnie ważny jest sam proces, przez który mieszkańcy społeczności przechodzą, próbując osiągnąć zamierzony cel (Chri-stenson 1989: 33). W trakcie tego procesu jednostki nabywają ważnych umiejęt-ności i uczą się, jak radzić sobie z problemami własnego środowiska. Wykształcają rozwiązania i instytucje, które służą poprawie sytuacji danej społeczności także i w przyszłości. Jeśli w danej społeczności wzory samopomocy są nieobecne, moż-na je wprowadzić przy pomocy zewnętrznych ekspertów i organizacji (community workers lub development agents). Interwencja ta (technical assistance) polega na

pracy ze społecznością w kierunku wytworzenia zdolności współpracy oraz sa-mopomocy i pomocy wzajemnej. Zewnętrzni eksperci nie podają gotowych roz-wiązań – pomagają społeczności zdefi niować jej problemy i potrzeby, zachęcają do poszukiwania własnych rozwiązań i samodzielnego zmierzenia się z proble-mem (por. Litterell, Hobbes 1989: 48–49; Christenson 1989: 33–34; Morris 1970:

173–194; Fear, Gamm, Fisher 1989: 69).

Trzeba zaznaczyć, że klasyczne koncepcje technical assistance, podobnie jak idea samopomocy, stanowiły przykład odgórnej strategii rozwoju i narzędzia wdrażania planowej zmiany. Cele rozwoju były defi niowane przez zewnętrzne, często globalne agendy, takie jak ONZ czy WHO, partycypacja lokalnej ludności stanowiła jedynie narzędzie realizacji tych celów. Technical assistance początkowo opierała się wyłącznie na instruktażu, jak należy realizować zaplanowane działa-nia. Samopomoc była sposobem na minimalizację kosztów. Jak zauważa Marjorie Mayo, community development w swej początkowej fazie stanowiła w rzeczywi-stości narzędnie umacniania dominacji krajów rozwiniętych (Mayo 1975, 2000).

Mobilizacja ludności, budowa i umacnianie instytucji służyły zarówno cywilizacji krajów zacofanych, jak i ich eksploatacji (Midgley 1986: 17). W latach pięćdzie-siątych dwudziestego wieku nie zastanawiano się jeszcze nad problemem władzy w rozwoju, idee emancypacji również pozostawały obce. Celem programów com-munity development była wówczas realizacja – oparta na samopomocy – takich podstawowych zadań, jak alfabetyzacja ludności czy promocja zdrowia. Takie ujęcie nie wytrzymało jednak próby czasu i stało się szybko przedmiotem krytyki.

Zwracano uwagę przede wszystkim na potrzebę rozszerzenia partycypacji miesz-kańców poza fazę implementacji, dlatego w późniejszych koncepcjach community development, jak choćby w zaprezentowanej wyżej technical assistance, przybiera bardziej demokratyczną i inkluzywną formę dialogu. Ostatecznie z krytyki com-munity development wyrosły koncepcje pratycypacji lokalnej (comcom-munity parti-cipation), które postulowały większe skoncentrowanie na ludziach jako podmio-tach rozwoju oraz upolitycznienie partycypacji, postrzeganej jako dynamiczny i złożony proces (Midgley 1986: 17).

Idea comunity development cieszyła się znaczną popularnością także w Polsce, gdzie trafi ła na początku lat siedemdziesiątych dwudziestego wieku, stanowiąc odpowiedź na rosnącą popularność zachodnich studiów nad tym problemem.

Koncepcje te określano w rodzimej socjologii dość niezręcznym terminem „ak-tywizacja i rozwój społeczności lokalnej”, podkreślając tym samym konieczność uaktywnienia członków społeczności dla jej pełnego i trwałego rozwoju. Jak za-uważa jeden z czołowych badaczy tej problematyki w warunkach polskich, Zbi-gniew T. Wierzbicki, „Pierwszy człon tego określenia «aktywizacja» wydaje się nam potrzebny, gdyż może istnieć rozwój miejscowości jako takiej (na skutek cen-tralnie fi nansowanych inwestycji) bez aktywizacji jej ludności” (Wierzbicki 1973:

18). Właśnie element „aktywizacji” nabierał w warunkach centralnie sterowanego

państwa polskiego szczególnego znaczenia, zwracając uwagę na potrzebę urucho-mienia oddolnych mechanizmów rozwoju i ich decentralizację. Wśród polskich prac na temat rozwoju aktywizacji i rozwoju społeczności lokalnych trzeba ko-niecznie wymienić pracę pod redakcją Wierzbickiego z 1973 roku Aktywizacja i rozwój małych społeczności lokalnych, pracę Anny Turskiej z 1990 roku Anato-mia działań zbiorowych w społecznościach lokalnych oraz pracę Jana Turowskiego (1992). Z idei tej skorzystał także w swoich interesujących badaniach nad czyn-nikami rozwoju społeczności wiejskiej Zygmunt Seręga (1993). Kilka lat później ukazało się wiele publikacji o charakterze przewodników dla działaczy lokalnych, fi nansowanych głównie przez organizacje pozarządowe, między innymi Dzia-łaj lokalnie. 12 modelowych inicjatyw lokalnych (2001), Abecadło dziaDzia-łaj lokalnie (Frątczak, Tokarz 2003).

Współcześnie koncepcja aktywizacji nie znajduje już tak szerokiego zaintere-sowania, ale jej idee są w dalszym ciągu obecne, bardziej jednak w charakterze na-rzędzia rozwoju, niż całościowej jego koncepcji (warto wskazać choćby omawianą dalej koncepcję rozwoju neoendogennego). Kontynuację tej koncepcji stanowią – między innymi – idea aktywnej społeczności obywatelskiej oraz działalność organizacji pozarządowych na rzecz rozwoju lokalnych układów, w tym przede wszystkim animacja działań lokalnych. Tego typu animację szczególnie mocno wspiera się w Wielkiej Brytanii, o czym świadczy liczna literatura na ten temat, ale i w Polsce możemy odnaleźć tego typu programy, czego przykładem może być działalność Instytutu Spraw Publicznych i Akademii Rozwoju Filantropii w Pol-sce, jak na przykład inicjatywa „Budujemy Nowy Lisków”. Elementy koncepcji community development znajdziemy w omówionych w dalszej części rozdziału koncepcjach rozwoju uczestniczącego oraz budowy potencjału lokalnego, które stanowią kontynuację tejże idei.