Radzionków: wybór przypadku i hipotezy badawcze

Zgodnie z założeniami metody wybrany do poszerzonej analizy przypadek po-winien albo stanowić odchylenie od przyjętego w teorii modelu, albo wyraźnie mu odpowiadać. Ze względu na rzadkość występowania interesującego nas feno-menu w warunkach polskich zdecydowano oprzeć badania na przypadku, który w jaskrawy sposób wydawał się „pasować” do teorii. Tylko bowiem w ten sposób można było wskazać mechanizmy oraz określić czynniki i uwarunkowania roz-woju alternatywnego.

Należało zatem znaleźć społeczność, w której upodmiotowienie i jakość życia wyraźnie się rozwijają. O taki modelowy przypadek społeczności upodmiotowio-nej w Polsce nie było łatwo – zazwyczaj obserwacje lokalupodmiotowio-nej rzeczywistości wyda-wały się podważać zasadność koncepcji alternatywnego rozwoju. Zbiegiem kilku okoliczności wybór padł na Radzionków, który funkcjonował już w środowiskach naukowych i samorządowych jako swego rodzaju fenomen sukcesu.

O Radzionkowie zrobiło się głośno, gdy w 1998 roku, po ośmiu latach zaciętej walki odzyskał administracyjną niezależność. Dynamiczny rozwój, ożywienie kul-turalne i duża aktywność społeczna mieszkańców zwracały uwagę śląskich uczo-nych, dziennikarzy, urzędników wojewódzkich i polityków. Uwagę przyciągały także obiektywne wskaźniki rozwoju społeczności, takie jak odsetek mieszkańców ze stałym dostępem do internetu lub wskaźnik inwestycji w przeliczeniu na miesz-kańca, które sytuowały Radzionków w ścisłej czołówce gmin w Polsce. Radzionków pojawiał się na regionalnych konferencjach, seminariach i spotkaniach, na których przywoływano sukcesy społeczności, jako wzór „dobrego rozwoju” i przykład lo-kalnego społeczeństwa obywatelskiego. W 2005 roku sprawujące w Radzionko-wie władzę Radzionkowskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, które walczyło o niezależność gminy, zostało uhonorowane przez Sejmik Województwa Śląskiego Złotą Odznaką Honorową za Zasługi dla Województwa Śląskiego. Na tle innych gmin Śląska, ale także kraju, Radzionków był bowiem miejscowością wyjątkową.

Już pierwsze odwiedziny w społeczności i pierwsze rozmowy z mieszkańcami i lo-kalnymi liderami pozwalały uznać Radzionków za przykład sukcesu.

Radzionków położony jest na obrzeżach Górnośląskiego Okręgu Przemysło-wego. Jego początki sięgają trzeciej dekady czternastego wieku. Pierwsza wzmian-ka o miejscowości pochodzi z 1326 roku i dotyczy budowy kościoła. Prawdziwy rozwój osady datować jednak należy na osiemnasty wiek, kiedy na Górny Śląsk wkroczył wielki przemysł. Rozwój przemysłu wpłynął na szybki wzrost liczby mieszkańców Radzionkowa i kształt społeczny osady, która w tym czasie niewiele się różniła od przemysłowych społeczności Europy Zachodniej, co zresztą stano-wiło powód do dumy tutejszej ludności.

Podobnie jak inne społeczności Śląska, Radzionków stanowił pogranicze kul-turowe. Mimo ponad siedmiuset lat oderwania od organizmu polskiego i wie-loletniego panowania niemieckiego Radzionków pozostał polski. Świadomość narodową kształtował Kościół katolicki, bardzo aktywny w tym okresie. W wyni-ku trzech powstań śląskich i plebiscytu w 1921 rowyni-ku, w którym radzionkowianie stosunkiem 5625 do 1184 głosów opowiedzieli się za opcją polską, gminę przyłą-czono do Polski.

Prawa miejskie Radzionków otrzymał dopiero w 1951 roku. W wyniku refor-my administracyjnej w 1975 roku gmina została wcielona do sąsiedniego Bytomia, z czym radzionkowianie nigdy się nie pogodzili. Początek transformacji ustrojowej i pierwsza reforma administracyjna kraju przyniosły nadzieje na usamodzielnienie

gminy. Powstało Radzionkowskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne (RTSK), któ-re opracowało program walki o samodzielny Radzionków i – w drodze któ-refektó-rendum – doprowadziło do jego usamodzielnienia w 1998 roku, jako gminy miejskiej.

Obecnie Radzionków liczy siedemnaście tysięcy mieszkańców, zajmuje po-wierzchnię 1314,65 ha, z czego 65% stanowią użytki rolne. Z rolnictwa utrzy-muje się jednak jedynie niewiele ponad 9% pracujących radzionkowian; 49%

mieszkańców utrzymuje się z pracy w przemyśle, a 41% z pracy w sektorze usług.

W gminie funkcjonuje 1398 prywatnych podmiotów gospodarczych, w których zatrudnienie znajduje niemal 62% ogółu pracujących w Radzionkowie. Gminę cechuje jednakże niski wskaźnik zatrudnienia: zaledwie 25% ogółu pracujących radzionkowian znajduje pracę w gminie, pozostałe 75% pracuje poza nią, korzy-stając z bliskości aglomeracji katowickiej.

Próbując nakreślić społeczno-kulturową charakterystykę gminy, trzeba zwró-cić uwagę przede wszystkim na takie jej elementy, jak obecność śląskich tradycji i silnej tożsamości lokalnej. Tożsamość Radzionkowa wiąże się z funkcjonującym w społeczności od kilku wieków górnictwem, które zadecydowało o górniczym charakterze społeczności. Radzionków jawi się ponadto jako społeczność zinte-growana i aktywna – obecnie w mieście aktywnie działa 25 organizacji pozarzą-dowych, odbywają się liczne spotkania, imprezy, podejmowane są różnego ro-dzaju lokalne inicjatywy. Radzionków uczestniczy ponadto w wielu inicjatywach ponadlokalnych, których inicjatorami są zewnętrzni aktorzy, jak na przykład Fundacja Batorego czy Archidiecezja Katowicka.

Podsumowując zatem, Radzionków jest starą społecznością górniczą, o sil-nych tradycjach i tożsamości, w której można zaobserwować znaczną aktywność społeczną lokalnych aktorów, samozorganizowanie, i w której jednocześnie za-znaczają się silne trendy rozwoju alternatywnego (wymiary poprawy jakości życia i upodmiotowienia). Właśnie współobecność tradycji i nowoczesnych trendów rozwojowych wydaje się tutaj szczególnie interesująca, pozwala bowiem na eks-plorację związków tradycji z mechanizmami rozwoju lokalnego. Radzionków jest ponadto przykładem rozwoju oddolnego, samoistnego, a nie implementowanej z zewnątrz, planowej zmiany, stąd stanowi szczególne „laboratorium” dla intere-sujących nas procesów.

Co zatem zadecydowało o fenomenie Radzionkowa? Co warunkuje powstanie i funkcjonowanie inkluzywnej społeczności lokalnej w Radzionkowie? Jak się ona kształtuje? Wydaje się, że zbadanie Radzionkowa pozwoli odpowiedzieć na pytanie, jak powstają i funkcjonują takie społeczności, pozwoli postawić nowe hipotezy i od-naleźć kolejne problemy badawcze nad istotą społeczności lokalnych nowego typu.

Hipotezy w studium poszerzonego przypadku mają specyfi czną formę. Celem nie jest bowiem weryfi kacja przyjętych założeń, a odkrywanie przebiegu zjawisk i procesów. Hipotezy służą organizacji badań, wyznaczają kierunki poszukiwań, pozwalają obserwowane zjawiska „zakorzenić” w teorii. Mają one jednak w

wy-padku tego typu badań bardzo elastyczny charakter. Jak już bowiem podkreślano, metoda poszerzonego przypadku przyjmuje postać dialogu – w tym dialogu teorii samej z sobą. W trakcie badań pojawiać się więc mogą kolejne hipotezy, które wynikają z obserwowanych zjawisk i które – nawiązując do różnych teorii – po-zwalają wyjaśnić przebieg procesu bądź istotę stanowiącego przedmiot badań zja-wiska. Są to zatem jedynie hipotezy „ukierunkowujące” poszukiwania badawcze, jak niegdyś określił je Bronisław Malinowski. Zawsze jednak badania metodą roz-szerzonego przypadku rozpoczyna się od dogłębnego poznania teorii i literatury na ten temat. Burawoy instruuje: „musimy wyłożyć tak spójnie, jak to możliwe, to, co spodziewamy się odkryć w badanym miejscu przed wyjściem w teren” (Bura-woy 1991: 9, za: Babbie 2007: 321).

W omawianym projekcie przyjęto kilka takich ogólnych, „ukierunkowują-cych” hipotez. Przede wszystkim założono – na podstawie zebranych wstępnie informacji – że proces rozwoju w społeczności Radzionkowa miał charakter oddolny, nie był inspirowany z zewnątrz i opierał się na endogennych mechani-zmach. Postawiono przy tym hipotezę, że mechanizmami rozwoju społeczności była przede wszystkim jej tradycja stanowiąca wynik doświadczeń historycznych w połączeniu ze skuteczną polityką lokalnych władz.

Źródła obecnego stanu rzeczy w Radzionkowie należy upatrywać w „trzech historiach”, których splot zadecydował o potencjale rozwojowym badanej gminy:

historii politycznej regionu, a więc „narożnikowego” charakteru Górnego Śląska i związanych z tym ciągłych zmian przynależności państwowej, historii gospo-darczej, sprowadzającej się w tym wypadku do rozwoju przemysłu wydobywcze-go, i wreszcie historii społecznej, która była niejako konsekwencją uwarunkowań politycznych i gospodarczych, a wyrażała się w specyfi cznej kulturze i wzorach organizacji życia społecznego radzionkowian i Ślązaków w ogóle.

Specyfi kę badanej gminy określił zatem z jednej strony charakter pogranicza i ciągłe zmiany przynależności państwowej, które wytworzyły silną tożsamość lo-kalną i świadomość odrębności, co z kolei pozwalało społeczności zachować pod-miotowość i sprawnie funkcjonować niezależnie od zmieniającego się otoczenia, z drugiej zaś strony – rozwój górnictwa, który również decydował o społeczno--kulturowym kształcie osady. Cechy te wpłynęły na kształt lokalnego społeczeń-stwa obywatelskiego.

Wszystkie te wymiary (polityczny, gospodarczy i społeczny) przełamywały się w lokalnym mikroświecie Radzionkowa, określając jego tożsamość w niejednako-wym stopniu. O ile pewne elementy miały specyfi cznie lokalny charakter, o tyle inne były wspólne wszystkim śląskim społecznościom, a jeszcze inne są uniwer-salne dla każdej osady górniczej, niezależnie od jej usytuowania na mapie Europy.

Chodzi zatem o analizę podłoża historycznego trojakiego rodzaju: historii regio-nu, następnie specyfi cznych doświadczeń historycznych każdej społeczności gór-niczej i wreszcie splotu zdarzeń i doświadczeń historycznych samego

Radzion-kowa, który „wrzucił” badaną gminę na określoną ścieżkę rozwoju. Wszystkie te elementy są z sobą nierozłącznie powiązane i wszelkie próby oddzielnego ich traktowania mają sztuczny charakter. Zabieg ten jest jednak – w moim głębokim przekonaniu – niezbędny dla celów proponowanej tutaj analizy.

Założono, że silna lokalna tożsamość, wsparta pamięcią doświadczeń histo-rycznych, dostarcza mieszkańcom „poczucia zakorzenienia” i pozwala dziś na rozszerzenie układu odniesienia poza społeczność regionu i granice państwa na-rodowego. Staje się ona ponadto narzędziem upodmiotowienia, prowadząc do rozwoju społeczności.

Spodziewano się także, że w przekształcaniu lokalizmu tradycyjnego w mobil-ny ważną rolę odgrywają lokalni liderzy. Liderzy lokalni traktują tradycję i kulturę jako lokalne zasoby i narzędzia rozwoju, przekształcając je w szczególnego rodza-ju kapitał. Założono, że niezwykle istotnym czynnikiem rozworodza-ju społeczności jest ponadto polityka kulturalna miasta, współtworzona z lokalnymi organizacjami pozarządowymi (czynnik instytucjonalny). Wykorzystanie potencjału obywatel-skiego i jego wzmacnianie jest natomiast możliwe dzięki specyfi ce systemu spra-wowania władzy lokalnej. Przyjęto, że wszystkie wymienione elementy współod-działywały na siebie, określając dynamikę rozwoju.