Indywidualna wizja artystyczna a społeczny obraz świata

Badania nad językiem pisarzy mają w Polsce długą tradycję. Na gruncie lingwistyki polskiej pojęcie język osobniczy pojawiło się w pracy Zenona Klemensiewicza w 1946 roku. W artykule Jak scharakteryzować język osobniczy? badacz ten określa idiolekt

jako „system wyrazów, typów fleksyjnych, typów słowotwórczych, schematów i szablonów syntaktycznych, który stanowiąc pewien ułamek języka zbiorowiskowego,

przechowuje się w świadomości osobniczej (…)” (Klemensiewicz 1961a: 204). W pracy padają niezwykle cenne uwagi na temat idiolektu. Zenon Klemensiewicz język

osobniczy wiąże z „językiem zbiorowiskowym”, czyli językiem ogólnym. Idiolekt jest wariantem tak rozumianego „języka zbiorowiskowego”. Autor wyraźnie odróżnia go od

stylu, czyli „zespołu właściwych osobnikowi tendencji stylizacyjnych, czyli tendencji

do kształtowania wypowiedzi jako pewnych struktur wyrazowych” (Klemensiewicz 1961a: 205). W kształtowaniu idiolektu zasadniczą rolę pełnią normy ponadindywidualne: „podporządkowanie się mówiącego konwencjom prowadzi do powstania norm o charakterze idiolektycznym” (Kozłowska 2009: 113). Jak zaznacza Teresa Skubalanka, w ujęciu zaproponowanym przez Klemensiewicza główny akcent został położony na „systemowość i odstępstwa od niej, czyli w centrum rozważań pojawia się tu sprawa norm ogólnych i norm indywidualnych” (Skubalanka 1995: 203). Według Klemensiewicza w języku osobniczym istnieje tzw. „złoże własne” („przyrodzony zasób, który podlega stylizacji samorzutnej”) i „złoże postronne”, czyli „zasób zdobywany przez osobnika świadomie”, celowo wykorzystywany w „stylizacji umyślnej” (Klemensiewicz 1961a: 207-208). Językoznawca postuluje analizę zasobów „złoża własnego” w badaniach języka pisarzy. Przede wszystkim należy opisywać te cechy „języka poety”, które są dla niego charakterystyczne. Wartościowe okazują się

także wszelkie analizy „języka utworów poety”. Nie należy jednak zapominać, że elementy indywidualne koegzystują tam z elementami ogólnymi (por.

Klemensiewicz 1961b: 301-302).

Pojęcie idiolektu w literaturze przedmiotu ma kilka różnych definicji. W niektórych z nich częściowo powtarzają się elementy zaproponowane w opracowaniu Klemensiewicza. Według Walerego Pisarka, „(…) mowa jednostkowa (idiolekt, język indywidualny, język osobniczy) to odmiana języka etnicznego używanego przez jednego człowieka” (Pisarek 1992: 233). Janusz Sławiński podkreśla, że język osobniczy wyraźnie odróżnia danego użytkownika języka od innych. Jego zdaniem

idiolekt jest to „zespół indywidualnych właściwości charakteryzujących mowę danego osobnika” (Sławiński 1988: 191). W Encyklopedii językoznawstwa ogólnego pod hasłem idiolekt, opracowanym przez Kazimierza Polańskiego, czytamy, że jest to „język pojedynczego użytkownika języka w danym okresie rozwoju tego użytkownika” (Polański 1995: 215). W definicji Polańskiego pojawia się kategoria czasu, obecna także w ujęciu Charles’a Hocketta. Rozumie on idiolekt jako „zespół nawyków mownych jednostki w danym czasie” (Hockett 1968: 368).

Henryk Borek w pracy Co możemy wiedzieć o języku osobniczym? sformułował

następującą definicję idiolektu: jest to „całość składająca się z kompetencji językowej i na niej opartych zachowań jednostki” (Borek 1988: 19). Z kolei Piotr Filiciński w artykule Idiostyl pisarza jako problem badawczy stylistyki, proponuje rozumienie

idiolektu jako całości kompetencji językowych danego użytkownika. W odróżnieniu od idiolektu idiostyl pisarza stanowi kompetencja stylistyczna badanej jednostki w obrębie stylu artystycznego (por. Filiciński 2004). Także Stanisław Gajda posługuje się określeniem idiostyl. Uważa on, że idiostyl (język osobniczy) to „typologicznie wydzielona odmiana stylu odniesiona do tekstów jednego autora” (Gajda 1988: 26). Styl jest „humanistyczną strukturą tekstu” (tamże: 24), czyli odzwierciedla indywidualną koncepcję twórczą: „jest to najpierw sposób widzenia świata, a potem obróbka tworzywa” (tamże: 25). „Język osobniczy – pisze Teresa Skubalanka – trzeba traktować jako zbiór (korpus) tekstów jednostkowych nadawcy. Zjawiska stylistyczne, powtarzające się w tych tekstach, tworzą tzw. tendencje stylistyczne, które można uznać za typowe cechy indywidualnego stylu pisarza, ogromnie zresztą zrelatywizowane: względem konkretnego utworu, prądu literackiego, epoki, osobowości autora itp. Tendencje te opisuje się na podstawie powtarzalności pewnych zjawisk świadczących o ingerencji w dany kontekst samoświadomości autorskiej bądź też dowodzących istnienia w języku określonego autora cech normy i uzusu językowego” (Skubalanka 1995: 203-205).

Marian Bugajski i Anna Wojciechowska uważają, że język osobniczy to zjawisko pograniczne: „zarówno z definicji, jak i ze sposobów rozumienia tego pojęcia oraz posługiwania się nim wynika, że stoi ono na pograniczu Saussure’owskich pojęć langue i parole i jednocześnie łagodzi opozycję między nimi” (Bugajski, Wojciechowska 1996: 25; Wojciechowska 2000: 37). Dla Anny Kozłowskiej, idiolekt jest „całością językowej kompetencji jednostki mówiącej, czyli ogółem wiedzy i umiejętności, które pozwalają

(bo niekoniecznie przetworzeniem języka ogólnego), a zarazem podstawowym wymiarem jego istnienia i funkcjonowania” (Kozłowska 2009: 119-120). W kontekście rozważań na temat kognitywizmu, upowszechniającego indywidualną wizję języka, Renata Grzegorczykowa wysuwa wniosek, że „istnieją jedynie idiolekty, które posiadają pewną część wspólną, umożliwiającą porozumiewanie się” (Grzegorczykowa 1993: 114).

Wielu badaczy podkreśla, że mimo licznych prac poświęconych problematyce języka osobniczego i żywego zainteresowania tą tematyką jak dotąd nie udało się wypracować spójnej koncepcji języka indywidualnego ani ogólnych propozycji metodologicznych, których zastosowanie gwarantowałoby pełny i wyczerpujący opis idiolektu pisarza (por. Korpysz, Kozłowska 2009: 9; Skubalanka 2009: 17; Dąbrowska 1995: 275). Anna Wojciechowska w książce Magdaleny z Kossaków Samozwaniec widzenie świata przedstawia cztery metody lingwistycznego opisu języka osobniczego: metodę

językowo-stylistyczną (tradycyjną), statystyczną, socjolingwistyczną oraz

wykorzystanie w badaniu idiolektu pisarza teorii językowego obrazu świata (zob. Wojciechowska 2000: 13-38).

Warto podkreślić, że Renata Grzegorczykowa szczególną uwagę zwraca na konieczność rozróżniania językowego i tekstowego obrazu świata. Przede wszystkim odnosi się to do tekstów literackich: „Twórczość literacka, a w szczególności twórczość poetycka, przekazuje swoiste widzenie świata, właściwe poecie, odmienne od widzenia potocznego” (Grzegorczykowa 1990a: 47). Badaczka rozróżnia „swoiste widzenie świata” (odbijające się w faktach językowych), któremu odpowiada pojęcie językowego

obrazu świata, od „poetyckiej wizji świata” („obrazu świata zawartego w języku

poety”), odnoszącej się do indywidualnego postrzegania świata (często przekraczającego normę językową) (tamże). Grzegorczykowa proponuje „nie używać

w odniesieniu do tego zjawiska pojęcia <<językowy obraz świata>>, zachowując ten

termin dla faktów systemowych” (tamże). Anna Kadyjewska przyznaje, że „teksty danego autora niosą ze sobą jemu właściwy obraz świata, ujawniający się właśnie na poziomie danych dostarczanych przez idiolekt” (Kadyjewska 2001: 329). Ona także, powołując się na stanowisko Renaty Grzegorczykowej, akcentuje rozróżnienie poetyckiego i językowego obrazu świata.

Anna Pajdzińska i Ryszard Tokarski twierdzą, że „teksty artystyczne stanowią cenny, niekiedy wręcz podstawowy materiał dla badaczy starających się odtworzyć system pojęciowy utrwalony w języku i mogą być wielorako wykorzystywane”

(Pajdzińska, Tokarski 1996: 156). Nadrzędnym celem teorii JOS jest odtworzenie językowego obrazu świata przejawiającego się w języku i jego wytworach. Według wspomnianej Anny Kadyjewskiej, „idiolektalny obraz świata” stanowi pewnego rodzaju nośnik JOS (Kadyjewska 2001). Jest jednym z wariantów JOS języka etnicznego (obok obrazów socjolektalnych, dialektalnych i gwarowych). Oczywiście

„idiolektalny obraz świata” zasadniczo różni się od obrazu językowego (utrwalonego w języku etnicznym) przede wszystkim jednostkowością swego nosiciela. Powiązana

z pojedynczym użytkownikiem indywidualna wizja artystyczna jest „jego”, w przeciwieństwie do społecznego (wspólnego wszystkim użytkownikom języka)

obrazu świata. W odróżnieniu od tekstowego obrazu świata JOS jest pewnego rodzaju abstrakcją: „stanowi potencję, która realizuje się i przejawia w wypowiedziach” (por. Kozłowska 2009: 126). Na abstrakcyjność językowego obrazu świata zwróciła uwagę Jolanta Maćkiewicz (Maćkiewicz 1999: 11).

Odtwarzając językowy obraz świata, badamy głównie fakty i zjawiska systemowe, które są utrwalone w języku i w pewnym stopniu przewidywalne. Rekonstruowanie jednostkowej kreacji artystycznej często prowadzi do analizy zjawisk pozasystemowych, różnych od tych zawartych w polszczyźnie ogólnej (por. Sławkowa 2009: 39). Odtwarzany na podstawie konkretnych tekstów literackich idiolektalny obraz świata charakteryzuje się heterogenicznością. W swoich rozważaniach na temat heterogeniczności idiostylów Stanisław Gajda pisze: „styl indywidualny nie jest monolitycznym konstruktem, przeciwnie ma charakter heterogenny, stanowi system systemów” (Gajda 1988: 30), jest „złożoną, otwartą, dynamiczną całością obejmującą wiele względnie niezależnych subidiostylów (funkcjonalnych, gatunkowych itd.)” (tamże: 33). Na idiolektalną wizję świata składają się dwa typy elementów: komponenty wspólne wszystkim użytkownikom języka ogólnego i elementy od nich różne, indywidualne, właściwe jedynie nosicielowi danego języka osobniczego (por. Bugajski, Wojciechowska 1996: 25; Wojciechowska 2000: 37-38; Kozłowska 2009: 127).

Jak wspomniano we wstępie, na gruncie polskiego językoznawstwa sposoby wyrażania doznań wzrokowych i słuchowych w twórczości prozatorskiej Jarosława Iwaszkiewicza nie były dotychczas poddawane szczegółowej i holistycznej analizie. Przedstawiona w pracy rekonstrukcja utrwalonego w opowiadaniach językowego obrazu percepcji wzrokowej i słuchowej ma na celu przede wszystkim uchwycenie charakterystycznych dla pisarza sposobów mówienia, konceptualizacji świata, jego

mentalnego porządkowania i wartościowania. Poza tym analiza materiału językowego powinna wyabstrahować obraz świata utrwalony w twórczości tego prozaika, pokazać, w jaki sposób społeczny obraz świata został przetworzony w indywidualnej wizji artystycznej.