W połowie lat dziewięćdziesiątych w Unii Europejskiej rozpoczęły się działania mające na celu promowanie idei rozwoju opartej na innowacjach. W 1995 roku ukazał się pierw-szy dokument unijny odnoszący się do nich wprost, którym była Zielona Księga Inno-wacji (Green Paper on Innovation). Zwracano w nim uwagę na wzrastającą konkuren-cję międzynarodową oraz stale utrzymujący się dystans poziomu wydatków na bada-nia i rozwój w porównaniu z Japonią i USA. Wskazane zostały w niej determinanty in-nowacyjności oraz najważniejsze kierunki działań. W dokumencie tym zwrócono uwa-gę na nieskoordynowaną politykę badawczą oraz niską zdolność do wprowadzania in-nowacyjnych rozwiązań.
Konsekwencją dokonanych analiz i ocen było uwzględnienie problematyki innowa-cyjności w strategii lizbońskiej, która zakładała transformację gospodarki europejskiej, by podnieść jej międzynarodową konkurencyjność. Jednym z zasadniczych czynników, na które zwrócono w niej uwagę, była właśnie innowacyjność. Dla jej wzmocnienia
pod-kreślono konieczność zwiększenia nakładów na badania i rozwój oraz rozwoju gospo-darki opartej na wiedzy [Stankiewicz, s. 273].
Obecnie realizowana strategia Unii Europejskiej znana jako „Europa 2020” koncen-truje się na trzech priorytetach, które opisano jako inteligentny i zrównoważony rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu. Wśród nowych inicjatyw przewodnich jest „Unia in-nowacji”, czyli projekt na rzecz poprawy warunków ramowych i dostępu do finansowa-nia badań i innowacji, tak by pomysły mogły być wprowadzane na rynek w postaci no-wych produktów.
Realizacji założeń rozwojowych Unii Europejskiej służy przede wszystkim jej budżet, który umożliwia wsparcie finansowe przygotowanych unijnych i krajowych programów, w ramach których realizowane mogą być projekty.
Wydatki Unii Europejskiej są planowane w budżecie w ramach sześciu kategorii – działów, do których należą:
Dział 1a – Konkurencyjność na rzecz wzrostu i zatrudnienia, Dział 1b – Spójność gospodarcza, społeczna i terytorialna, Dział 2 – Ochrona i zarządzanie zasobami naturalnymi, Dział 3 – Bezpieczeństwo i obywatelstwo,
Dział 4 – Globalny wymiar Europy, Dział 5 – Administracja,
Dział 6 – Kompensacje (w 2013 roku środki w ramach tego działu uzyskała jedynie Chor-wacja).
Wielkość i alokacja środków, jakie otrzymuje każdy z krajów członkowskich, jest wy-nikiem przeprowadzonych szczegółowych analiz oraz negocjacji. W tabeli 1 uwzględ-nione zostały tylko działy 1a, 1b oraz 2, które łącznie stanowią blisko 95% wydatków fi-nansowanych ze środków budżetu wspólnotowego w latach 2007–2013. Jedynie w od-niesieniu do Belgii i Luksemburga zauważyć można duży udział wydatków na admini-strację (Dział 5), co jest związane z funkcjonowaniem instytucji unijnych w tych krajach. Dlatego w tabeli widoczny jest niski procentowy udział wykazanych pozycji w całkowi-tym budżecie dla tych państw.
Tabela 1. Wybrane wydatki państw członkowskich Unii Europejskiej finansowane z budżetu wspólnotowego
Kraj
Dział budżetu Unii Europejskiej Razem
1a.
Konkurencyj-ność 1b. Spójność 2. Zasoby naturalne
mln EUR % mln EUR % mln EUR % mln EUR
Belgia 6332,5 14,2% 2486,5 5,6% 4906,4 11,0% 44536,0 Bułgaria 425,6 5,0% 3311,0 38,6% 3495,7 40,7% 8580,6 Chorwacja 23,0 7,9% 0,1 0,0% 2,4 0,8% 290,0 Cypr 128,8 11,0% 454,6 38,8% 464,8 39,6% 1172,4 Czechy 495,9 2,2% 15382,3 66,9% 6843,2 29,8% 22977,9 Dania 1316,6 12,9% 622,9 6,1% 7834,9 76,7% 10208,6 Estonia 159,9 3,4% 3169,5 67,4% 1228,4 26,1% 4701,8 Finlandia 1239,0 13,2% 1802,4 19,2% 6048,4 64,5% 9376,0 Francja 8672,0 9,2% 14105,0 14,9% 68490,2 72,4% 94648,0 Grecja 1471,5 3,1% 24891,7 51,6% 21240,3 44,0% 48230,2 Hiszpania 5411,4 5,9% 36361,1 39,8% 48422,7 53,0% 91302,8 Holandia 3684,0 25,2% 2323,3 15,9% 7248,3 49,5% 14631,1 Irlandia 1028,7 7,8% 1070,0 8,1% 10689,5 81,1% 13178,9 Litwa 817,5 7,5% 6324,9 57,8% 3482,6 31,8% 10937,0 Luksemburg 801,2 7,7% 193,1 1,9% 366,8 3,5% 10350,4 Łotwa 171,9 2,9% 3782,8 63,1% 1888,0 31,5% 5993,1 Malta 62,4 7,7% 474,4 58,5% 98,4 12,1% 810,7 Niemcy 9888,9 11,7% 25324,1 29,9% 47406,7 56,0% 84650,3 Polska 1156,0 1,4% 53497,8 64,6% 26689,9 32,2% 82856,6 Portugalia 1027,8 3,0% 22962,8 68,0% 9381,0 27,8% 33790,8 Rumunia 363,3 1,7% 7317,2 34,5% 9971,7 47,0% 21202,8 Słowacja 407,3 3,5% 7138,0 62,0% 3758,9 32,6% 11519,8 Słowenia 319,2 6,6% 2884,2 60,0% 1394,9 29,0% 4811,0 Szwecja 1903,8 17,0% 1676,4 15,0% 6926,3 61,8% 11205,0
Węgry 712,6 2,6% 16676,7 61,6% 9220,9 34,1% 27066,8 Wielka
Bry-tania 7558,0 15,9% 10559,6 22,2% 27793,1 58,5% 47537,8
Włochy 5638,2 7,7% 23903,0 32,5% 40001,8 54,4% 73588,5
Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań finansowych z realizacji budżetu UE za lata 2007–2013.
Analiza danych zawartych w tabeli 1 wskazuje na to, że poszczególne kraje człon-kowskie w różny sposób podchodzą do finansowania kierunków rozwoju. Związane jest to między innymi z długością okresu członkostwa w Unii Europejskiej oraz uwarunko-waniami wewnętrznymi. Na pewno liderami w finansowaniu działalności o charakte-rze innowacyjnym są te państwa, które mocno koncentrują się na celu 1a. Wielu eks-pertów uważa, że istnieje ścisły związek pomiędzy innowacyjnością a konkurencyjno-ścią gospodarki. Łatwo zauważyć, że Holandia aż 25% środków europejskich, którymi dysponowała, przeznaczała na podnoszenie konkurencyjności. Spore zaangażowanie środków występuje też w przypadku Szwecji, Wielkiej Brytanii, Belgii, Austrii, Finlandii i Danii. Nieco zaskakiwać może poziom zaangażowania funduszy unijnych w tym dziale w Niemczech, gdzie poniżej 12% budżetu przeznaczono na podnoszenie konkurencyj-ności. Bardzo podobna była alokacja środków w przypadku Cypru. Mniej niż 3% budże-tu unijnego przeznaczano na ten cel w nowych krajach członkowskich, do których zali-czyć należy Polskę (zaledwie 1,4% funduszy pochodzących z UE), Rumunię, Czechy, Wę-gry i Łotwę. W tych krajach dąży się do zniwelowania dystansu do wiodących gospoda-rek unijnych, dlatego dwie trzecie środków przyznanych przez Komisję Europejską prze-znacza się na osiąganie spójności, co oprze-znacza między innymi inwestycje w rozwój infra-struktury, która często jest traktowana jako element niezbędny do prawidłowego roz-woju. Analiza raportu Innovation Union Scoreboard 2015 wskazuje na to, że Polska wraz z pozostałymi krajami wymienionymi powyżej należy do kategorii państw o niskim po-ziomie innowacyjności. Jej sumaryczny wskaźnik sukcesywnie wzrasta – w 2006 roku wynosił 0,49, a w 2014 osiągnął poziom 0,56. Wydaje się jednak, że tylko zwiększenie na-kładów na badania i rozwój realizowane w ramach projektów innowacyjnych, których efektem będą nowe wyroby i usługi, pozwoli na awansowanie z kategorii umiarkowa-nych innowatorów (moderate innovators) do tej, która określana jest mianem krajów na-dążających (innovation followers) [PARP].
Opracowana nowa inicjatywa Unii Europejskiej nosząca nazwę „Unia innowacji” kłada doskonalenie instrumentów finansowych tak, by podporządkować je realizacji za-łożeń rozwoju opartego na innowacjach. Założono między innymi, że niezbędne jest uproszczenie procedur, by wynalazcy mogli więcej czasu poświęcać na badania niż na wypełnianie dokumentacji.
Biorąc pod uwagę fakt, że rozwój innowacji jest coraz ważniejszy dla wzrostu gospo-darczego Polski i Unii Europejskiej, a także, że istnieje możliwość pozyskiwania znacz-nych środków finansowych na ich opracowywanie i wdrażanie, należy doskonalić zarzą-dzanie projektami innowacyjnymi finansowanymi ze środków unijnych.