Innowacyjność przedsiębiorstw …

Zgodnie z teorią Schumpetera (1960) innowacje oznaczają nowe oryginalne rozwiązania polegające na wyprodukowaniu nowego produktu lub produktu o nowych właściwościach, nowej organizacji metod wytwarzania lub wprowadzenia nowej metody wytwarzania oraz zdobycia nowych rynków zbytu lub źródeł surowców. Mają one charakter skokowy związany z naglą zmianą, niemożliwą do osiągnięcia poprzez działania o charakterze ciągłym (Olejniczuk-Merta, 2013, s. 22). Obecnie zgodnie z definicją zawartą w Podręczniku Oslo (OECD, 2005) za innowacje uważa się wprowadzenie nowego lub istotnie ulepszonego produktu, usługi lub procesu, wdrożenie nowej metody w zakresie marketingu lub nowej metody organizacyjnej w przedsiębiorstwie, w zorganizowaniu miejsca pracy lub w relacjach z otoczeniem. Choć w literaturze przedmiotu wyróżnia się zasadniczo cztery podstawowe typy innowacji: produktowe, procesowe, marketingowe i organizacyjne, to typologie

i klasyfikacje innowacji zmieniają się w czasie w zależności od ich uwarunkowań i przypisywanych im ról. Współcześnie szczególną rolę odgrywają innowacje otwarte i innowacje społeczne (Lachiewicz, 2014, s. 1).

W naukach ekonomicznych długo panował pogląd, że innowacje są wytworem jednego przedsiębiorstwa. Obecnie traktowane są jako efekt złożonych interaktywnych procesów mających aspekt terytorialny, takich jak np.: badania i rozwój, inwestycje, komercjalizacja

86 (Olejniczak, 2014, s. 287). W tradycyjnym modelu innowacji opartym na teorii podażowej zakłada się naukę wewnętrzną przedsiębiorstwa oraz oparcie na własnych działach B+R przy minimalnej interakcji z otoczeniem. Jednostki zewnętrzne jak np.: uczelnie wyższe funkcjonują poza modelem wytwarzania innowacji, biorąc jedynie udział w wymianie informacji. Taki zamknięty model oparty na własnych zasobach ma skutecznie chronić przed konkurencją i gwarantować działania innowacyjne przedsiębiorstwa.

Obecnie, w związku ze swobodnym przepływem informacji i postępem technologicznym, model zamknięty traci na znaczeniu na rzecz innowacji otwartych, które są rezultatem współdziałania przedsiębiorstw i podmiotów z ich otoczenia. Nie bez znaczenia są tutaj wysokie koszty funkcjonowania własnych działów B+R, brak skumulowania zasobów wiedzy czy konieczność łączenia różnych rozwiązań technologicznych (Rojek, 2014, s. 210).

Innowacje są więc raczej wynikiem złożonych gospodarczo-społecznych procesów ewolucyjnych, co nie wyklucza wyjątków, kiedy mają charakter skokowy (Olejniczuk-Merta, 2013, s. 22). Według Chesbrougha (2003, s. 51-53) w modelu otwartym do wytwarzania innowacji wykorzystywane być powinny zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne zasoby. Do najistotniejszych zewnętrznych partnerów w procesie wytwarzania innowacji należą: uczelnie wyższe, jednostki badawcze, konkurenci, dostawcy i klienci (Buganza i Verganti, 2009, s.

306-325). Powinni oni odgrywać rolę na każdym etapie wytwarzania innowacji od etapu generowania pomysłów, przez realizację, aż po komercjalizację i dyfuzję innowacji. Ponadto niewykorzystywane w przedsiębiorstwie rozwiązania powinny być udostępniane innym przedsiębiorstwom (Rojek, 2014, s. 211).

Ciągły charakter procesu wytwarzania innowacji zakładają również definicje innowacji społecznych, które rozwijają się w wyniku zmian technologicznych, społecznych

i gospodarczych. W warunkach globalizacji oraz wzajemnego przenikania się produktów, społeczeństw i kultur przestają one być jedynie wynikiem innowacji technologicznych czy zmian w zarządzaniu, ale stają się aktywnym narzędziem znajdującym się w rękach społeczeństw. Są to działania społeczne o eksperymentalnym charakterze, które zorientowane są na poprawę jakości jednostek i całych społeczeństw. Mają one miejsce w przedsiębiorstwach oraz ich otoczeniu biznesowym i okołobiznesowym, a także w środowisku naturalnym (Olejniczuk-Merta, 2013, s. 24-26). Zgodnie z definicją Komisji Europejskiej (2013) innowacje społeczne oznaczają powstawanie i wdrażanie nowych pomysłów, które mają za zadanie spełnianie potrzeb społecznych oraz tworzenie współpracy

87 i nowych relacji społecznych. Odnoszą się one do wszelkich zmian w sferach działalności przedsiębiorstw oraz aktywności społeczeństw. Innowacje społeczne są to więc wszelkie działania polegające na oryginalnym zastosowaniu posiadanych zasobów, a także zaangażowaniu partnerów pochodzących z różnych sektorów gospodarki prowadzących do rozwiązywania problemów społecznych (Olejniczuk-Merta, 2013, 24-28). Proces upowszechniania i popularyzowania zmian o charakterze innowacyjnym także nazywany jest innowacją społeczną. Zgodnie z definicją Narodowego Centrum Badań i Rozwoju (2012) innowacje społeczne są to: „rozwiązania, które równocześnie odpowiadają na zapotrzebowanie społeczne, jak również powodują trwałą zmianę w danych grupach społecznych. Rozwiązania te mogą wiązać się z innowacyjnymi produktami, usługami bądź procesami, które umożliwiają odmienne rozwiazywanie typowych problemów społecznych”.

W zakresie efektów wyodrębniane są innowacje miękkie takie jak np.: zmiany w organizacji miejsc pracy w celu poprawy jakości przebywania w miejscu pracy, a także innowacje twarde techniczne i technologiczne spełniające cele innowacji społecznych. Ponadto innowacje społeczne mogą występować w skali makro, mezo i mikro w zależności od skali efektów tych zmian. Innowacje społeczne występują często w organizacji miejsc pracy lub w tworzeniu strategii regionalnych i lokalnych. Inne przykłady innowacji społecznych to np.: działania na rzecz zrównoważonego transportu, ekologii, działania na rzecz osób niepełnosprawnych czy współpraca międzybankowa mająca na celu ułatwienia w zakresie finansowania inwestycji (Olejniczuk-Merta, 2013, s. 29-30).

Ze względu na znaczenie MSP w gospodarce lokalnych układów terytorialnych, szczególnie istotne staje się badanie barier innowacyjności w tym sektorze przedsiębiorstw. Bariery te można podzielić na dwie podstawowe grupy: bariery o charakterze endogenicznym, których źródło tkwi w samej organizacji oraz bariery o charakterze egzogenicznym, których źródła pochodzą z zewnątrz organizacji. Podstawowe znaczenie mają bariery pochodzące z wewnątrz przedsiębiorstwa, a wśród nich najważniejszy jest brak wystarczających środków finansowych na opracowanie i wprowadzenie rozwiązań innowacyjnych (Nowacki, 2010, s.

192). Biorąc pod uwagę wielkość przedsiębiorstwa można zauważyć, że znaczenie tej bariery rośnie proporcjonalnie do jego zmniejszania się, tzn. im mniejsze przedsiębiorstwo, tym bardziej dotkliwie odczuwana jest bariera w postaci braku posiadania wystarczających środków możliwych do zaangażowania w działalność innowacyjną oraz większe trudności z ich pozyskaniem (Popławski, 2005, s. 33). Dodatkowo na uwagę zasługuje mentalność kredytowa oraz postawa właściciela małego i średniego przedsiębiorstwa wobec kapitału

88 obcego, który zwykle traktowany jest niechętnie, co determinuje jego decyzje finansowe (Łuczka, 2001, s. 51-52). Analizując wszystkie wymieniane w literaturze przedmiotu bariery, na szczególną uwagę zasługują następujące aspekty:

a) polityka innowacyjna państwa i wynikające z niej problemy niezależne od przedsiębiorcy (zbyt mała ilość nakładów publicznych na B+R, brak skoordynowanych działań w kierunku wyznaczenia strategicznych obszarów wspierania innowacji, niedostatecznie rozwinięta infrastruktura komercjalizacji nauki, często spotykana niechęć naukowców do współpracy z gospodarką),

b) bariery wynikające z wewnętrznych uwarunkowań małych i średnich przedsiębiorstw (problemy z pozyskaniem finansowania z zewnątrz, zbyt wysokie koszty tworzenia

i wdrażania rozwiązań innowacyjnych, brak obecności w systemach innowacji, niska świadomość i małe zainteresowanie innowacjami (Matusiak, 2006, s. 326), brak wiedzy i dostępu do najlepszych praktyk).

Rozwój innowacji jest również hamowany przez niedostateczną komercjalizację wyników badań przeprowadzanych przez instytucje badawczo – rozwojowe oraz brak współpracy nauki z praktyką gospodarczą. W praktyce przedsiębiorstwa zmuszone są tworzyć własne działy B + R, znacznie zwiększające koszty wytworzenia innowacji. W małych przedsiębiorstwach jest to praktycznie niemożliwe (Nazdrowicz, 2008, s. 101-110). Z drugiej strony naukowcy często wykazują zbyt małe zainteresowanie aspektami finansowymi swojej działalności naukowej (Borowiec, Kubiak, 2011, s. 127).

Małe i średnie przedsiębiorstwa często bazują w swoich działaniach innowacyjnych wyłącznie na własnych zasobach, informacjach ogólnie dostępnych oraz kopiowaniu innych rozwiązań. Są to więc działania, które nie wymagają zaangażowania badawczego, czy współpracy z instytucjami badawczo – rozwojowymi. Większość tych przedsiębiorstw nie posiada żadnych kontaktów w sferze badań i rozwoju. Nie współpracują one również z innymi przedsiębiorstwami z powodu braku odpowiednich partnerów, problemów z wykształceniem dojrzałej współpracy, czy braku okazji do nawiązania kontaktów. Działają raczej w izolacji, a cechuje ich duża nieufność wobec partnerów (Lisowska, 2007, s. 40).

Działalność badawczo-rozwojowa prowadzona w subregionie jest jednym z najważniejszych elementów tworzenie jego konkurencyjności poprzez wpływanie na liczbę i tempo innowacji zarówno produktowych jak i procesowych, które z kolei wpływają na poprawę jakości produktów i usług, wprowadzanie nowych produktów na rynek oraz koszty produkcji. Do wskaźników działalności badawczo-rozwojowej należą:

89

 nakłady na działalność innowacyjną w przeliczeniu na jednego pracującego,

 liczba uzyskanych patentów na 100 osób zatrudnionych w działalności B+R,

 nakłady na B+R per capita,

 ilość zatrudnionych w działalności B+R na 1000 osób aktywnych zawodowo,

 udział nakładów na prace rozwojowe oraz badania stosowane w nakładach ogółem na działalność badawczo-rozwojową (Góralski i Łazarek, 2009, s. 312).