Teorie rozwoju regionalnego tłumaczą mechanizmy wzrostu oraz powstawania różnic w rozwoju poszczególnych regionów. Każda z nich wprowadza jeden lub szereg czynników rozwoju, egzo- lub endogenicznych, przy czym teorie te nie wykluczają się wzajemnie.
Przeciwnie, dopiero ich całościowy przegląd pozwala na ujęcie ogólnej wizji procesów rozwojowych. Mimo tego, nie odpowiadają w sposób jednolity i jednoznaczny na pytania dotyczące dywergencji dochodów w skali regionalnej i wewnątrzregionalnej (Piętak, 2014, s.
23).
Teorie rozwoju regionalnego wywodzą się z ekonomii rozwoju gospodarczego poszukującej odpowiedzi na pytania dotyczące optymalnych trajektorii rozwoju krajów zacofanych
i osiągnięcia przez nie poziomu rozwoju krajów rozwiniętych. Poszukują ponadto odpowiedzi na pytanie, czy kraje zacofane korzystając z doświadczeń krajów rozwiniętych mogą przejść tą drogę szybciej ponosząc przy tym mniejsze koszty społeczne. Źródła współczesnych koncepcji rozwoju regionalnego i lokalnego znaleźć można w tradycyjnych szkołach ekonomii, co determinuje ich zasadniczy podział na dwa alternatywne modele gospodarki.
Pierwszy z nich obejmuje modele nurtu neoklasycznego odpowiadające doktrynie neoliberalnej oznaczającej minimalizację interwencjonizmu państwowego i uznającej wolny rynek za optymalny mechanizm samoregulujący się. Drugi z nich obejmuje koncepcje neokeynesowskie traktujące interwencjonizm jako najistotniejszy i najbardziej optymalny mechanizm regulacyjny. Neoklasyczna teoria wzrostu Smitha (1776) oraz teoria kosztów komparatywnych (theory of comparative advantage) Ricardo (1815) zakładały, że interwencjonizm państwowy nie jest w gospodarce potrzebny. Państwo powinno stać na straży praworządności i regulacji prawnych dotyczących działalności gospodarczej.
Późniejsze koncepcje rozwoju nawiązują w znacznym stopniu do doktryny Keynesa
i zakładają interwencjonizm państwowy oraz szereg czynników wpływających na rozwój regionalny takich jak na przykład funkcjonowanie instytucji otoczenia biznesu i ośrodków
38 naukowych, a także zjawisk społecznych i kulturowych. Ma to związek z kumulowaniem się różnic w rozwoju poszczególnych regionów.
Ekonomia rozwoju gospodarczego oparta jest na ekonomii klasycznej i związanych z nią międzynarodowej teorii handlu, teorii korzyści/kosztów komparatywnych oraz koncepcji konwergencji. Według teorii kosztów komparatywnych korzyści z handlu międzynarodowego uzyskują obie strony wymiany handlowej. Główna myśl tej koncepcji sprowadza się do stwierdzenia, że różnice w wydajności i kosztach pracy dwóch krajów prowadzić będą do obustronnych korzyści w wymianie międzynarodowej (Landreth i Colander, 2005, s. 150-154). Podstawowym czynnikiem rozwoju w tych modelach jest współpraca i wymiana międzynarodowa.
Praktycznym zastosowaniem teorii kosztów komparatywnych była teoria rozwoju przez handel zwana teorią rozwoju egzogenicznego. Zwolennicy tej teorii uważali, iż zarówno kraje zacofane eksportujące surowce i produkty słabo przetworzone, jak i kraje rozwinięte eksportujące głównie produkty wysoko przetworzone będą czerpały zyski z korzyści kosztów komparatywnych, a za główny czynnik rozwoju uważali swobodny handel międzynarodowy. Założenie to zostało negatywnie zweryfikowane przez rzeczywistość gospodarczą (Barro i Sala-i-Martin, 1995, s. 2-22). Warto przy tej okazji zwrócić uwagę na współczesną modyfikację koncepcji kosztów komparatywnych związaną z tzw. offshore outsourcing. Jest to proces, w którym czynnik rozwoju, jakim jest współpraca i wymiana międzynarodowa, prowadzi do przenoszenia pracy, ale nie kapitału ludzkiego z krajów wysoko rozwiniętych do krajów zapóźnionych. Efektem jest rozwój krajów przyjmujących pracę, którą tracą kraje wysoko rozwinięte (Churski, 2008, s. 42-43).
Bezpośrednio związana z teorią kosztów komparatywnych jest teoria konwergencji po raz pierwszy sformułowana w latach czterdziestych XX wieku przez Tinbergena. Teoria konwergencji zakłada korzyści z handlu międzynarodowego pomiędzy krajami rozwiniętymi, a zacofanymi przy spełnieniu dwóch istotnych warunków różniących ją od teorii kosztów komparatywnych. Po pierwsze, kraje zacofane muszą brać udział w międzynarodowej gospodarce rynkowej, po drugie - kraje zacofane muszą dysponować kapitałem rzeczowym w takiej ilości, która pozwoli uruchomić proces intensywnego wzrostu produkcji. Oprócz czynnika rozwoju: współpraca i wymiana międzynarodowa kluczowy staje się kolejny czynnik: kapitał. Koncepcja konwergencji opiera się na neoklasycznym modelu dynamiki wzrostu gospodarczego Solowa, zgodnie z którym wielkość produkcji jest funkcją nakładów dwóch czynników produkcji: pracy i kapitału (Churski, 2005, s. 2). Praca i kapitał zależą od
39 produktywności uwarunkowanej postępem technologicznym, który staje się kolejnym czynnikiem rozwoju. Regiony biedniejsze powinny więc pozyskiwać kapitał, co umożliwić powinno uruchomienie dynamiki szybszego wzrostu (opartego na czynnikach egzogenicznych). Proces konwergencji oznacza więc proces początkowo szybszego wzrostu regionów biedniejszych, w stosunku do regionów rozwiniętych, który w rezultacie doprowadzić ma do wyrównywania dochodów międzyregionalnych.
Koncepcja konwergencji była szeroko dyskutowana w latach dziewięćdziesiątych XX wieku w kontekście wyrównywania dochodów krajów Unii Europejskiej. Liczne badania w tym zakresie potwierdziły, że zjawisko konwergencji nie występuje powszechnie, a z obserwacji wynika alternatywne zjawisko dywergencji dotyczące polaryzacji dochodów międzyregionalnych. Wyjaśnianie tych zjawisk stało się podstawą nowej teorii wzrostu oraz nowej geografii ekonomicznej (Barro i Sala-i-Martin, 1991, s. 107-182), będących przykładami teorii korzystających z założeń zarówno modeli neoklasycznych jak i modeli popytowych wywodzących się z nurtu keynesowskiego. Stanowią one podstawę endogenicznej koncepcji rozwoju regionalnego (Churski, 2008, s. 52) szczególnie istotną z punktu widzenia tworzenia konkurencyjnych subregionów.
Keynesizm stał się inną wiodącą szkołą w XX wieku stwarzającą podstawy dla teorii rozwoju regionalnego. Opiera się na pracach Johna Maynarda Keynesa. Odrzucił on prawo rynków Saya oraz podstawową tezę ekonomii klasycznej, że wolny rynek zawsze dąży do równowagi popytu i podaży. Odrzucił on również założenie o silnej zależności stóp procentowych i bezrobocia (Landreth i Colander, 2005, s. 488-500). Według Keynesa popyt całkowity będący sumą całkowitego zapotrzebowania na dobra i usługi w całej gospodarce determinuje wielkość produkcji i zatrudnienia w opozycji do ekonomii klasycznej, w której to wielkość produkcji i płac określała wielkość popytu (Stankiewicz, 2000, s. 372-388). Zgodnie z założeniami teorii Keynesa w czasie kryzysu rolą państwa jest interwencjonizm w postaci regulacji stóp procentowych, ulg inwestycyjnych, inwestycji państwowych oraz ratowania upadających przedsiębiorstw. Dzięki teorii mnożnika inwestycyjnego wykazał, iż pieniądze zainwestowane generują w przyszłości jeszcze większe inwestycje wpływające na ożywienie gospodarcze (Romanow, 1997, s. 157-166). Aplikacja walorów poznawczych teorii odniosła pozytywne rezultaty w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w takich krajach jak Stany Zjednoczone, Niemcy, Japonia i Korea Płd. Choć, jak podkreśla Chisholm (1990, s. 217), Keynes nie przykładał wagi do problemów rozwoju regionalnego, to zwrócenie uwagi na
40 popytową stronę rynku oraz mnożniki inwestycyjne stanowiło podstawę do rozwoju innych koncepcji dotyczących tej tematyki.
Modele popytowe stały się podstawą do tworzenia kolejnych koncepcji wyjaśniających procesy rozwojowe w aspekcie przestrzennym. Przykładami są: teoria bazy ekonomicznej, w której podstawowym czynnikiem rozwoju jest działalność eksportowa oraz teoria kumulatywnej przyczynowości, które przedstawione zostały w kolejnych podrozdziałach.
Zaznaczyć należy, że problematyka rozwoju regionalnego zyskała szczególne zainteresowanie świata nauki w okresie powojennym, kiedy podejmować zaczęto próby wyjaśniania podstaw rozwoju również w aspekcie przestrzeni lokalnej. Stopniowo zaczęto rozwijać teorie wyjaśniające różnice wewnątrzregionalne zamiast dysproporcji pomiędzy regionami. Problematykę rozwoju lokalnego traktowano jako uzupełnienie rozwoju regionalnego (Maik, 1995, s. 115). Ponadto zmiany w organizacji i technologii produkcji, wiele procesów krajowych i międzynarodowych takich jak np. restrukturyzacja, procesy innowacyjne oraz przemiany społeczno-gospodarcze wzmocniły rolę układów lokalnych jako specyficznych systemów z wiodącą rolą społeczności lokalnych. Zaczęto analizować procesy globalizacji w lokalnym kontekście modyfikującym rezultaty tych procesów. Zaznaczyć jednak należy, że rozwój lokalny jako stosunkowo młoda dziedzina nie posiada swojej autonomicznej teorii, lecz posiłkuje się teoriami w zakresie kształtowania porządku przestrzennego i ogólnymi teoriami ekonomii, przy czym szczególne znaczenie odgrywają teorie lokalizacji oraz teorie wyjaśniające przestrzenne zróżnicowanie wzrostu i rozwoju mające swoje miejsce w dorobku regionalistyki (Stawasz, 2004, s. 61).
Interesującą klasyfikację koncepcji z punktu widzenia kształtowania konkurencyjności subregionu przedstawił Martin (2003, s. 14), zgodnie z którą teorie rozwoju regionalnego można zasadniczo sklasyfikować jako teorie traktujące:
(1) „Regiony jako miejsce specjalizacji eksportowej”, (2) „Regiony jako źródła rosnących przychodów”, (3) „Regiony jako centra wiedzy” (por. rys. 1.3.)
41
Rys. 1.3.: Klasyfikacja koncepcji konkurencyjności regionów
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Martin (2003, s. 14), Nowak (2011, s. 20) Region jako
42 W dalszej części rozdziału przybliżone zostaną koncepcje - w odniesieniu do klasyfikacji Martina - które współcześnie odgrywają największą rolę w wyjaśnianiu procesów budowania konkurencyjności subregionu, takie jak koncepcja bazy ekonomicznej, teoria ośrodków centralnych, teoria kumulatywnej przyczynowości, teoria biegunów wzrostu, nowa teoria wzrostu, nowa geografia ekonomiczna, regiony „uczące się” i regionalne systemy innowacyjne, terytorialne systemy produkcyjne, teoria klastrów, teorie rozwoju endogenicznego oraz nowa ekonomia instytucjonalna.
1.4.1. Koncepcja bazy ekonomicznej
Jedną z kluczowych koncepcji wyjaśniających procesy rozwoju lokalnego jest teoria bazy ekonomicznej (economic base theory) sformułowana przez Sombarta (1916), która wchodzi w nurt popytowych modeli rozwoju i zakłada oparcie rozwoju na działalności eksportowej oraz analizuje zatrudnienie i produkcję poprzez związki między dwoma grupami gałęzi gospodarki: sektorem bazowym i niebazowym. Sektor bazowy powiązany jest z czynnikami zewnętrznymi takimi jak na przykład inne regiony i czynniki makroekonomiczne. Sektor niebazowy tworzą natomiast podmioty produkujące na rynek wewnętrzny, a ich sytuacja uzależniona jest od gospodarki wewnątrzregionalnej. Rynek zbytu stanowi więc kryterium rozróżnienia pomiędzy sektorem bazowym i niebazowym. Firmy oraz całe sektory produkujące na eksport odpowiadają głównie za rozwój tworząc bazę ekonomiczną.
Koncepcja sprowadza się do określenia endogenicznych i egzogenicznych czynników rozwoju danego miasta. Rozwój ten generowany jest poprzez realizację zadań ponadlokalnych, a podstawowym warunkiem jest istnienie bazy rozwojowej zwiększającej przestrzenny wymiar oddziaływania przedsiębiorstw. W kontekście gospodarki lokalnej koncepcja tłumaczy funkcjonowanie gospodarki i układu lokalnego w kategorii podziału na dwa składniki: (1) odpowiedzialnego za działalności i funkcje egzogeniczne – na zewnątrz układu lokalnego oraz (2) działalności domknięte na potrzeby rynku wewnętrznego (Szewczuk, 2011, s. 38). Funkcje miast można w myśl tej teorii podzielić na dwie grupy:
funkcje egzogeniczne (miastotwórcze i ponadlokalne) czyli działalność o zasięgu ponadloklanym i obsługa ludności spoza układu lokalnego taka jak działalność eksportowa, dystrybucja usług o zasięgu ponadlokalnym (np. usług turystycznych), usługi nierynkowe (np. administracja samorządu regionalnego) i usługi służby zdrowia (np. szpitale wojewódzkie).
43
funkcje endogeniczne (lokalne i uzupełniające) czyli działalność miasta w celu zaspokojenia potrzeb społeczności lokalnej i obsługa ludności (np. gospodarka komunalna, lokalna służba zdrowia, handel detaliczny, rekreacja, edukacja podstawowa, administracja lokalna).
Wymienione funkcje wykazują dużą współzależność, przy czym zatrudnieni w pierwszej grupie stanowią główną siłę sprawczą rozwoju. Zmiany w zatrudnieniu i zaludnieniu uwarunkowane są przede wszystkim zmianami w sektorze egzogenicznym (Budner, 2011, s.
107-108).
Elementem stymulującym rozwój gospodarczy jest więc popyt zewnętrzny.
Przedsiębiorstwa oraz całe sektory eksportujące tworzą bazę ekonomiczną, której rozwój przyczynia się do tzw. efektów mnożnikowych polegających na rozwoju sektorów pokrewnych, usługodawców i podwykonawców (Tiebaut, 1956, s. 162). Zdaniem Northa (1955, s. 243-258) rozwój eksportu stanowi najważniejszy impuls w rozwoju, jednak na dalszym etapie będzie on tracił na znaczeniu na rzecz zróżnicowanej struktury gospodarczej regionu. Działalność eksportowa przyczyni się więc do powstawania nowych miejsc pracy, wzrostu dochodów, a w konsekwencji do wzrostu poziomu życia ludności. W myśl tej teorii podstawowym czynnikiem rozwoju jest popyt zewnętrzny na dobra i usługi wytwarzane wewnątrz układu lokalnego. Funkcje egzogeniczne stanowią więc główne źródło dochodów, lokalną bazę ekonomiczną i najbardziej istotny czynnik rozwoju. Rozwój tych funkcji stanowi źródło korzyści ogólnospołecznych związanych z zasięgiem oddziaływania układu lokalnego, zwiększeniem jego atrakcyjności jako miejsca przyciągania inwestycji oraz miejsca do życia, a także zwiększeniem jego rangi w szerszym ujęciu przestrzennym. Paradoksem teorii jest uzależnienie rozwoju lokalnego od bazy ekonomicznej wykorzystującej zasoby wewnętrzne do zaspakajania potrzeb ponadlokalnych. Rozwój taki przynosi pozytywne skutki zarówno w miejscu występowania czynników rozwoju (nowe miejsca pracy, dodatkowe dochody, efekty ogólnospołeczne), jak i w miejscu „konsumowania” tego rozwoju (transport, magazynowanie, handel) (Szewczuk, 2011, s. 38-39).
Zgodnie z koncepcją bazy ekonomicznej wspieranie rozwoju lokalnego wymaga wsparcia i przyciągania przedsiębiorstw eksportujących. Kluczowe znaczenie ma również znoszenie barier w przemieszczaniu się dóbr i usług (Kogut-Jaworska, 2008, s. 22). Rekomendacją dla władz publicznych jest przyciąganie przedsiębiorstw wysokich technologii, konkurencyjnych i produkujących na potrzeby rynku międzynarodowego. Zaleca się ponadto poszukiwanie przedsiębiorstw szczególnie istotnych z punktu widzenia rozwoju lokalnego, na przykład
44 pogłębiających specjalizację regionalną lub innych, dywersyfikujących bazę ekonomiczną (Malizia, Feser, 1999, s. 54). Jednym z najważniejszych zagrożeń dla rozwoju lokalnego wynikających z teorii może być schyłek dominującej branży z powodu np. wycofania się inwestora strategicznego. Również wspieranie dużych przedsiębiorstw może odbywać się ze szkodą dla małych i średnich przedsiębiorstw regionalnych, co skutkować może zachwianiem potencjału endogenicznego (Grosse, 2002, s. 27).
Na koncepcji bazy ekonomicznej opiera się teoria produktu podstawowego (staple theory) Innesa nawiązująca do klasycznej teorii korzyści komparatywnych Ricarda. Zakłada ona również działalność eksportową za podstawowe źródło rozwoju, jak również specjalizację produkcyjną towarów najbardziej konkurencyjnych na rynkach międzynarodowych. Korzyści wynikające ze specjalizacji opierają się przede wszystkim na niskich kosztach transakcyjnych, doskonaleniu procesów produkcyjnych i jakości towarów. Rekomendacją dla władz publicznych wynikających z przytoczonej teorii jest: stymulowanie eksportu, wspieranie procesów specjalizacji produkcji, redukcja kosztów transakcyjnych i kosztów związanych z działalnością B+R oraz procesów innowacyjnych, inwestycje infrastrukturalne oraz rozwój instytucji otoczenia biznesu (Grosse, 2002, s. 27).
1.4.2. Teoria ośrodków centralnych
Christaller (1933) w swojej teorii ośrodków centralnych (Theorie der zentralen Orte) podjął problem lokalizacji osadnictwa, zgodnie z którą ze względu na różne znaczenie miast w przestrzeni istotne jest określenie prawidłowości w ich organizacji. Punktem wyjścia było przyjęcie zasady centralności. Postawił sobie za cel ustalenie praw, które rządzą pozornie przypadkowym rozmieszczeniem, liczbą i wielkością osiedli. W swoim modelu założył przestrzeń homogeniczną i równe koszty transportu, a istotnym elementem teorii jest hierarchiczny układ miast. Zgodnie z tym modelem rozmieszczenie miejscowości zależy od pełnionych funkcji centralnych, tzn. jednostki wyższego rzędu są najmniejsze, ale zamieszkiwane przez największą liczbę ludności, oferując przy tym najwięcej produktów i usług. Jednostki niższego rzędu zajmują większe obszary, ale zamieszkująca je ludność ma ograniczony dostęp do dóbr i usług. Wnioski wypływające z teorii Christallera sformułować można następująco:
45 (1) w systemie osadniczym tworzą się odrębne typy osiedli ludzkich, których wielkość zależy od pełnienia tzw. funkcji centralnych tzn. funkcji zaspakajających popyt na dobra i usługi wewnątrz tego ośrodka ale również konsumentów spoza tego ośrodka,
(2) liczebność ośrodków uzależniona jest od ich rangi w systemie osadniczym. Im wyższa ranga ośrodka, tym mniejsza ich liczebność w systemie osadniczym,
(3) osiedla rozmieszczone są z pewną regularnością w układzie sześcioboków. Ośrodkom wyższych szczebli podlegają większe obszary wpływu.
Teoria Christallera stosowana w badaniu sieci osadniczych, jest również pomocna w badaniu konkurencyjności miast. Hierarchię miast można rozpatrywać jako jej następujące szczeble:
stolica kraju, krajowe ośrodki wzrostu, regionalne ośrodki wzrostu, ośrodki subregionalne oraz ośrodki lokalne (Budner, 2011, s. 99-100).
W modelu Hotellinga (1929, s. 41-57) rozpatrywane są dwa przedsiębiorstwa produkujące podobne produkty o tych samych cenach, mające całkowitą swobodę wyboru lokalizacji. W modelu zakłada się równy podział rynku pomiędzy przedsiębiorstwami, które powinny być zlokalizowane w centrum geograficznym regionu. Model wyjaśnia fenomen dystryktów przemysłowych tzn. jeśli istnieją dwa przedsiębiorstwa produkujące takie same dobra, powinny być one zlokalizowane blisko siebie (Piętak, 2014, s. 11).
W późniejszym okresie rozwój teorii lokalizacji koncentrował się na efektach aglomeracyjnych i procesach urbanizacyjnych. Procesy urbanizacyjne powstają na skutek zmian w strukturach gospodarowania wynikających z procesów industrializacji tworząc przestrzeń miejską (Stackelberg i Hahne, 1998, s. 48-53).
Efekty aglomeracji sprawiają, że następuje koncentracja działalności gospodarczej w pewnych regionach, co spowodowane jest chęcią redukcji kosztów działania. Hoover wyróżnił trzy rodzaje korzyści wynikających z aglomeracji: (1) korzyści wynikające ze zwiększonej produkcji tzw. korzyści skali, (2) korzyści wynikające z bliskiej lokalizacji przemysłu należącego do tej samej gałęzi przemysłu tzw. korzyści lokalizacji oraz (3) korzyści wynikające z bliskiej lokalizacji przemysłu należącego do innych gałęzi tzw.
korzyści urbanizacji. Według niego najważniejszymi czynnikami wpływającymi na wybór lokalizacji są: łatwy dostęp do czynników produkcji, niskie koszty transportu i bliskość rynków zbytu (Piętak, 2014, s. 12).
Z kolei model Hendersona (1974, s. 640-656) wyjaśnia, jakie czynniki decydują o kształtowaniu się przestrzeni miast. Wskazuje on na występowanie sił dośrodkowych
46 i odśrodkowych. Siły dośrodkowe związane są z koncentracją działalności gospodarczej w przestrzeni. Siły odśrodkowe z kolei oznaczają koszty związane z funkcjonowaniem w wielkim mieście takie jak np. zanieczyszczenie środowiska, drogi transport, wysokie ceny mieszkań. Według Hendersona obowiązuje zasada „coś za coś” pomiędzy jakością życia, a wielkością miasta (Piętak, 2014, s. 12).
Reasumując, teorie lokalizacji nie uwzględniają wielu współczesnych uwarunkowań, takich jak na przyklad zmiany strukturalne w przemyśle (powstawanie korporacji), charakter poszczególnych przemysłów, czynnik ludzki czy uzależnienie wyborów lokalizacyjnych od działań innych uczestników rynku. Szczególnego znaczenia nabrało współcześnie występowanie siły roboczej o odpowiednich kwalifikacjach, uczelni wyższych, zaplecza naukowo-badawczego i instytucjonalnego, a także jakość środowiska naturalnego (Kogut-Jaworska, 2008, s. 22).
1.4.3. Teoria kumulatywnej przyczynowości
Teoria kumulatywnej przyczynowości (model of cumulative causation) Myrdala (1957) - zmodyfikowana następnie przez Kaldora (1970) - stanowi kompleksową koncepcję wyjaśniającą zróżnicowanie rozwoju regionów oraz odzwierciedla różnorodność jego czynników. Podstawą teorii jest założenie, iż rozwój jest wypadkową procesu przemian na płaszczyznach: ekonomicznej, społecznej i kulturowej, a także ich wzajemnych oddziaływań oraz efektu kumulowania się tych przemian. W gospodarce opartej na zasadzie kumulatywnej przyczynowości zmiana jednej wartości powoduje zmianę innej. Zmiany te na zasadzie sprzężeń zwrotnych wzajemnie się wzmacniają uruchamiając kumulatywną przyczynowość.
Zmiany pozytywne generują rozwój, zmiany negatywne tworzą recesję, przy czym zjawiska te różnicują procesy rozwoju w przestrzeni. W konsekwencji prowadzi to do dalszego wzmacniania regionów silnych i dalszego osłabiania regionów słabszych. Według Myrdala rozwój społeczno-gospodarczy zależy od celów społecznych ogólnie akceptowanych przez społeczeństwo, co oznacza potrzebę współdziałania różnych grup interesu prowadzącą do ogólnego postępu, co w praktyce bywa bardzo trudne. Model Myrdala jako jeden z pierwszych wskazał na możliwość powstawania dywergencji dochodów regionalnych (Churski, 2008, s. 49-50).
Teorię Myrdala rozwinął Kaldor proponując twierdzenie, że rozwój jest procesem o charakterze cyklicznym kumulowanym w czasie. Wobec tendencji do czerpania zysków z
47 korzyści aglomeracji działalność gospodarcza koncentruje się tworząc skupiska (clusters), co powoduje polaryzację w przestrzeni i dywergencję dochodów regionalnych. Siłą napędową gospodarki jest działalność eksportowa. Konsekwentnie do istotnych czynników rozwoju w modelach tych należą innowacje techniczne i organizacyjne, efekt uczenia się przez działanie (learning by doing), efekt rozlewania się informacji (spillover), a także specjalizacja eksportu oraz korzyści skali. Kolejnym ważnym czynnikiem jest interwencjonizm władz, traktowany wcześniej jako czynnik egzogeniczny, a współcześnie wpływający na procesy rozwoju endogenicznego (Churski, 2005, s. 9-10).
1.4.4. Teoria biegunów wzrostu
Teoria biegunów wzrostu (growth poles) autorstwa Perrouxa jest najbardziej rozpowszechnioną teorią wyjaśniającą koncentrację przestrzenną rozwoju regionalnego oraz analizującą skutki z tego wynikające. Opiera się na twierdzeniach, że procesy rozwoju mając charakter spolaryzowany nie zachodzą w różnych miejscach w tym samym czasie z tą samą intensywnością. Pewne miejsca ze względu na różnorodne uwarunkowania posiadają uprzywilejowaną pozycję (Szewczuk, 2011, s. 40-41). W swojej pierwotnej wersji teoria odnosiła się do podmiotów gospodarczych dominujących na danym rynku: przedsiębiorstw, sektorów gospodarki, które stanowiły bieguny (ośrodki/centra) wzrostu dla gospodarki, nie nadając im aspektu przestrzennego. Wymienione szybko rozwijające się podmioty stanowią siłę napędową rozwoju, z drugiej jednak strony uzależniają od siebie inne, słabsze podmioty.
Punkt centralny takich regionów tworzą obszary metropolitarne dominujące nad obszarami je otaczającymi i uzależniającymi je od własnej polityki przemysłowej i handlowej (Grosse, 2002, s. 28).
W późniejszym czasie teorię odniesiono do szybko rozwijających się regionów przyciągających wysoko konkurencyjne, w aspekcie międzynarodowym, przedsiębiorstwa.
Ponadto jednostki wzrostu uzupełnione zostały o liczne elementy o charakterze infrastrukturalnym, takie jak: węzły komunikacyjne, infrastruktura techniczna, lotniska, centra wystawowe i konferencyjne, centra administracji i zarządzania gospodarką, instytucje naukowo-badawcze, uczelnie wyższe, instytucje otoczenia biznesu, centra kulturalne, zaplecze turystyczne. Aby obszar centralny stał się biegunem wzrostu muszą zostać spełnione trzy warunki: (1) musi on posiadać rozmiar umożliwiający wywieranie wpływu na
Ponadto jednostki wzrostu uzupełnione zostały o liczne elementy o charakterze infrastrukturalnym, takie jak: węzły komunikacyjne, infrastruktura techniczna, lotniska, centra wystawowe i konferencyjne, centra administracji i zarządzania gospodarką, instytucje naukowo-badawcze, uczelnie wyższe, instytucje otoczenia biznesu, centra kulturalne, zaplecze turystyczne. Aby obszar centralny stał się biegunem wzrostu muszą zostać spełnione trzy warunki: (1) musi on posiadać rozmiar umożliwiający wywieranie wpływu na