Z punktu widzenia wyjaśnienia specyfiki konkurencyjności ośrodków subregionalnych kluczowe staje się pojęcie uterytorialnienia rozwoju rozumianego jako „uznanie możliwości istnienia zróżnicowanych trajektorii rozwoju (…) stosownie do specyficznych uwarunkowań i wewnętrznego potencjału rozwojowego” (Pietrzyk, 2000, s. 35). W tak rozumianym rozwoju kluczową rolę odgrywa terytorium przeciwstawiane pojęciu przestrzeni i pojmowane jako ogół lokalnych aktorów i instytucji oraz sieci relacji pomiędzy nimi, miejsce współpracy, wymiany, kształtowania zaufania, więzi społecznych, solidarności i tożsamości. Ponadto terytorium stanowi źródło informacji, kumulowania i transferu wiedzy, innowacyjności oraz tworzy ramy organizacyjne redukujące niepewność i ryzyko. W ramach tych mają miejsce procesy kreowania zasobów ludzkich, finansowych i technologicznych będących podstawą innowacji i wzmacniania konkurencyjności podmiotów gospodarczych. Terytorium stanowi źródło wartości dodanej generujące własną dynamikę rozwoju. Istotna staje się otwartość terytorium na zmiany w otoczeniu zewnętrznym i rozwój sieci relacji międzyregionalnych i międzynarodowych, co oznacza włączenie lokalnych rodzajów działalności w międzynarodowy podział pracy (Pietrzyk, 2000, s. 33-35).
Z punktu widzenia konkurencyjności ośrodków subregionalnych dotychczasowe rozważania prowadzą do wyróżnienia następujących ujęć:
(1) konkurencyjności jako zdolności do przyciągania mobilnych czynników produkcji, (2) konkurencyjności jako regionalnych przewag względnych związanych z regionalną
specjalizacją prowadzącą do wzrostu produktywności,
(3) konkurencyjności jako regionalnych przewag absolutnych, które opierają się na lokalnie specyficznych i lokalnie osadzonych przewagach takich jak m.in. lokalny
76 system edukacyjny, kapitał społeczny, lokalne sieci powiązań, ale również tradycje, kultura pracy, infrastruktura i instytucje (por. Łaźniewska i in., 2012, s. 37-38).
Z punktu widzenia konkurencyjności mikro - terytorium szczególnie istotne jest tworzenie specyficznych przewag absolutnych kreowanych poprzez poszczególne przedsiębiorstwa, społeczność lokalną i administrację publiczną, terytorialne efekty synergii oraz zdolności do kooperacji na bazie zasobów zewnętrznych oraz specyficznych zasobów wewnętrznych powstałych dzięki uwarunkowaniom historycznym i kulturowym. Lokalne przedsiębiorstwa poszukując specyficznych zasobów niemożliwych do pozyskania poprzez spontaniczny rozwój, angażować się powinny w procesy kooperacji z innymi lokalnymi przedsiębiorstwami i aktorami społecznymi oraz administracją publiczną w celu tworzenia i pozyskiwania tych zasobów. Szczególne warunki terytorialne tworzone są poprzez interakcje i tzw.
współzależności pozarynkowe (ang. untraded interdependencies) (por. Storper, 1995) lokalnych firm i aktorów społecznych generujących skumulowane procesy uczenia się wzmacniające innowacyjność i konkurencyjność lokalnych systemów terytorialnych. Proces ten może zostać przedstawiony na bazie koncepcji innovative milieu grupy GREMI. W turbulentnym otoczeniu zewnętrznym powodującym trudności w pozyskiwaniu informacji, silnych zależności pomiędzy decyzjami różnych aktorów i kompleksowości środowiska zewnętrznego podmioty gospodarcze znajdują w środowisku lokalnym potrzebne wsparcie w radzeniu sobie z niepewnością. W rzeczywistości środowisko to składające się ze wspólnych wartości, wspólnej reprezentacji i wspólnych kodów, silnego poczucia przynależności, zaufania, wspólnych doświadczeń i specjalizacji ekonomicznej pomaga w trzech kluczowych zadaniach:
- odkodowaniu informacji zewnętrznych, ich selekcji i ewaluacji,
- koordynowaniu przyszłych decyzji i umożliwieniu podjęcia wspólnych działań, - tworzeniu permanentnego podłoża dla kolektywnych procesów uczenia się.
Efekty te będąc podstawę lokalnych wzrastających dochodów stanowią o przewadze lokalnych środowisk. Tak więc przewaga konkurencyjna poszczególnych podmiotów oraz przedsiębiorstw tkwi bardziej w ich środowisku zewnętrznym niż wewnątrz tych podmiotów.
Doświadczając wzrastającego znaczenia czynników wiedzy, elementów niematerialnych powiązanych z kulturą i kreatywnością, innowacyjnego wykorzystania istniejących zasobów wiedzy skodyfikowanej i technologii istotne jest inwestowanie w wiedzę nieskodyfikowaną, kapitał ludzki, zarządzanie i organizację, a także kooperację i tworzenie powiązań sieciowych tzn. tworzenie rzadkich, unikalnych warunków niemożliwych do odtworzenia w innym
77 miejscu (Camagni, 2002, s. 16-17). Biorąc pod uwagę dotychczasowe rozważania, na potrzeby konkurencyjności obszaru funkcjonalnego subregionu sformułowano następującą definicję:
Konkurencyjność subregionu oznacza jego zdolność do przyciągania i zatrzymania mobilnych czynników produkcji poprzez tworzenie korzystnych warunków zrównoważonego i równoczesnego wzrostu produktywności i stopy zatrudnienia opartych na lokalnie specyficznych przewagach (por. Danon, 2014, s. 3, Lengyel, 2004, s. 327).
Tak sformułowana definicja podkreśla z jednej strony konieczność przyciągania i zatrzymania w subregionie wysokiej jakości zasobów pracy, kapitałów inwestycyjnych i innych szczególnie wartościowych zasobów, co jest istotne z punktu widzenia rozwoju endogenicznego obszaru oddalonego od regionalnego centrum wzrostu. Z drugiej strony wskazuje na potrzebę równoczesnego wzrostu produktywności i zatrudnienia, a więc wzrostu opartego na innowacjach i wysoko wydajnych miejscach pracy kreowanych w ramach lokalnego innovative milieu, przy uwzględnieniu zasad zrównoważonego rozwoju uwzględniającego aspekty poszanowania środowiska naturalnego. Korzystne warunki zawierają w sobie otwartość subregionu na czynniki zewnętrzne i szanse rozwoju pochodzące z zewnątrz, jak również umiejętność adaptacji do zmiennych warunków otoczenia.
Z punktu widzenia konkurencyjności subregionu szczególnego znaczenia nabierają takie aspekty jak (Grosse, 2007, s. 103-104):
(1) kapitał inwestycyjny i fizyczny,
(2) kapitał pracy związany z wykorzystaniem zasobów ludzkich,
(3) kapitał wiedzy związany z innowacjami organizacyjnymi i technologicznymi, (4) kapitał przedsiębiorczości.
Szansą dla rozwoju subregionu może być handel z regionami wyżej rozwiniętymi oraz napływ kapitału materialnego i ludzkiego. Wolny handel w modelach wzrostu endogenicznego z założeniem występowania wysokich technologii związanych z rozwojem B+R prowadzi do konwergencji dochodów regionalnych. Konwergencja zależy jednak od mobilności kapitału oraz dyfuzji innowacji, co jest utrudnione z uwagi na tendencje kapitału ludzkiego do akumulacji w regionach o wyższych standardach życia. Pewnym rozwiązaniem w tym zakresie jest tworzenie długofalowych programów powstrzymania odpływu dobrze wykształconych pracowników do wyżej rozwiniętych regionów i tworzenie ram dla
78 wysokiego standardu życia ludności. Istotne jest również tworzenie tzw. masy krytycznej w subregionie zdolnej do uruchomienia procesów absorpcji innowacji. Wątpliwe może być natomiast, czy w subregionach położonych peryferyjnie wobec regionalnych centrów wzrostu, szczególnie w krajach biedniejszych, o niskiej zdolności do innowacji, poziom technologiczny może być traktowany wyłącznie jako zmienna endogeniczna rozwoju, tak jak jest to traktowane w regionach bogatszych (Świadek i Tomaszewski, 2013, s. 12-13). Stąd też niezwykle istotne wydaje się przyciąganie inwestycji zewnętrznych, szczególnie tych opartych na wysokich technologiach.