POLITECHNIKA POZNAŃSKA WYDZIAŁ INŻYNIERII ZARZĄDZANIA

1

POLITECHNIKA POZNAŃSKA WYDZIAŁ INŻYNIERII ZARZĄDZANIA

Karolina Olejniczak

IDENTYFIKACJA ENDOGENICZNYCH CZYNNIKÓW ZARZĄDZANIA KONKURENCYJNOŚCIĄ SUBREGIONU

Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem:

Prof. dr hab. Teresy Łuczki

Poznań 2017

2

SPIS TREŚCI

WSTĘP

5

Rozdział 1

14

WSPÓŁCZESNE KONCEPCJE ROZWOJU REGIONALNEGO I ICH ZNACZENIE DLA KONKURENCYJNOŚCI SUBREGIONU 1.1. Rozwój gospodarczy jako proces zmian ilościowych i jakościowych

15

1.2. Regiony ekonomiczne, administracyjne i obszary funkcjonalne

17

1.3. Istota rozwoju subregionu

22

1.3.1. Egzogeniczne czynniki rozwoju subregionu

32

1.3.2. Endogeniczne czynniki rozwoju subregionu

34

1.4. Teorie i koncepcje istotne dla problematyki konkurencyjności subregionu

37

1.4.1. Koncepcja bazy ekonomicznej

42

1.4.2. Teoria ośrodków centralnych

44

1.4.3. Teoria kumulatywnej przyczynowości

46

1.4.4. Teoria biegunów wzrostu

47

1.4.5. Nowa teoria wzrostu

48

1.4.6. Nowa geografia ekonomiczna

49

1.4.7. Regiony „uczące się” i regionalne systemy innowacyjne

50

1.4.8. Terytorialne systemy produkcyjne

51

1.4.9. Teoria klastrów

52

1.4.10. Teorie rozwoju oddolnego

53

1.4.11. Nowa ekonomia instytucjonalna

54

1.5. Modele stosowane w politykach krajowych i regionalnych w Polsce

55

Rozdział 2

57

CZYNNIKI KONKURENCYJNOŚCI SUBREGIONU 2.1. Istota konkurencyjności regionalnej i lokalnej

57

2.2. Syntetyczne miary konkurencyjności regionalnej i lokalnej

64

2.3. Modele oceny konkurencyjności regionalnej i lokalnej

66

2.4. Specyfika konkurencyjności ośrodków subregionalnych i ich obszarów funkcjonalnych

75

2.5. Identyfikacja endogenicznych czynników konkurencyjności subregionu

78

2.5.1. Otoczenie instytucjonalne

81

2.5.2. Kapitał ludzki

82

2.5.3. Kapitał społeczny

83

3

2.5.4. Nowoczesna struktura gospodarki

84

2.5.5. Innowacyjność przedsiębiorstw

85

2.5.6. Infrastruktura techniczna i społeczna

89

2.5.7. Dobry stan środowiska naturalnego

90

2.6. Konkurencyjność subregionu w krajowych i regionalnych dokumentach strategicznych

90

Rozdział 3

100

ENDOGENICZNE CZYNNIKI KONKURENCYJNOŚCI SUBREGIONU W ŚWIETLE BADAŃ WŁASNYCH 3.1. Jakość otoczenia instytucjonalnego

102

3.2. Jakość kapitału ludzkiego

119

3.3. Poziom kapitału społecznego

124

3.4. Struktura gospodarki

132

3.5. Zdolność innowacyjna przedsiębiorstw

137

3.6. Jakość infrastruktury technicznej i społecznej

143

3.7. Stan środowiska naturalnego

145

Rozdział 4

149

IDENTYFIKACJA ENDOGENICZNYCH CZYNNIKÓW JAKO PUNKT WYJŚCIA MODELU ZARZĄDZANIA KONKURENCYJNOŚCIĄ SUBREGIONU LESZCZYŃSKIEGO 4.1. Model zarządzania konkurencyjnością subregionu

149

4.2. Czynniki egzogeniczne modelu konkurencyjności subregionu w świetle badań własnych

154

4.3. Środowisko innowacyjności i sieci współpracy w subregionie

162

4.4. Pozycja konkurencyjna i potencjał konkurencyjny subregionu

165

4.5. Działania na rzecz wzmacniania potencjału konkurencyjnego subregionu

167

4.6. Dobre praktyki w zakresie wzmacniania konkurencyjności subregionu Biel Seeland w Szwajcarii. Studia przypadku

180

ZAKOŃCZENIE

190

BIBLIOGRAFIA

196

SPIS RYSUNKÓW

210

4

SPIS TABEL

211

SPIS WYKRESÓW

213

ZAŁĄCZNIK 1: Kwestionariusz ankietowy badania JST

215

ZAŁĄCZNIK 2: Kwestionariusz ankietowy badania przedsiębiorstw

221

ZAŁĄCZNIK 3: Kwestionariusz ankietowy badania IOB

233

ZAŁĄCZNIK 4: Kwestionariusz ankietowy badania NGO

240

5 WSTĘP

Globalizacja i związana z nią liberalizacja stosunków ekonomicznych uwydatniły znaczenie konkurencyjności przedsiębiorstw, jednostek samorządu terytorialnego i całych gospodarek.

Kto nie potrafi być konkurencyjny, nie bierze udziału w rywalizacji o korzyści wynikające z procesów globalizacji. Nowego znaczenia nabrała konkurencyjność regionów i jednostek samorządu terytorialnego, dla których z kolei istotny jest rozwój działalności gospodarczej na ich obszarze. Mimo istnienia obszernej literatury przedmiotu brak jest jednej całościowej koncepcji, która wyjaśniałaby pojęcie konkurencyjności terytorium, co skutkuje brakiem konsensusu w zakresie jej czynników i ich współzależności. W sposób ogólny konkurencyjność regionów definiowana jest jako zdolność do przystosowania się do zmiennych warunków otoczenia i utrzymywania lub polepszania swojej pozycji względem konkurencyjnych podmiotów. O konkurencyjności w krótkim okresie czasu decydują:

specjalizacja sektorowa, jakość infrastruktury oraz pozostałe czynniki determinujące efektywność gospodarki. Długookresowo konkurencyjność uzależniona jest od czynników generujących wzrost produktywności takich jak: nowe technologie, zasoby ludzkie, nakłady na B+R oraz struktura gospodarki. Współcześnie zależy ona od umiejętności wykorzystywania specyficznych zasobów wewnętrznych oraz poziomu kreatywności

i tworzenia, cyrkulacji oraz absorpcji wiedzy.

W pracy podjęto problematykę zarządzania konkurencyjnością subregionu. Subregion rozumiany jest jako region ekonomiczny, w którym funkcjonuje miejski ośrodek o znaczeniu subregionalnym tworzący wraz z przyległymi gminami obszar funkcjonalny oddziałujący również na rozwój sąsiednich powiatów. Z uwagi na złożoność systemu, jakim jest gospodarka subregionu, wzrost znaczenia nowych koncepcji rozwoju oraz tzw. nowych czynników jakościowych, autorka podejmuje próbę stworzenia modelu odzwierciedlającego wpływ i znaczenie poszczególnych czynników w budowaniu i wzmacnianiu konkurencyjnych obszarów funkcjonalnych ośrodków subregionalnych. Model ten ma służyć jako instrument do zarządzania rozwojem jednostek samorządu terytorialnego, wskazać działania na rzecz wzmacniania potencjału endogenicznego oraz kierunki zmian polityk lokalnych

i subregionalnych na rzecz wykorzystania tych potencjałów. Przyczyni się on do lepszego

rozumienia problemów społeczno-gospodarczych oraz do rozwoju gospodarczego na

poziomie subregionów.

6 Przedstawiona w pracy złożoność pojęcia konkurencyjności sprawia, iż każda próba jej syntetycznego przedstawienia może zostać uznana za niedoskonałą. Wysoka złożoność procesów zachodzących w subregionie powoduje, że zidentyfikowanie najważniejszych czynników oraz określenie ich wpływu na konkurencyjność jest bardzo skomplikowane. Ma to związek z trudnościami pomiaru natężenia i kierunku oddziaływania tych czynników.

Jednak szereg silnych powiązań pomiędzy elementami konkurencyjności sprawia, że przy zastosowaniu szerokiej grupy wskaźników nawet pominięcie niektórych jej elementów może zostać zrekompensowane. Należy również mieć na uwadze, że znaczenie danego czynnika konkurencyjności w dużej mierze zależeć może od specyficznego kontekstu lokalnego, stanowić może o tzw. differentia specifica subregionu.

Punktem wyjścia do zbudowania syntetycznego modelu konkurencyjności subregionu będą następujące twierdzenia:

(1) Brak jest jak dotąd jednej uniwersalnej koncepcji konkurencyjności, która w pełni odzwierciedlałaby kompleksowość i wielowymiarowość pojęcia konkurencyjności terytorium.

(2) Konkurencyjność subregionu może być ujmowana zarówno poprzez określenia i parametry jakościowe (np. jakość instytucji, jakość kapitału społecznego), jak i poprzez wyrażenia i procesy ilościowe (np. ilość patentów, podaż zasobów pracy).

(3) Konkurencyjność subregionu zależy zarówno od konkurencyjności zlokalizowanych w nim przedsiębiorstw, jaki i ich otoczenia instytucjonalnego (władze publiczne, instytucje, kapitał społeczny, kultura społeczna).

(4) Czynniki wpływające na konkurencyjność subregionów mogą się wywodzić z poziomów makro, mezo i mikro. Konkurencyjność również może się odpowiednio odnosić do różnych poziomów. Trudno jest więc wyznaczyć specyficzny poziom badania konkurencyjności.

(5) Konkurencyjność subregionu zależy od zdolności do tworzenia dóbr i usług osiągających sukces na rynkach międzyregionalnych i międzynarodowych, a w rezultacie do osiągania rosnących dochodów przy rosnącym zatrudnieniu. Odnosi się więc do dwóch ekonomicznych kategorii: dochodów i zatrudnienia. (por. Łaźniewska i in, 2012).

Na potrzeby konkurencyjności obszaru funkcjonalnego subregionu w pracy sformułowano

następującą definicję:

7 Konkurencyjność subregionu oznacza jego zdolność do przyciągania i zatrzymania mobilnych czynników produkcji poprzez tworzenie korzystnych warunków zrównoważonego i równoczesnego wzrostu produktywności i stopy zatrudnienia opartych na lokalnie specyficznych przewagach.

Należy podkreślić, że konkurencyjność gospodarki, w tym gospodarki subregionu nie jest celem samym w sobie. Jest celem pośrednim polityki regionalnej państwa i polityki rozwoju lokalnego oraz ostatecznie ma służyć ludziom i wyznawanym przez nich wartościom. Tak rozumiana polityka rozwoju lokalnego stanowi elementem polityki społecznej prowadzącej do poprawy jakości życia mieszkańców, co znalazło swój ostateczny wyraz w celach tworzenia konkurencyjnych układów terytorialnych.

Uzasadnienie wyboru tematu rozprawy

Rosnące wyzwania globalnej gospodarki wymagają tworzenia konkurencyjnego ładu gospodarczego zapewniającego stabilne warunki do rozwoju oraz wspierającego innowacyjność i konkurencyjność przedsiębiorstw, miast i ich obszarów funkcjonalnych.

Dynamika zmian współczesnych gospodarek oraz zmiana uwarunkowań ich rozwoju wymusza nowe podejście do polityki regionalnej i lokalnej. Cechą charakterystyczną współczesnego rozwoju jest jego zróżnicowanie przestrzenne. Rosnące dysproporcje pomiędzy poziomem rozwoju poszczególnych regionów, a w szczególności wewnątrz regionów, stają się głównym problemem unijnej polityki regionalnej. Również region Wielkopolski charakteryzuje znaczne zróżnicowanie wewnętrzne. Wprowadzane liczne działania o charakterze interwencyjnym nie przynoszą w pełni oczekiwanych rezultatów.

Zmniejszanie tych dysproporcji oraz próba sterowania procesem rozwoju regionalnego wykształciły nurt nauki ukierunkowany na pokonywanie barier rozwoju i wyrównywanie poziomu społeczno-gospodarczego w układach regionalnych i lokalnych. W tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera pojęcie glokalizacji stanowiącej syntezę pojęć: globalizacji i lokalizacji. Glokalizacja uwydatnia znaczenie działań lokalnych w procesach globalizacji, a także znaczenie procesów globalnych dla strategii rozwoju lokalnego. Coraz częściej znaczącą rolę w ramach tych polityk ogrywają miasta średniej wielkości i ich obszary funkcjonalne rozumiane jako subregionalne ośrodki wzrostu.

W najnowszych koncepcjach rozwoju regionalnego zwraca się uwagę na wzrost znaczenia

tzw. czynników jakościowych wpływających na rozwój regionalny. Są nimi na przykład:

8 struktura gospodarki, sprawność administracji publicznej, kapitał ludzki i społeczny oraz jakość infrastruktury przedsiębiorczości i innowacyjności. Zdolność do wykorzystania wszystkich tych czynników składa się na tzw. konkurencyjność układów terytorialnych.

Oznacza to zmianę podejścia do rozwoju lokalnego i zwrócenie się w kierunku koncepcji endogenicznego, oddolnego kreowania rozwoju przez lokalne wspólnoty terytorialne. Rozwój ma być kreowany poprzez specyficzne zasoby wewnętrzne, tzn. takie, które są trudne do odtworzenia w innym miejscu.

Z tego względu studium przypadku zdefiniowane zostało na poziomie subregionu.

Subregion leszczyński mieszczący się na terenie województwa wielkopolskiego jest regionem rodzinnym autorki, co ułatwia przyjrzenie się specyficznym endogenicznym czynnikom rozwoju. Dzięki dużej szczegółowości badań i rozpiętości przeprowadzonej analizy wskaźników konkurencyjności, przydatność wyników badań będzie znacząca dla gospodarki subregionu. Opracowany model zarządzania konkurencyjnością, ze względu na próbę sformułowania nowego podejścia, posłuży za punkt wyjścia do dalszych badań dotyczących konkurencyjności subregionów.

Cele, pytania i model badawczy

Głównym celem pracy jest identyfikacja endogenicznych czynników konkurencyjności i opracowanie na tej podstawie modelu zarządzania konkurencyjnością subregionu.

Dla tak sformułowanego celu głównego określono następujące cele szczegółowe:

(1) Przegląd współczesnych koncepcji rozwoju regionalnego z punktu widzenia czynników rozwoju oraz próba oceny ich znaczenia dla konkurencyjności subregionu.

(2) Przegląd modeli konkurencyjności i wybór wskaźników do oceny pozycji konkurencyjnej i potencjału konkurencyjnego subregionu.

(3) Próba oceny roli przedsiębiorstw, instytucji, organizacji pozarządowych i władz publicznych w tworzeniu konkurencyjności subregionu.

(4) Sformułowanie wniosków dotyczących wzmacniania potencjału endogenicznego subregionu i wskazanie kierunków zmian polityk lokalnych celem wykorzystania tych potencjałów.

Model badawczy zastosowany na potrzeby realizacji celu głównego przedstawiono na

rysunku W.1.

9 Rys. W.1.: Model badawczy

Źródło: opracowanie własne

Realizacja zadań cząstkowych pracy powinna pozwolić na określenie:

- zjawisk ekonomicznych w subregionie, w tym zróżnicowania struktury gospodarczej, oferowania dóbr i usług na krajowym i międzynarodowym rynku zewnętrznym oraz zbadania stopnia peryferyjności/otwartości subregionu,

- sprawności funkcjonowania administracji publicznej oraz jakości wewnętrznej organizacji subregionu,

- wpływu funduszy zewnętrznych na rozwój istniejących przedsiębiorstw i innych podmiotów, a także ich aktywności inwestycyjnej i innowacyjnej,

- zdolności do przyciągania kapitałów i środków pomocowych,

- zdolności do zatrzymania w subregionie posiadanych czynników produkcji, - kapitału społecznego oraz poziomu aktywności społecznej,

- atrakcyjności subregionu dla jego obecnych i potencjalnych użytkowników (por. rys. W.2).

Zarządzanie konkurencyjnością

subregionu Koncepcje

konkurencyjności

Modele empiryczne konkurencyjności

Model konkurencyjności

subregionu Ilościowe

wskaźniki konkurencyj-

ności

Jakościowe wskaźniki konkurencyj-

ności

10 Rys. W.2: Realizacja zadań cząstkowych rozprawy

Źródło: opracowanie własne Innovative milieux

Przyciąganie kapitałów i środków pomocowych

Kapitał społeczny Kapitał ludzki

Instytucje

Sektor

przedsiębiorstw - Struktura gospodarcza

Inwestycje

Rynki zbytu NGO

Aktywność społeczna

Administracja publiczna Otwartość

Środowisko naturalne

Jakość wewnętrznej organizacji subregionu

Atrakcyjność zewnętrzna

Zdolność do przyciągania i zatrzymania posiadanych

czynników produkcji

11 Zaznaczyć należy, iż istotnym ograniczeniem prowadzonych badań była niska dostępność danych statystycznych odnoszących się do poziomu powiatów (NTS-4), szczególnie w zakresie danych dla gospodarki opartej na wiedzy.

Wyniki studiów literatury przedmiotu oraz badań pilotażowych pozwoliły sformułować następujące Pytania badawcze:

P 1 Jakie są najbardziej istotne endogeniczne czynniki konkurencyjności subregionu?

P 2 Jaka jest jakość otoczenia instytucjonalnego w subregionie?

P 3 Jaka jest zdolność innowacyjna przedsiębiorstw w subregionie?

P 4 Jaki jest poziom kapitału społecznego w subregionie?

P 5 Jaka jest jakość kapitału ludzkiego w subregionie?

P 6 Jaka jest pozycja konkurencyjna subregionu?

P 7 Czy subregion posiada potencjał do konkurowania z innymi subregionami?

W pracy realizowane są cele o charakterze teoretycznym oraz empirycznym i praktycznym.

Cel teoretyczny obejmuje analizę współczesnych koncepcji oraz czynników rozwoju regionalnego, a także analizę modeli i czynników konkurencyjności. Zmierza w kierunku wyłonienia i systematyzacji tych czynników, które w znacznej mierze odpowiadają za budowanie konkurencyjności na poziomie subregionu.

Cel empiryczny pracy związany jest ze zbadaniem dostępnych wskaźników oraz syntetycznych miar dotyczących badanego subregionu. Ponadto cel empiryczny realizowany jest poprzez szereg badań własnych wśród przedsiębiorstw, instytucji, organizacji pozarządowych oraz jednostek samorządu terytorialnego w subregionie leszczyńskim.

Cel praktyczny dotyczy opracowania modelu zarządzania konkurencyjnością subregionu oraz określenia kierunków wzmacniania tej konkurencyjności. Rekomendacje te mogą stać się pomocne w pracach dotyczących kształtowania dalszych polityk rozwoju. Szczególną wartość praktyczną ze względu na zakres prac empirycznych uzyskane wyniki będę przedstawiały dla samorządów subregionu leszczyńskiego. Mogą one posłużyć do dalszych prac programowych prowadzonych w subregionie.

Zakres czasowy badań obejmuje okres od 2015-2016 roku. Dane statystyczne wykorzystane

w pracy dotyczą głównie stanu w 2015 roku.

12 Źródła informacji i metody badawcze

Podstawowe metody i narzędzia badawcze wykorzystane dla realizacji celów pracy obejmują:

- studia literatury przedmiotu (monografie, artykuły w czasopismach polskich i zagranicznych, referaty z konferencji),

- analizę dostępnych danych statystycznych (GUS – Bank Danych Lokalnych, dane Urzędu Marszałkowskiego, WUP), raportów, stron internetowych,

- analizę dokumentów strategicznych szczebla krajowego, regionalnego i lokalnego dotyczących konkurencyjności subregionu w latach 2007-2013 i 2014-2020,

- analizę koncepcji i badań empirycznych w dziedzinie czynników rozwoju regionalnego i lokalnego, a także konkurencyjności regionalnej i lokalnej,

- badania własne realizowane w jednostkach samorządu terytorialnego, przedsiębiorstwach, instytucjach i organizacjach pozarządowych subregionu leszczyńskiego (ankiety i wywiady pogłębione).

Rys. W.3.: Proces badawczy Źródło: opracowanie własne Studia literatury

przedmiotu

Badania pilotażowe

Desk research

Badania główne

Analiza zebranego

materiału

13 Struktura i koncepcja pracy

Praca składa się z czterech rozdziałów. W pierwszej części pracy (rozdziały pierwszy i drugi) stworzono teoretyczne podstawy dla części empirycznej i praktycznej przedstawionej w części drugiej. Pierwszy rozdział stanowi prezentację istoty rozwoju regionalnego

i lokalnego. Zostały w nim przedstawione podstawowe pojęcia i terminy, a także koncepcje i modele dotyczące rozwoju ze szczególnym uwzględnieniem nowych koncepcji rozwoju regionalnego. Zawiera identyfikację czynników rozwoju na podstawie literatury przedmiotu.

Rozdział drugi dotyczy istoty konkurencyjności regionalnej i lokalnej. Zostały w nim przytoczone modele oceny konkurencyjności, a także systematyzacja czynników wpływających na konkurencyjność regionów. Ponadto zawiera analizę wybranych dokumentów strategicznych i ich wpływ na realizację polityk rozwoju na poziomie subregionalnym. Rozdział drugi kończą wnioski dotyczące oceny uwarunkowań programowych i ich wpływu na rozwój subregionu.

Dalsza część pracy dotyczy analizy wskaźników konkurencyjności oraz empirycznych badań własnych (rozdział trzeci) wśród wielkopolskich instytucji, organizacji pozarządowych, przedsiębiorstw oraz jednostek samorządu terytorialnego. Studium przypadku obejmuje subregion leszczyński. W rozdziale zawarto zwięzły opis przeprowadzonych badań własnych, pytania badawcze, przyjętą metodę, charakterystykę próby badawczej oraz wyniki badań.

Rozdział czwarty ma charakter praktyczny. Na podstawie osiągniętych wyników badań własnych, analizy literatury przedmiotu przedstawionej w rozdziale pierwszym i drugim, podjęto próbę stworzenia modelu zarządzania konkurencyjnością na poziomie subregionalnym. Sfomułowano działania potrzebne do wzmacniania endogenicznego potencjału oraz propozycje zmian polityki władz lokalnych na rzecz wykorzystania tych potencjałów. Ponadto w rozdziale tym w ramach studiów przypadków zawarto wybrane aspekty funkcjonowania instytucji, organizacji pozarządowych oraz sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Szwajcarii.

Rozprawę kończy podsumowanie i systematyzacja wyników uzyskanych w ramach pracy w

kontekście postawionych na jej wstępnie celów. Zawarto również wnioski i rekomendacje

dotyczące dalszych badań nad problematyką konkurencyjności ośrodków subregionalnych.

14 Rozdział 1

WSPÓŁCZESNE KONCEPCJE TEORETYCZNE ROZWOJU REGIONALNEGO I ICH ZNACZENIE DLA KONKURENCYJNOŚCI SUBREGIONU

W literaturze przedmiotu znaleźć można liczne odniesienia do empirycznych

i koncepcyjnych zagadnień dotyczących transformacji i rozwoju regionów, dużych miast oraz metropolii globalnych (por. French i Hamilton 1979; Rowland 1980; Castells 1989; Sykora 1994; Sassen 1994; Andrusz i in. 1996; Kovaks 1999; Sailer-Fliege 1999; Hamilton i in.

2005; Boren i Gentile 2007; Stanilov 2007; Brade i in. 2009; Sykora i Bouzarovski 2011; Hirt 2012). W ostatnim czasie coraz mocniej zaznacza się także nurt podkreślający odradzanie się miast średniej wielkości ulokowanych peryferyjnie względem gospodarki globalnej, o niskiej konkurencyjności oraz braku przemysłów związanych z wytwarzaniem wiedzy i innowacji.

Uważa się, że ośrodki te są w stanie współzawodniczyć o kapitał ekonomiczny z innymi układami terytorialnymi dzięki rozwojowi kapitału społecznego czy oferty kulturalnej. W podejściach tych zakłada się poprawę witalności miast poprzez inicjatywy społeczno- gospodarcze oraz poprawę warunków życia. Istotnym elementem jest również identyfikowanie i wykorzystywanie specyficznych zasobów endogenicznych, których zadaniem jest podnoszenie walorów miast średniej wielkości. Ponadto pośród koncepcji rozwoju obszarów peryferyjnych zaznacza się również nurt związany z budową klastrów przemysłowych i tworzeniem sieci współpracy wytwórców w celu multiplikowania zasobów, wdrażania innowacji oraz wytwarzania produktów znajdujących nabywców na rynkach globalnych (Krysiński, 2015, s. 39-40). Zgodnie z Nową Kartą Ateńską (2003, s. 8) sukces gospodarczy odniosą miasta, które osiągną przewagę konkurencyjną. Źródłem przewag konkurencyjnych będą takie czynniki jak: wieloaspektowa spójność, wykorzystanie czynników środowiska naturalnego i kulturowego, a także zachowanie dziedzictwa historycznego, podkreślanie unikatowości miasta z jednej strony, a z drugiej strony wieloaspektowych możliwości działania (Mazur-Belzyt, 2014, s. 39). Miasta te stanowiąc ośrodki subregionalne, stają się istotnymi centrami lokalnych rynków pracy, życia

i zamieszkania społeczności lokalnych (Burdack, 2010, s. 7-8). Bezpośrednie przeniesienie koncepcji rozwoju regionalnego na ośrodki subregionalne nie jest możliwe.

Miastom średniej wielkości przypisywana jest inna rola w systemie osadniczym, ponieważ

brakuje w nich dostępu do pewnego zakresu usług, nie spełniają one określonych funkcji

zarówno administracyjnych jak i politycznych, posiadają inne struktury gospodarcze

15 i społeczne, oraz, wreszcie dysponują ograniczonymi możliwościami przyciągania kapitału ludzkiego i inwestycji (Winkler, 2015, s. 6-7). W znacznym stopniu ich rozwój determinowany jest poprzez czynniki zewnętrzne.

Również w niniejszej pracy dużo uwagi poświęcono zewnętrznym czynnikom

i uwarunkowaniom rozwoju, jednak w szczególności skoncentrowano się na czynnikach i strukturach wewnętrznych. Rozważania przytoczone w rozprawie służą identyfikacji czynników endogenicznych konkurencyjności subregionu w kontekście polskiego ustroju społeczno-gospodarczego. W celu ukazania istoty tego rozwoju niezbędne staje się zdefiniowanie takich pojęć jak rozwój gospodarczy, rozwój regionalny i lokalny, a także gospodarka lokalna. Przegląd tych definicji pozwala na wskazanie celów rozwoju subregionu, a także czynników, które opisane zostały w ostatnim podrozdziale tej części rozprawy.

1.1. Rozwój gospodarczy jako proces zmian ilościowych i jakościowych

Rozwój jest pojęciem wieloznacznym stosowanym w różnorodnych sytuacjach

i kontekstach. Zdaniem Chojnickiego (1999, s. 266-272) rozwój można analizować w takich dwóch kategoriach jak: zmiana i struktura, co pozwala określić jego charakter oraz funkcje poznawcze, a także umożliwia jego zastosowanie w analizie przestrzenno-ekonomicznej i regionalnej. Rozwój może odbywać się spontanicznie - wtedy mówimy o rozwoju samoistnym - lub też być efektem odziaływania otoczenia (kreowanie rozwoju, działania korygujące) zwanego polityką rozwoju. Na rozwój mogą wpływać zarówno czynniki wewnętrzne stanowiące elementy składowe obiektu, nazywane czynnikami endogenicznymi, jak i czynniki zewnętrzne zwane czynnikami egzogenicznymi. Ponadto stosowane są inne podziały obejmujące np. czynniki czynne i bierne lub też czynniki twarde i miękkie oraz sterowalne i niesterowalne. Dokonując dalszej systematyzacji można wyróżnić uwarunkowania oraz czynniki rozwoju. Uwarunkowania zawierają w sobie te cechy, które mają charakter zastany, są słabo sterowalne i bierne. Czynniki rozwoju oznaczają zaś cechy warunkujące rozwój, są czynne i sterowalne (Churski, 2008, s. 27).

Gorzelak (1989, s. 15) analizując definicje rozwoju występujące w literaturze przedmiotu, sformułował następujące twierdzenia:

(1) rozwój oznacza kategorię wielowymiarową, która łączy w sobie procesy społeczne,

gospodarcze, kulturowe, polityczne, techniczne i psychologiczne oraz współzależności

między nimi,

16 (2) rozwój jest pojęciem szerszym od wzrostu, gdyż zawiera w sobie zmiany strukturalne zachodzące pomiędzy elementami systemu społeczno-gospodarczego prowadząc do jego „skomplikowania”. Wzrost oznacza jedynie zwiększenie rozmiarów poszczególnych elementów tego systemu,

(3) rozwój jest kategorią dynamiczną, co oznacza, że relacje pomiędzy jego poszczególnymi komponentami nie są stałe i ulegają długookresowym przemianom, (4) rozwój jest przestrzennie zróżnicowany, co oznacza przestrzenne zróżnicowanie

zarówno organizacji procesów rozwojowych, relacji komponentów rozwoju, jak i dynamiki zmian jego elementów i ich wzajemnych relacji.

Rozwój gospodarczy w rozumieniu nowej ekonomii jest pojęciem szerszym i oznacza proces zachodzący w gospodarce wywołany siłami wytwórczymi prowadzący do zmian zarówno o charakterze ilościowym jak i strukturalnym. Oznacza wieloaspektowy proces prowadzący do zmian socjalnych, poglądów społecznych i instytucji państwowych, a także do wzrostu gospodarczego. Są to wszelkie zmiany w gospodarce, które prowadzą do poprawy warunków życia ludności (Churski, 2008, s. 28). Todaro i Smith (2012, s. 21-22) wyróżniają trzy podstawowe cele rozwoju gospodarczego: dostępność dóbr podstawowych, wzrost poziomu życia oraz swoboda dokonywania wyborów ekonomicznych i społecznych.

Termin rozwój społeczno-gospodarczy stosowany w polskiej literaturze przedmiotu akcentuje rozpatrywanie rozwoju zarówno w kontekście zmian w gospodarce, jak i w społeczeństwie. Szczególną rolę odgrywają takie kategorie jak: przedsiębiorczość, gospodarność i samorządność, które tworzą kulturę ekonomiczną społeczeństwa. Sadowski (1995, s. 809-812) definiuje rozwój gospodarczy jako ogół zmian, które prowadzą do wzrostu zamożności i poprawy jakości życia społeczeństw. Obok wzrostu gospodarczego szczególne znaczenie zyskują przemiany strukturalne i instytucjonalne wynikające z postępu techniczno- organizacyjnego oraz zmiany ustrojowo-prawne, które wynikają z dostosowań do przemian społeczno-ekonomicznych.

Rozwój gospodarczy mierzony jest zwykle na poziomie państw, jednakże w warunkach

światowego wzrostu znaczenia regionów, systematycznie wzrasta znaczenie rozwoju

regionalnego i kreowania rozwoju na poziomie regionalnym i lokalnym. Współczesne trendy

gospodarcze coraz częściej determinowane są poprzez procesy rozwoju endogenicznego

wykorzystujące uwarunkowania lokalne i regionalne ze szczególną rolą społeczności

lokalnych będących podmiotem rozwoju. Nowe znaczenie regionów oddaje też termin

regionalizacji kojarzonej ze wzrostem znaczenia regionów w realiach globalizacji. Castells

17 (2009, s. 68-70) nazywa to reakcją społeczeństw regionalnych i lokalnych na wirtualizację granic. Według autora regionalizacja oznacza taką reorientacją struktur regionalnych, która umożliwia włączenie się w procesy globalizacji, przy jednoczesnym uwzględnieniu specyficznych walorów lokalnych.

1.2. Regiony ekonomiczne, administracyjne i obszary funkcjonalne

Ze względu na dużą różnorodność występujących jednostek terytorialnych na świecie oraz na zróżnicowany poziom centralizacji państw, pojęcie region nie jest precyzyjne. Ma ono wielorakie znaczenie zawierające różnorodne ilościowo i jakościowo elementy oraz jednostki przestrzenne. Według Korenika (2011, s. 9) wyróżnia się regiony ekonomiczne, planistyczne, administracyjne, urbanistyczne, krajobrazowe, społeczne, demograficzne itd. Regionami nazywa się tereny o znacznej powierzchni, ale również niewielkie obszary jednorodne lub nawet zróżnicowane, co doprowadziło do wypracowania różnorodnych definicji pojęcia oraz różnorodnych jego klasyfikacji (Szymla, 2000, s. 10). Region stanowi podstawowy element układu regionalnego, a także układu administracyjno-gospodarczego kraju. Jednostkami wyższego rzędu są makroregiony, składające się z kilku regionów. Jednostki niższego rzędu składające się z kilku powiatów nazywane są podregionami lub subregionami (Korenik, 1999, s. 10). Głównym wyznacznikiem delimitacji powinny być faktyczne wielopłaszczyznowe więzi, które mogą się różnić od podziałów administracyjnych. Istotne jest, aby pomiędzy podziałem administracyjnym, a rzeczywistym istniała możliwie największa zbieżność, która świadczy o sprawności organizacyjnej państwa.

Jednym z kluczowych pojęć w rozważaniach dotyczących konkurencyjności subregionu jest pojęcie regionu ekonomicznego, oznaczającego obszar wyodrębniony na bazie kryteriów ekonomicznych, posiadający określony profil gospodarczy i powiązany funkcjonalnie z gospodarką narodową. Z punktu widzenia teorii systemów region ekonomiczny:

 jest powołany do osiągnięcia określonych celów społeczno-ekonomicznych i wypełnia zadania z tego wynikające,

 charakteryzuje się podziałem pracy, funkcji i kompetencji decyzyjnych,

 wyodrębnia się z otoczenia, z którym prowadzi wymianę dóbr, ludzi, kapitałów i in.,

 jest przygotowany do tworzenia określonych form działalności powiązanych na

zasadzie sprzężeń zwrotnych,

18

 potrafi samodzielnie definiować i realizować cele rozwoju, a także zwiększać stopień sprawności i stopień wewnętrznego zorganizowania (Budner, 2011, s. 128).

Region ekonomiczny powstaje na skutek powiązanych ze sobą procesów gospodarczo- społecznych na jego obszarze i stąd ma on charakter obiektywny w przeciwieństwie do regionu administracyjnego, którego procesy nie muszą być ze sobą powiązane. Regiony ekonomiczne uczestniczą w procesach rynkowych, są podmiotami w gospodarce, współpracują ze sobą ale też konkurują pomiędzy sobą, zwiększając swoje znaczenie w globalnym świecie, są przestrzennie zwartymi podmiotami zdolnymi do kreowania procesów rozwojowych. Do najważniejszych cech regionów ekonomicznych należą: (1) powiązania wewnętrzne i zewnętrzne, (2) określona specjalizacja i profil gospodarczy, (3) zdolność do formułowania celów i ich realizacji, (4) funkcjonowanie ośrodka miejskiego pełniącego rolę czynnika integrującego, (5) występowanie społeczności regionalnej o podobnych wartościach i tworzących tożsamość regionalną ( Korenik, 2011, s. 12) . Region ekonomiczny definiowany jest również jako kształtujący się układ ekonomiczny, którego elementy współzależą od siebie. Takie podejście pozwala ujmować region ekonomiczny jako system, którego elementy oraz ich wzajemne relacje mają istotne znaczenia dla kształtowania się struktury gospodarczej regionu. Struktura ta z jednej strony jest wynikiem rozwoju regionu, z drugiej zaś warunkuje go w sposób pozytywny (jako czynnik wzrostu) lub w sposób negatywny (jako bariera rozwoju) (Kosiedowski, 2008, s. 222).

W odniesieniu do regionów ekonomicznych szczególną rolę polegającą na stymulowaniu

ich rozwoju pełni samorząd terytorialny. Granice regionów ekonomicznych nie muszą się

pokrywać z granicami regionów administracyjnych, jednak rolą samorządu województwa jest

identyfikowanie regionów ekonomicznych i skuteczne wzmacnianie ich potencjału

endogenicznego (Szmigiel, 2009, s. 17). Samorząd terytorialny jest ważnym podmiotem

zarządzania, ale nie jedynym. Pełni on funkcję podmiotu zarządzania tylko w stosunku do

sektora samorządowego. Jest jednak gospodarzem na określonym terenie i jako gospodarz

powinien być aktywny w stosunku do pozostałych elementów systemu gospodarki lokalnej

i regionalnej. Powinien być koordynatorem i inspiratorem rozwoju oraz najważniejszym

podmiotem zarządzającym procesem zmian na danym obszarze (Kosiedowski, 2008, s. 229-

230). Powinien planować i organizować wdrażanie tych zmian, przekonywać do nich, a także

kontrolować realizację założonych celów i zadań. W kontekście pełnienia tych funkcji

uzasadnione jest określenie „zarządzanie rozwojem i konkurencyjnością regionu lub

subregionu” w stosunku do samorządu terytorialnego. Trudno jest znaleźć inny podmiot,

19 który miałby do odegrania ważniejszą rolę w przygotowaniu regionów i subregionów do udziału w światowej konkurencji (por. Grosse, 2001). Rozwój i konkurencyjność gospodarki zależą więc od działań administracji publicznej. Ponadto rolą samorządów jest wplecenie rozwijających się przedsiębiorstw w rozwój regionalny i lokalny w taki sposób, aby możliwe było wspieranie procesu ich rozwoju, a zarazem wykorzystanie tego procesu jako impulsu do aktywizacji gospodarczej danych jednostek samorządowych. Służą temu na przykład lokalne strategie rozwoju oraz działania zmierzające do tworzenia klastrów i sieci gospodarczych.

Do zadań samorządu lokalnego wynikających z jego istoty prowadzących do lokalnego rozwoju gospodarczego, oprócz zadań zdefiniowanych ustawowo zaliczyć można między innymi: podejmowanie inicjatyw na rzecz stymulowania rozwoju społeczno-gospodarczego, tworzenie funduszy na rzecz rozwoju lokalnego, prowadzenie działań promocyjnych, tworzenie udogodnień i zachęt dla inwestorów, udostępnianie lokalnych zasobów, pozyskiwanie zewnętrznych źródeł finansowania, tworzenie struktur organizacyjnych rozwoju lokalnego, inicjowanie struktur wspierania przedsiębiorczości i lokalnego systemu kształcenia (Parysek, 2015, 27-46).

Jednym z kryteriów typologii regionów ekonomicznych jest ocena poziomu ich rozwoju gospodarczego. Nowe podejście w klasyfikacji regionów ekonomicznych zaproponował Florida (2008, s. 27), który dokonał podziału w formie piramidy pod kątem atrakcyjności lokalizacji wiedzy i innowacji w regionach. Na szczycie piramidy znajdują się nieliczne regiony ekonomiczne, które generują wiedzę i tworzą innowacje, poniżej znajdują się regiony absorbujące tę wiedzę, a jeszcze niżej są tzw. megamiasta (w krajach słabo rozwiniętych często przyjmują formę megaslamsów). U podstawy piramidy znajdują się liczne słabo rozwinięte, peryferyjne regiony, które konkurują tanią nisko wykwalifikowaną siłą roboczą lub też surowcami naturalnymi. Ma to związek z tworzeniem innowacji w ściśle zamkniętych lokalizacjach oraz procesem ich dyfuzji na obszary otaczające. Decydujące znaczenie ma efektywność wykorzystania tych innowacji, co staje się istotnym czynnikiem różnicowania regionów ekonomicznych. Również Stryjakiewicz (2008, s. 114) zwraca uwagę, iż miejsca gdzie lokuje się kapitał kreatywny muszą charakteryzować się usługami wysokiej jakości, gospodarką oparta na wiedzy i innowacjach, a także odpowiednimi atrakcjami

i udogodnieniami. Miejsca takie stanowią nowoczesne metropolie krajów wysokorozwiniętych.

W okresie programowania polityki regionalnej 2014+ w Polsce szczególne znaczenie

przypisywane jest wspieraniu rozwoju miast oraz ich obszarów funkcjonalnych. Realizacja

20 takiej polityki wymaga identyfikacji obszarów, które charakteryzują się powiązaniami społecznymi, środowiskowymi oraz gospodarczymi. Obszar funkcjonalny według Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (2011, s. 45) oznacza wyodrębniony przestrzennie obszar charakteryzujący się określonymi uwarunkowaniami geograficznymi, przestrzennymi, społeczno-gospodarczymi, a także powiązaniami funkcjonalnymi prowadzącymi do wspólnych celów rozwojowych. Dzięki wspólnym celom polityki rozwoju możliwe jest efektywne wykorzystanie jego przestrzeni. Miejskie obszary funkcjonalne dzielą się na: ośrodki metropolitalne, regionalne, subregionalne i lokalne. Obszary funkcjonalne ośrodków subregionalnych wyznaczane są wokół miast liczących od 50 do 100 tys.

mieszkańców. Miasta te pełnią rolę centralnych ośrodków gospodarczych i społecznych, jak również centra usług publicznych. Obszary funkcjonalne ośrodków subregionalnych obejmują swoim zasięgiem gminy wiejskie i miejsko-wiejskie w bezpośrednim sąsiedztwie tych ośrodków.

Unia Europejska w celu prowadzenia jednolitej polityki rozwoju wprowadziła kryterium statystyczne podziału, zgodnie z którym jej cały obszar zostały podzielony na tzw. NUTS-y (Nomenclature of Units for Territorial Statistics). Przyjętym kryterium ich tworzenia są istniejące w danym państwie jednostki administracyjne oraz liczba ludności. Delimitacja jednostek nieadministracyjnych uwzględnia również pomocniczo kryteria geograficzne, społeczno-ekonomiczne, historyczne, kulturowe lub uwarunkowania środowiska naturalnego.

Hierarchiczna klasyfikacja NUTS uwzględnia pięć poziomów:

 3 poziomy regionalne (duże makroregiony NUTS 1, średniej wielkości regiony NUTS 2 oraz małe podregiony NUTS 3),

 2 poziomy lokalne (ang. Local administative unit: LAU 1 w warunkach polskich oznaczający powiat - wcześniej NUTS 4 oraz LAU 2 w Polsce oznaczający poziom gminy - wcześniej NUTS 5 (Budner, 2011, s. 120).

Przyjęta klasyfikacja umożliwia zbieranie, opracowywanie i udostępnianie

porównywalnych danych na całym obszarze UE, które służą do oceny sytuacji społeczno-

gospodarczej i prowadzenia polityki regionalnej. Zgodnie z zasadami UE ocena sytuacji jest

prowadzona głównie na poziomach NTS 2 i NTS 3 (województwa i podregiony składające się

w polskich warunkach najczęściej z kilku powiatów). Opiera się ona w przeważającej mierze

na dwóch wskaźnikach: wartości PKB na jednego mieszkańca i stopie bezrobocia. Ponadto

przyznając pomoc najbiedniejszym regionom, brane są również pod uwagę: struktura

bezrobocia oraz jego tendencje, migracje netto, aktywność ekonomiczna ludności oraz

21 inwestycje. Jednostki LAU 1 i LAU 2 wykorzystywane są głównie do badań prowadzonych na użytek statystyki narodowej (np. badanie dysproporcji wewnątrz regionów)

W niniejszej rozprawie skoncentrowano się na tematyce konkurencyjności subregionu leszczyńskiego będącego obszarem funkcjonalnym aglomeracji leszczyńskiej (por. rys. 1.1.).

Rys. 1.1.: Położenie subregionu leszczyńskiego Źródło: opracowanie własne na podstawie

http://ofal.leszno.pl/galeria/image/Strategia_gospodarcza.pdf

W hierarchicznym systemie osadniczym Wielkopolski główny potencjał rozwojowy skoncentrowany jest w obrębie obszaru funkcjonalnego aglomeracji poznańskiej. Ponadto istnieją ośrodki regionalne takie jak: Kalisz i Ostrów Wielkopolski. Miasto Leszno obok Gniezna, Konina i Piły stanowi ośrodek subregionalny zdefiniowany jako obszar strategicznej interwencji (OSI). Ośrodki te, pełniąc rolę uzupełniającą niektórych funkcji stolicy regionu, wymagają szczególnego wsparcia w zadaniach związanych z dyfuzją rozwoju z obszaru metropolitalnego na obszar całego regionu oraz zwiększenia powiązań infrastrukturalnych, gospodarczych i społecznych. Subregion leszczyński pozostaje w zasięgu silnego oddziaływania aglomeracji poznańskiej. Formalnie obszar ten obejmuje teren miasta Leszna i sąsiadujących gmin wiejskich: Krzemieniewo, Lipno, Święciechowa, Wijewo, Włoszakowice, a także gmin miejsko-wiejskich: Osieczna i Rydzyna wchodzących w skład powiatu leszczyńskiego. Powierzchnia obszaru funkcjonalnego wynosi 836 km², co stanowi 13,9%

powierzchni podregionu leszczyńskiego i 2,8% powierzchni województwa wielkopolskiego.

22 Zakres odziaływania ośrodka subregionalnego jakim jest miasto Leszno obejmuje powiaty:

leszczyński, kościański i gostyński.

1.3. Istota rozwoju subregionu

Z punktu widzenia rozwoju lokalnego i ogólnospołecznych potrzeb realizowanych przy wykorzystaniu lokalnych zasobów, szczególnie istotna staje się analiza poszczególnych subregionów rozumianych jako regiony ekonomiczne lub obszary funkcjonalne. Jak pisze Szmigiel (2009, s. 16) „region ekonomiczny jako narzędzie poznania służy identyfikacji procesów rozwoju gospodarczego, tak więc najbliżej mu do regionu funkcjonalnego”.

Najnowsze koncepcje rozwoju wskazują na zasadnicze znaczenie wykorzystania lokalnych potencjałów endogenicznych gospodarki i potrzebę realizacji działań prorozwojowych już na najniższych szczeblach administracji publicznej. Wkroczenie globalizacji i postęp technologiczny, który uczynił globalizację bardziej widoczną, wprowadził zmiany w systemie produkcji i otwarcie na rynki globalne, wcale nie oznaczają odejścia od tego, co lokalne.

Według Krzysztofka i Szczepańskiego (2002, s. 156) „w rzeczywistości (…) istnieje pewne kontinuum zmian, a przeobrażenia globalne przełamują się w przeobrażeniach lokalnych i vice versa. Rozwój lokalny nie jest (…) alternatywą dla procesów globalizacyjnych, stanowi raczej ich dopełnienie i odwrotnie”. Działając globalnie należy myśleć kategoriami lokalnymi, gdyż globalna konkurencja nie zmienia faktu, że konkurencyjność jest mocno zakorzeniona w działaniach lokalnych, co oddaje termin glokalizacji. Na fenomen glokalizacji i związaną z nią konieczność zmiany pozycji oraz roli małych i średnich przedsiębiorstw w procesach globalizacji zwrócił uwagę Tanaka (1998). Autor uwydatnił konieczność bliższych powiązań z rynkiem krajowym, międzynarodowym i globalnym tego sektora przedsiębiorstw.

Jak zauważa Bauman (2000, s. 84) „integracja i rozdrabnianie, globalizacja i podział terytorialny są procesami komplementarnymi (…) stanowią dwie strony tego samego procesu:

nowego podziału władzy, suwerenności i wolności działania. Procesy syntezy i rozproszenia, integracji i rozpadu współzachodzą i przeplatają się wzajemnie”.

Z uwagi na usytuowanie funkcyjne i powierzchniowe zdefiniowanego subregionu pomiędzy regionem (rozwój regionalny) a gminą i powiatem (rozwój lokalny) w niniejszej pracy porusza się zagadnienia rozwoju i konkurencyjności zarówno regionalnej, lokalnej jak

i konkurencyjności miast (por. rys. 1.2.). W literaturze przedmiotu pojęcie te często

stosowane są zamiennie, co nie ułatwia prowadzenia rozważań w tym obszarze badawczym.

23 Kluczowym pojęciem w rozważaniach dotyczących przemian społeczno-ekonomicznych w aspekcie przestrzennym jest rozwój regionalny, który jest przedmiotem studiów regionalnych, ekonomii, a także geografii społecznej i ekonomicznej. W ostatnich latach zwłaszcza w studiach regionalnych zauważyć można odejście od pojmowania rozwoju regionalnego i lokalnego szczególnie w kategoriach ekonomicznych na rzecz spojrzenia społeczno- kulturowego, związanego z paradygmatem stowarzyszeniowym i sieciowym. Jest to tzw.

nowy regionalizm zwany też neoregionalizmem (Danson, 1997, s. 833-834). Idea ta koncentruje się wokół stwierdzeń, iż w dobie globalizacji region stał się najważniejszym obszarem tworzenia rozwoju gospodarczego oraz powinien być pierwszym adresatem tworzenia polityki rozwoju (Lovering, 1999, s. 379-396).

Rys. 1.2.: Konkurencyjność subregionu na tle konkurencyjności miast, regionów i konkurencyjności lokalnej

Źródło: opracowanie własne

Rozwój regionalny oznacza systematyczną poprawę konkurencyjności podmiotów gospodarczych i poziomu życia mieszkańców oraz wzrost potencjału gospodarczego regionów, przyczyniający się do rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Jest on głównie rozpatrywany w kategoriach zmian potencjału gospodarczego, struktury gospodarki, środowiska naturalnego, infrastruktury i zagospodarowania przestrzennego oraz poziomu życia mieszkańców. Definicja taka wskazuje, iż obok czynników ekonomicznych rozwój

Konkurencyjność regionu

Konkurencyjność lokalna

Konkurencyjność miast Konkurencyjność

subregionu

24 regionalny uwarunkowany jest również poprzez czynniki o charakterze społecznym (Przygodzki, 2007, s. 43-44). W odniesieniu do poszczególnych regionów, rozwój oznacza wzrost inwestycji, produkcji i eksportu, a także wzrost poziomu życia ludności (Stawasz, 2000, s. 61). Wzrostowi produkcji dóbr i usług w regionie powinny towarzyszyć zmiany o charakterze jakościowym i strukturalnym, czyli m.in. rozwój instytucji wspierających rozwój gospodarczy. Chodzi o instytucje o charakterze formalnym takie jak np.: organizacje gospodarcze i społeczne, organizacje polityczne, jak i nieformalnym, do których zaliczyć można: współpracę, zaufanie, solidarność wpływające na zdolności innowacyjne regionu (Webb i Collis, 2000, s. 857-859).

Badania dotyczące rozwoju regionalnego koncentrującą się na kryteriach oceny tego rozwoju prowadzących do jego celów oraz czynników, które go wywołują. Cele oraz czynniki rozwoju stanowią podstawę teorii i koncepcji rozwoju regionalnego. Drugim nurtem badań są mechanizmy rozwoju regionalnego. Zrozumienie mechanizmów powstawania dysproporcji pomiędzy regionami prowadzić ma do ich zmniejszania oraz pokonywania barier rozwoju.

Przedmiotem badań są również warunki lokalizacji działalności gospodarczej wpływające na konkurencyjność regionów.

Bezpośrednio związane z rozwojem regionalnym jest szeroko stosowane pojęcie rozwoju lokalnego, które nie ma w literaturze przedmiotu jednoznacznej wykładni i nie doczekało się jednorodnej definicji. Również jego zakres przestrzenny nie jest pojmowany jednoznacznie.

W geografii ekonomicznej lokalny (łac. locus – miejsce) odnosić się może zarówno do dzielnicy miasta, miejscowości, gminy jak i regionu. Kluczowe są przy tym powiązania funkcjonalno-przestrzenne oraz uwarunkowania geograficzne, historyczne, gospodarcze, społeczne i in. (Winkler, 2015, s. 24). W polskiej literaturze przedmiotu lokalny odnosi się najczęściej do poziomu gmin i ewentualnie powiatów oraz wspólnoty społeczności lokalnej.

Początki zainteresowania rozwojem lokalnym w Europie Zachodniej sięgają lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, co związane było z kryzysem ówczesnej polityki regionalnej i koncepcji „dużych miast”, jak również skutkami załamania gospodarki światowej odczuwalnymi w szczególności dla lokalnych społeczności (Sekuła, 2005, s. 587).

W wyniku reform administracyjnych wprowadzanych od lat 70. XX wieku wzmocnienie

struktur ponadlokalnych postrzegano jako szczególnie funkcjonalne z punktu widzenia

rozwoju bazy badawczo-rozwojowej, instytucji finansowych i kulturalnych. Większe obszary

funkcjonalne uznawano za podmioty umożliwiające wyzwolenie efektów skali, mobilizujące

25 zasoby i skutecznie prowadzące działania dążące do pozyskania inwestorów poszukujących atrakcyjnych lokalizacji (por. Krysiński, 2015).

W niemieckiej literaturze przedmiotu termin lokalny rozumiany jest jako przestrzeń gospodarcza i przestrzeń zabezpieczenia egzystencji, która odnosić się może do miast, wsi, gmin i części miast. Ważne jest przy tym, iż faktyczne wielopłaszczyznowe więzi nie muszą być tożsame z granicami fizycznymi i administracyjnymi. Powinny one raczej odzwierciedlać wspólne cechy społeczności lokalnej w zakresie spraw społecznych, uwarunkowań historycznych i wspólnej tożsamości. Tak rozumiany termin lokalny w odniesieniu do społeczności lokalnej określa się jako Gemeinwesen, mieszczący się pomiędzy Gemeinschaft (wspólnota), a Gesellschaft (społeczeństwo), pomiędzy znacznym stopniem powiązań społeczno-ekonomicznych, a znacznym stopniem anonimowości (Klöck, 2001, s. 29).

W zagranicznej literaturze przedmiotu stosowany jest termin lokalny rozwój ekonomiczny/gospodarczy (niem. lokale Wirtschaftsentwicklung, ang. local economic development - LED) rozumiany jako ekonomiczne procesy rozwojowe, których nie da się wyjaśnić za pomocą jednego nadrzędnego modelu. Wyjaśnianie tych procesów opiera się na badaniu indywidualnych trajektorii rozwoju uwarunkowanych procesami historycznymi i geograficznymi (Conti i Giaccaria, 2009, s. 233). Takie pojmowanie rozwoju lokalnego podkreśla różnorodność możliwych dróg rozwoju oraz znaczenie lokalnych aktorów dysponujących lokalnymi ograniczonymi zasobami oraz tzw. local embeddedness (lokalne

„zakorzenienie”) przedsiębiorstw i innych podmiotów (Winkler, 2015, s. 7). Przestrzeń pełni przy tym funkcję przychylnego lub nieprzychylnego otoczenia procesów rozwoju (Garofoli, 2009, s. 226). Termin ekonomiczny rozumiany jest nie jako wzrost ilościowy, ale wzrost zawierający w sobie zmiany jakościowe z uwzględnieniem komponentów ekologicznych i społecznych. Lokalny rozwój ekonomiczny polega na analizie i połączeniu ze sobą zasobów endogenicznych przy udziale lokalnych liderów. Ponadto niezwykle ważne są powiązania oraz procesy wymiany pomiędzy sektorem publicznym i prywatnym (Birkhölzer, 1994, s. 7).

Pojęcie rozwoju lokalnego zawiera w sobie wymiar polityczny zależny od wzajemnych

relacji dwóch płaszczyzn: państwowej i gminnej. W szczególności chodzi o stopień

zdecentralizowania i wzmocnienia lokalnych liderów politycznych, tak by posiadali oni

mandat do uruchamiania sił sprawczych lokalnego rozwoju endogenicznego (Winkler, 2015,

s. 8). Ponadto zwraca się uwagę na znaczenie kapitału społecznego i zaangażowania

społeczeństwa obywatelskiego, tworzących źródła bądź bariery rozwoju (por. Tatur 2001,

Borsig 2010, Kruzmetra i in. 2010, Kaczmarek i Konecka-Szydłowska 2010, Kolin 2013).

26 Reasumując te rozważania, lokalny rozwój ekonomiczny można rozumieć jako współoddziaływanie czynników zewnętrznych i wewnętrznych rozwoju. Kluczowe przy tym jest, na ile dana miejscowość połączona jest ze światem globalnym. Stopień ekonomicznej integracji małych miast i miast średniej wielkości zależny jest od własnych struktur ekonomicznych i odległości od dużych globalnie zakorzenionych centrów wzrostu (Courtney i Errington, 2001, s. 294). Decydujące jest więc, jakimi drogami endogenicznego rozwoju, przy zastosowaniu jakich strategii podążają małe miasta i miasta średniej wielkości oraz przy udziale jakich sił regionalnych, krajowych i globalnych ten rozwój się odbywa (Winkler, 2015, s. 9).

W Polsce rozwój lokalny (lokalny - pewien wyodrębniony obszar właściwy dla danego miejsca) zyskał znacznie później na znaczeniu. Przyczyn zainteresowania tą kategorią szukać należy w zmianie funkcjonowania gospodarki, przemianach ustrojowych, procesach integracji z UE, jak również wzrostem świadomości społeczności lokalnych w zakresie kreowania procesów rozwoju. Obecnie stanowi powszechnie akceptowany kierunek polityki społeczno- gospodarczej (Sekuła, 2005, s. 588) i uznawany jest za kategorię społeczno-ekonomiczną oznaczającą działania podejmowane poprzez lokalnych liderów z wykorzystaniem lokalnym zasobów endogenicznych z uwzględnieniem specyfiki terytorialnej. Działania te prowadzić mają do wzrostu ilościowego i zmian jakościowych (Kot, 2001, s. 137).

W literaturze przedmiotu toczy się dyskusja, czy pojęcie rozwoju lokalnego należy

traktować w sposób wyizolowany. Pietrzyk (2004, s. 32) stoi na stanowisku, iż rozwój

lokalny należy traktować jako strategię lub metodę rozwoju regionalnego. Uważa ona, iż

rozwój lokalny należy traktować jako postawy, zachowania i sposób podjęcia działań

rozwojowych z zaangażowaniem wspólnoty lokalnej i podjęciem odpowiedzialności za te

działania. Pomiędzy pojęciami rozwój regionalny i rozwój lokalny istnieje jednak zasadnicza

różnica dotycząca wielkości obszaru. Konsekwencje z tego wynikające dotyczą tak wielu

kwestii jak na przykład: poziom aktywności społeczeństwa, cele, czynniki i uwarunkowania

rozwoju, a także podmioty i instrumenty sterowania. Stąd też warto traktować te dwie

kategorie oddzielnie (Sekuła, 2001, s. 89). Niemniej jednak zarówno rozwój regionalny jak

i lokalny przebiegać może w najszerszym rozumieniu na kilku płaszczyznach, które

przedstawione zostały w tabeli 1.1.

27 Tab. 1.1.: Płaszczyzny i wskaźniki rozwoju regionalnego i lokalnego

Płaszczyzny rozwoju Wskaźniki rozwoju

Społeczno-kulturowa Struktura ludności, ruchy migracyjne, stopa bezrobocia Wzrost poziomu wykształcenia i kwalifikacji zawodowych Warunki życia

Integracja społeczna

Dostępność usług społecznych

Profesjonalizm administracji publicznej

Wzrost świadomości obywatelskiej, kultury osobistej i odpowiedzialności za sprawy publiczne

Zmiany w strukturze konsumpcji Zmiany w poziomie i stylu życia

Udział w podejmowaniu decyzji lokalnych i regionalnych

Środowiska naturalnego

Zasoby środowiska naturalnego Stan zanieczyszczenia i dewastacji Infrastruktura ekologiczna

Stan świadomości ekologicznej mieszkańców Inwestycje ekorozwoju i źródła ich finansowania Technologie ekologiczne

Instrumenty zarządzania środowiskiem

Infrastrukturalno- techniczna i technologiczna

Stan infrastruktury technicznej

Inwestycje infrastrukturalne i źródła ich finansowania Luka infrastrukturalna

Rozwój zaplecza techniczno-badawczego Rozwój przemysłu wysokich technologii Innowacyjność techniczna

Gospodarcza Potencjał gospodarczy Rozwój przedsiębiorczości Baza ekonomiczna Konkurencyjność

Współpraca międzyregionalna i międzynarodowa

Poprawa warunków bytowych i możliwości konsumpcyjnych Powstawanie nowych miejsc pracy

Rozwój nowych produktów, modernizacja metod wytwarzania, wprowadzanie nowych technologii

Wzrost wydajności i dochodów Poprawa struktury gospodarczej

Wzrost popytu i zmiany w jego strukturze Wzrost nakładów inwestycyjnych w tym BIZ Sposób zarządzania i marketingu

Specjalistyczna produkcja

28 Przestrzenna Stan zagospodarowania przestrzennego

Dostępność przestrzenna

Układy funkcjonalno-przestrzenne Ład przestrzenny

Wartość przestrzeni

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kotarski (2013, s. 42); Pająk (2003, s. 65); Budner (2011, s. 139)

Do podstawowych cech rozwoju lokalnego wskazujących na jego istotę zaliczyć należy:

podmiotowość i autonomię, ciągłość i nieodwracalność oraz wielopłaszczyznowość.

Podsumowując rozważania postawić można stwierdzenie, że:

po pierwsze, rozwój lokalny oznacza proces mobilizacji zasobów lokalnych, w którym społeczności lokalne muszą zdefiniować swoje problemy, uwzględniając ich aspekty tak, aby móc odpowiednio rozwiązywać te problemy,

po drugie, rozwój lokalny oparty jest na czynnikach endogenicznych oraz na sieciach lokalnych prowadzących do nieodwracalnych procesów rozwojowych,

po trzecie, rozwój lokalny nie musi być wspólnym projektem, ale kombinacją projektów indywidualnych. Ważne jest jednak, aby były one zgrupowane wokół wspólnego programu.

Kluczową rolę odgrywają więc władze lokalne oraz odpowiedzialność społeczności lokalnych,

po czwarte, rozwój lokalny ma charakter terytorialny. Terytorialność oznacza istnienie pewnej przestrzeni wykształconej społeczności i środowiska społeczno-kulturowego oraz powiązań pomiędzy działalnościami na danym terytorium umożliwiających wymianę doświadczeń i negocjacji pomiędzy obecnymi i potencjalnymi partnerami.

po piąte, rozwój lokalny sprzyja poszukiwaniu własnej tożsamości i autonomii oraz poczuciu niezależności społeczności lokalnych.

W polskiej literaturze przedmiotu znaleźć można liczne definicje rozwoju lokalnego będące odzwierciedleniem wielu czynników rozwoju i relacji pomiędzy nimi (por. tab. 1.2.).

Tab. 1.2.: Wybrane definicje rozwoju lokalnego w polskiej literaturze przedmiotu

Autor Definicja

Piekary (1995, s. 70-72) Rozwój lokalny są to trwałe, ukierunkowane, społecznie pożądane

zmiany będące efektem zharmonizowanej i skutecznej działalności

samorządów i społeczności lokalnych prowadzące do ogólnego

postępu zainteresowanych.

29 Bagdziński (1994, s. 17) Rozwój lokalny oznacza stałe korzystne zmiany na terytorium układu

lokalnego tworzone na bazie lokalnych zasobów oraz specyficznych cech społeczności lokalnej prowadzące do zaspakajania potrzeb mieszkańców oraz zwiększania ich dobrobytu.

Brol (1998, s. 11) „…zharmonizowane i systematyczne działanie społeczności lokalnej, władzy lokalnej oraz pozostałych podmiotów funkcjonujących w gminie i zmierza do kreowania nowych i poprawy istniejących walorów użytkowych gminy, tworzenia korzystnych warunków dla lokalnej gospodarki oraz zapewnienia ładu przestrzennego

i ekologicznego”.

Parysek (2005, s. 49) Rozwój lokalny obejmuje: tworzenie lokalnych instytucji rozwoju, podnoszenie kwalifikacji siły roboczej, transfer oraz rozprzestrzenianie się wiedzy i technologii, wzrost techniki

i technologii, rozwój usług i alternatywnych produktów, wspieranie inicjatyw lokalnych na gruncie organizacyjnym, technicznym

i finansowym.

Cichoń (2003, s. 155) Rozwój lokalny jest wynikiem współpracy na danym terytorium władz publicznych, przedsiębiorstw, mieszkańców oraz organizacji pozarządowych. Działania w ramach tej współpracy powinny się tak uzupełniać, aby prowadziły do wzrostu gospodarczego, cywilizacyjnego i kulturowego.

Pająk (2003, s. 65) …zharmonizowane i systematyczne działania prowadzone wśród społeczności lokalnej w celu zaspakajania potrzeb społecznych prowadzących do ogólnego postępu.

Źródło: opracowanie własne

Pająk wyróżnia trzy płaszczyzny rozwoju lokalnego: społeczną, ekologiczno-przestrzenną i gospodarczą. W sferze społecznej rozwój lokalny oznacza wzrost poziomu wykształcenia, świadomości obywatelskiej i kultury osobistej mieszkańców, którego wyrazem powinno być poczucie odpowiedzialności za sprawy publiczne. Działania samorządu lokalnego powinny sprowadzać się do jak najlepszego zaspakajania potrzeb mieszkańców w zakresie gospodarki komunalnej, oświaty, pomocy społecznej i bezpieczeństwa publicznego.

Sfera ekologiczno-przestrzenna rozwoju lokalnego obejmuje poszanowanie środowiska

naturalnego i tworzenie ładu przestrzennego. W szczególności chodzi o działania prowadzące

do redukcji zanieczyszczeń, odbudowy zasobów naturalnych oraz stosowanie technologii

proekologicznych (Domański, 2000, s. 17-18).

30 Sfera gospodarcza (ekonomiczna) oznacza rozwój indywidualnej i zbiorowej przedsiębiorczości wykorzystującej lokalne zasoby i prowadzącej do poprawy jakości życia (warunków bytowych i możliwości konsumpcyjnych) mieszkańców. W efekcie powstają nie tylko nowe przedsiębiorstwa, ale również następuje rozwój istniejących przedsiębiorstw w postaci nowych produktów i usług, modernizacji metod wytwarzania, nowych technologii.

Skutkuje to powstawaniem nowych miejsc pracy, wzrostem wydajności i dochodów, poprawą struktury gospodarki oraz wzrostem PKB per capita (Sekuła, 2005, s. 590). Rozwój sfery gospodarczej wymaga dobrze rozwiniętych struktur demograficznych, społecznych, fizycznych i instytucjonalnych zdolnych do kreowania, wspierania i realizowania rozwoju.

Oznacza więc złożony proces społeczny, zależny od kombinacji czynników produkcji, uwarunkowań społecznych i ekologiczno-przestrzennych, politycznych i kulturowych, wymagający współdziałania podmiotów gospodarczych, instytucji i organizacji gospodarczych, społeczności lokalnych oraz samorządu lokalnego. Rezultatem rozwoju powinien być zwiększony realny produkt na jednego mieszkańca, zmiana struktury ekonomicznej i układu konsumpcji oraz relacji ekonomicznych w otoczeniu zewnętrznym (Klamut, 1994, s. 37).

Wojtasiewicz (1996, s. 14) stoi na stanowisku, iż rozwój lokalny warunkuje istnienie tzw.

układu lokalnego. Układ lokalny definiowany jest jako „wyodrębniona struktura społeczno- terytorialna, posiadająca zbiór charakterystycznych dla siebie cech gospodarczych, przestrzennych i kulturowych, wyrażająca własne potrzeby oraz hierarchię wartości”.

Pietrzyk (2004 s. 34) zwraca uwagę, że w aktualnych poglądach dotyczących rozwoju lokalnego główne znaczenie ma endogeniczny potencjał rozwoju. Jego celem jest uruchomienie trwałej dynamiki rozwoju lokalnego, który ma charakter oddolny (bottom up).

Do uruchomienia tej dynamiki potrzebna jest pewna „masa krytyczna” stanowiąca zbiór zasobów zarówno fizycznych, jak i ludzkich.

Podsumowując przytoczone definicje wskazać można następujące ich cechy wspólne. Po pierwsze, rozwój lokalny polega na wzroście zasobności mieszkańców, dochodów i zmianie warunków ekonomicznych. Po drugie, oznacza on dbałość o wzrost świadomości i zmiany w mentalności społeczeństwa, a także wzrost wiedzy, kwalifikacji i umiejętności mieszkańców.

Po trzecie, rozwój lokalny dotyczy rozwoju kultury, pielęgnowania tradycji, obyczajów

i zachowań. Po czwarte, oznacza on dbałość o środowisko naturalne, a także pielęgnowanie

i ochronę dziedzictwa przyrodniczego (Filipak, Ruszała, 2009, s. 15).