Do oceny konkurencyjności subregionu poddano analizie modele wykorzystywane do pomiaru konkurencyjności regionu oraz konkurencyjności miast. W tym kontekście wyróżnić można dwa empiryczne podejścia: (1) pierwsze z nich koncentruje się na skumulowanym rezultacie różnorodnych czynników konkurencyjności, (2) drugie podejście opiera się na wyselekcjonowanym wskaźniku konkurencyjności.
Jako modele stosujące skumulowane podejście do czynników konkurencyjności wyróżnić można w szczególności:
Second Report on Economic and Social Cohesion Komisji Europejskiej
W raporcie opisano grupy regionów w zależności od poziomu zamożności i struktury społeczno-ekonomicznej. Uwydatnia rolę takich nadrzędnych czynników konkurencyjności jak: poziom zatrudnienia i produktywność, koncentracja zatrudnionych w poszczególnych sektorach (najwyższą produktywność osiągają sektory usług finansowych, w rolnictwie produktywność wynosi jedynie połowę średniej pozostałych sektorów), trendy demograficzne (migracje zewnętrzne
i starzenie się społeczeństw), inwestycje mierzone jako skumulowane zasoby kapitału, inwestycje w aktywa gospodarki opartej na wiedzy takie jak B+R, edukacja, technologie informacyjno-komunikacyjne, dostęp do internetu, wyposażenie w infrastrukturę, wykształcenie ludności, innowacje oraz B+R mierzone wysokością wydatków na B+R oraz ilością zgłoszeń patentowych.
Regional Investment Climate Study firmy Ecorys-Nei
Metodologia służy do pomiaru jakości klimatu inwestycyjnego w regionach
i obejmuje badanie ponad 40 regionów w Europie Zachodniej. Zgodnie z przeprowadzonym badaniem wyselekcjonowano siedem kluczowych czynników konkurencyjności: występowanie klastrów, trendy demograficzne i migracje, środowisko przedsiębiorczości i sieci współpracy, stabilność makroekonomiczna i instytucje, struktura gospodarki, regionalne systemy innowacyjne oraz stosunki właścicielskie.
Silicon Valley Comparative Analysis
67 Porównanie obszaru Silicon Valley z 10 innymi centrami high-tech w Stanach Zjednoczonych. Za najważniejsze czynniki konkurencyjności uznano:
- innowacje mierzone poprzez liczbę patentów, B+R i produktywność,
- przedsiębiorczość (venture capital, wsparcie publiczne w początkowej fazie działalności),
- dostępność globalna mierzona poprzez eksport technologii, połączenia internetowe i zróżnicowanie populacji,
- kapitał finansowy i intelektualny (źródła finansowania zewnętrznego, ośrodki badawcze, zatrudnienie w przemyśle technologicznym, stopień specjalizacji przedsiębiorstw),
- koszty prowadzenia działalności gospodarczej oraz
- jakość życia mierzone poprzez mieszkalnictwo, długość autostrad i system transportowy oraz edukację.
East and West Midlands Benchmark
Porównanie 12 regionów europejskich pod względem danych statystycznych (55 wyselekcjonowanych wskaźników) i najlepszych praktyk. Do najistotniejszych czynników konkurencyjności zaliczono: umiejętności oparte na wiedzy, innowacyjność, poziom inwestycji, zatrudnienie w przemyśle o wysokiej wartości dodanej zorientowanej na eksport, usługi finansowe i biznesowe, wysoki poziom bezpośrednich inwestycji zagranicznych.
Regional Competitiveness Indicatos UK DTI
Wskaźniki pogrupowane według 5 sekcji takich jak: ogólna konkurencyjność, rynek pracy, edukacja i szkolenia, kapitał oraz ziemia i infrastruktura obrazują informacje statystyczne ważne z punktu widzenia konkurencyjności regionalnej. Wiele z nich nie stanowi faktycznych czynników konkurencyjności lecz jej rezultaty.
Competing with the World - Barclays Bank PLC/WDA/RDA
Raport porównuje 15 regionów z całego świata, w tym 10 z UE. Autorzy raportu podkreślają trudności w pozyskaniu spójnych i porównywalnych danych z wszystkich regionów. Za najistotniejsze czynniki konkurencyjności regionów uznają: silną orientację międzynarodową lokalnych gospodarek w rozumieniu terms of trade
i inwestycji, specjalizację opartą na świadomym kreowaniu międzynarodowych przewag konkurencyjnych przedsiębiorstw, koncentracja sektora prywatnego
i publicznego na regionalnych endogenicznych przewagach (Martin, 2003, s. 24-31).
68 Na rysunku 2.1. zestawione zostały najistotniejsze czynniki konkurencyjności wyselekcjonowane na podstawie opisanych modeli empirycznych.
Rys. 2.1.: Przegląd regionalnych czynników konkurencyjności według modeli empirycznych Źródło: opracowanie własne na postawie: Martin (2003, s. 32)
Do oceny pozycji konkurencyjnej i potencjału konkurencyjnego ponadto stosowany jest opracowany w 1997 roku przez Komisję Europejską Model piramidy konkurencyjności regionalnej. Stanowi on próbę systematycznego podejścia i klasyfikacji czynników, które wpływają na konkurencyjność regionu (Łaźniewska, Chmielewski i Nowak, 2012, s. 42). W
Infrastruktura i dostępność:
governanace and institutional capacity
dostępność kapitału
69 szczególności oprócz pomiaru konkurencyjności służy on poprawie i wzmacnianiu konkurencyjności miast, regionów i subregionów (Baranyi, 2013, s. 1). Na szczycie piramidy znajdują się docelowe rezultaty konkurencyjności takie jak jakość i standard życia mierzone poziomem rozwoju gospodarczego rozumianego jako PKB per capita. Rezultat ten rozgałęzia się na tzw. podstawowe kategorie stanowiące konkurencyjność ex post: stopę zatrudnienia i wydajność pracy oraz produktywność. Na stopę zatrudnienia wpływają z kolei: stopa aktywności zawodowej, zdolność tworzenia miejsc pracy, elastyczność rynków pracy, demografia oraz inwestycje niematerialne (struktura kwalifikacji). Na produktywność wpływ mają: sytuacja rynkowa i finansowa, inwestycje niematerialne (badania i rozwój), innowacje i inwestycje w kapitał trwały oraz infrastruktura publiczna, w tym zwłaszcza system podatkowy (por. rys. 2.2.).
Rys. 2.2.: Odwzorowanie wskaźnika konkurencyjności Źródło: opracowanie własne
U podstaw piramidy znajdują się źródła konkurencyjności zwane też determinantami lub uwarunkowaniami sukcesu oraz czynniki ex ante rozwoju (por. rys. 2.3.).
Do determinant sukcesu zaliczyć należy: strukturę gospodarczą i społeczną, aktywność innowacyjną i centra decyzyjne, dostępność terytorialną i środowisko, a także umiejętności pracowników i wizerunek regionu. Czynniki rozwoju obejmują: instytucje i kapitał społeczny, infrastrukturę i kapitał ludzki, BIZ, MSP oraz badania i rozwój technologiczny (Lengyel, 2004, s. 332-334). W tabeli 2.2. przedstawiono czynniki pozycji konkurencyjnej oraz potencjału konkurencyjnego według modelu piramidy konkurencyjności.
Jakość życia
70 Rys. 2.3.: Struktura modelu piramidy konkurencyjności
Źródło: Lengyel (2004, s. 344)
Tab. 2.2.: Czynniki charakteryzujące pozycję konkurencyjną i potencjał konkurencyjny według modelu piramidy konkurencyjności
Nazwa modelu Czynniki charakteryzujące pozycję konkurencyjną
Czynniki świadczące o potencjale konkurencyjnym
Piramida
konkurencyjności PKB
Produktywność Zatrudnienie
Struktura zatrudnienia Kultura innowacji Dostępność regionalna Umiejętności pracowników Struktura społeczna Centra decyzyjne Jakość otoczenia
Spójność społeczna regionu Aktywność handlu zagranicznego Źródło: Łaźniewska i in. (2012, s. 52)
Do oceny konkurencyjności regionu międzynarodowe instytucje finansowe takie jak World Economic Forum (Global Competitiveness Index) czy Institute for Management Development IMD (World Competitiveness Yearbook) stosują różnorodne zagregowane wskaźniki zawierające wiele zmiennych. Istnieje wiele podejść kreowania wskaźników, niektóre z nich koncentrują się na wybranym aspekcie gospodarki. Jednym z takich przykładów jest indeks innowacyjności opracowany przez Portera opierający się na ilości uzyskanych patentów.
Choć indeks ten posiada wiele zalet polegających na operacyjnej łatwości porównywania
Cel
Kategorie podstawowe ex post
Czynniki rozwoju ex ante
Determinanty sukcesu
71 konkurencyjności, to wybór zmiennej pozostawia wiele subiektywizmu dotyczącego stosunku pomiędzy zmienną i faktycznym oparciu gospodarki na wiedzy (Huggins i in., 2013, s. 160).
Na podstawie Global Competitiveness Index Komisja Europejska opracowała EU Regional Competitiveness Index (2017) służący ocenie mocnych i słabych stron regionów
i kształtowaniu ich strategii rozwoju. Index uwzględnia trzy grupy zmiennych: grupa podstawowa (instytucje, stabilność makroekonomiczna, infrastruktura, zdrowie i edukacja podstawowa), grupa zmiennych wydajności (szkolnictwo wyższe, wydajność rynku pracy, wielkość rynku), a także grupa zmiennych innowacyjności (gotowość technologiczna, business sophistication, innowacje).
OECD tworzy wiele różnych indeksów dla różnych aspektów gospodarki opartej na wiedzy, jednak nie dostarcza kompleksowego indeksu umożliwiającego porównanie regionów (Castellacci i Archibugi, 2008, s. 1659-1673).
The World Competitiveness Yearbook (2012) analizuje konkurencyjność krajów w oparciu o dane ilościowe (waga dwóch trzecich w całości indeksu) oraz jakościowe (waga jednej trzeciej), co obrazuje w pewnym stopniu subiektywność i arbitralność w podejściu do oceny konkurencyjności.
Global Competitiveness Report stosuje bardziej zaawansowane metody kalkulacji wag poszczególnych danych. W tym ujęciu dane ilościowe reprezentują jedną trzecią wag, a dane jakościowe dwie trzecie. Są one przyporządkowane dziewięciu czynnikom konkurencyjności takich jak: instytucje, infrastruktura, stabilność makroekonomiczna, zdrowie i edukacja podstawowa, edukacja na poziomie wyższym i szkolenia, efektywność rynku, gotowość do wprowadzania zmian technologicznych, dojrzałość biznesowa i innowacje. Waga poszczególnych czynników zmienia się w zależności od poziomu rozwoju gospodarczego danego kraju (Huggins i in., 2013, s. 160).
Dwie inne koncepcje oceny konkurencyjności zaproponował Aiginger (2006, s. 161-177).
Pierwsza perspektywa definiuje konkurencyjność wynikową jako rodzaj funkcji dobrobytu:
Konkurencyjność ≡ W(Y, S, E)
gdzie:
Y – income per capita, S – social and distributional indicators, E – ecological indicators.
Druga perspektywa zawiera procesowe rozumienie konkurencyjności jako funkcję produkcji łączącej input i output, przy czym output rozumiany jest zwykle jako PKB per capita, a input łączy w sobie obok kapitału fizycznego i pracy również szerokie spektrum innych czynników:
72 Konkurencyjność ≡ F(K, L, TFP, C, I, T)
gdzie:
K – physical capital, L – labor, TFP – total factor productivity representing technical progress, C – capabilities, I – institutional effects, T – trust.
Z punktu widzenia konkurencyjności subregionu rozumianego jako obszaru funkcjonalnego ośrodka miejskiego o znaczeniu subregionalnym warto przyjrzeć się również modelom konkurencyjności miast. Jednym z modeli konkurencyjności miasta jest model zaproponowany przez Begga (1999, s. 802), który uwzględnia zjawiska charakterystyczne dla obszarów miejskich i obejmuje oprócz czynników konkurencyjności również współzależności pomiędzy nimi (por. rys. 2.4.).
Rys. 2.4.: Model konkurencyjności miasta według Begga Źródło: Begg (1999, s. 802)
Wskaźnik zatrudnienia oraz produktywność mające wpływ na główny cel podnoszenia konkurencyjności jakim jest jakość życia odpowiada założeniom modelu piramidy konkurencyjności według Komisji Europejskiej. Do najważniejszych grup czynników Begg zalicza: wpływ polityk top-dawn oraz ogólną sytuację makroekonomiczną, cechy sektora przedsiębiorstw, otoczenie instytucjonalne przedsiębiorstw oraz innowacje uzależnione od
Konkurencyjność miasta Standard życia
Wskaźnik zatrudnienia Produktywność
Wpływ polityk top-down i
sytuacja makroekonomicz
na
Cechy przedsiębiorstw
Otoczenie dla
przedsiębior-czości
Zdolność do tworzenia innowacji
73 działań samych przedsiębiorstw oraz czynników zewnętrznych. Polityki top-dawn odnoszą się do działań agend regionalnych i krajowych. Rekomendacje dotyczące pozostałych grup czynników odnoszą się do takich działań jak: inwestycje w infrastrukturę i kapitał ludzki, promocję małych i średnich przedsiębiorstw, zapewnienie odpowiedniej skali usług finansowych, komunikowanie swojej wizji strategicznej oraz tworzenie systemu wspierającego przedsiębiorczość (Szczech-Pietkiewicz, 2013, s. 40-42).
Według wielowymiarowej koncepcji konkurencyjności miast i regionów zaproponowanej w projekcie badawczym ESPON (European Spatial Planning Observation Network)
„Gospodarka” 2006 realizowanym przez Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych przy Uniwersytecie Warszawskim, konkurencyjność układu terytorialnego kształtuje szereg czynników odpowiadających różnym poziomom hierarchicznym.
Ostatecznie przekładają się one na wysoki poziom życia mieszkańców miast, nie zakłócając przy tym funkcjonowania ekosystemów (por. rys. 2.5.).
U podstaw koncepcji konkurencyjności miasta znaleźć można wiele koncepcji rozwoju regionalnego wskazujących na różne uwarunkowania oraz czynniki procesów rozwojowych.
Koncepcje te szczegółowo opisane zostały w rozdziale pierwszym rozprawy. Na konkurencyjność miasta wpływa szereg uwarunkowań, które związane są z wyposażeniem w kapitał ludzki, społeczny, zasoby środowiska naturalnego oraz tzw. kapitał gospodarczy.
Występowanie tych kapitałów wpływa na długookresowe możliwości rozwoju. Zdaniem Gorzelaka i innych (2006, s. 67-82) zasoby kapitału zaspakajające potrzeby mieszkańców powinny występować na stałym poziomie lub powiększać się wraz z upływem czasu.
Wreszcie konkurencyjność miast zależy od kilku grup powiązanych ze sobą czynników.
Pierwsza z nich wskazuje na znaczenie czynników egzogenicznych takich jak: napływ kapitału zewnętrznego oraz pracowników, co dzięki występowaniu efektów mnożnikowych stanowić może koło zamachowe rozwoju. Atrakcyjność dla napływu kapitału zewnętrznego związana jest bezpośrednio z dostępnością komunikacyjną (system transportowy) w tym z występowaniem nowoczesnych środków transportu np.: autostrady, lotnisko, szybka kolej.
Druga grupa czynników to czynniki endogeniczne, które związane są z występowaniem elementów współczesnej innowacyjnej gospodarki opartej na wiedzy. Do najistotniejszych elementów w ramach tej grupy czynników należą: wykwalifikowana siła robocza dążąca do rozwoju usług wyższego rzędu, powiązania przedsiębiorstw z instytucjami badawczo-rozwojowymi i uczelniami wyższymi, co sprzyja innowacyjności i postępowi technologicznemu.
74
Dostępność Atrakcyjność zewnętrzna Przedsiębior- czość Innowa- cyjność Korzyści aglomeracji Nowoczes- ność struktur Adaptacyj ność Strategie Instytucje
Rys. 2.5.: Elementy składowe koncepcji konkurencyjności miast/regionów według modelu ESPON
Źródło: Smętkowski (2011, s. 33)
Obecność wysokiej klasy specjalistów determinuje zapewnienie jakości życia w takich aspektach jak: funkcjonowanie instytucji kultury, jakość przestrzeni publicznej i rozwój mieszkalnictwa.
Kolejna grupa czynników związana jest z nowoczesnością struktury gospodarki, a w szczególności proporcjami pomiędzy przemysłem tradycyjnym, a usługami wyższego rzędu, które determinują poziom konkurencyjności miast w gospodarce informacyjnej. Przemysł zasobochłonny z kolei stanowi obciążenie i konieczność przeprowadzania kosztownych restrukturyzacji. W wymiarze struktury gospodarki istotne są również: możliwości adaptacji do zmieniających się warunków, rynek pracy, sektor przedsiębiorstw.
Czwarta grupa czynników związana jest z działaniami władz publicznych i otoczeniem instytucjonalnym. W szczególności chodzi o umiejętność planowania strategicznego
Teorie rozwoju regionalnego
75 i zarządzania przy współudziale różnych grup aktorów w formie governance. Otoczenie instytucjonalne pełni przy tym rolę aktywizowania lokalnych zasobów i stabilizowania mechanizmów rozwoju lokalnego. Efektem działania wszystkich wymienionych grup czynników jest wysoka wydajność pracy charakteryzująca i warunkująca konkurencyjne układy terytorialne, która to z kolei wyrażana jest poprzez wysoki produkt krajowy brutto w przeliczeniu na jednego mieszkańca, wysokość zarobków, inwestycji i zyskowność przedsiębiorstw.
2.4. Specyfika konkurencyjności ośrodków subregionalnych i ich obszarów