Zauważmy, że w poszczególne piętra struktury metafory wpisują się poszcze-gólne etapy interpretacji. Interpretacja metafor składa się z pewnych kroków i jest opleciona siatką reguł pragmatycznych, które stosowane są w sposób negatywny, to znaczy ich złamanie staje się sygnałem dla rozmówcy, że musi wyjść poza język dosłowny w poszukiwaniu sensu wypowiedzi7.
Rozpoznanie
Rozpoznanie metafory jest właściwie rozpoznaniem przeniesienia. Proble-my, jakich doświadczamy na tym etapie dotyczą z jednej strony rozpoznania me-tafor martwych jako meme-tafor, a nie języka dosłownego (przykłady a i b), z drugiej strony rozpoznania metafor żywych jako metafor, a nie błędnych bądź absurdal-nych i nic nieznaczących sformułowań (przykłady e i f):
a) Burza oklasków, d) burza na talerzu, b) burza włosów, e) burza w bucie, c) burza w sercu, f) burza wieżowców.
Rekonstrukcja
Rekonstrukcja ma odpowiedzieć na pytanie, między czym a czym zachodzi relacja (*):
a) głośne dźwięki (*) grzmoty;
b) podniesione, potargane włosy (*) wzburzone morze;
c) niepokój, niepewność w danej sytuacji (*) uczucie lęku wobec burzy; d) ?(*)?;
e) ?(*)?;
f) ?(*)?.
7 Strategia interpretacji metafor jest ściśle opleciona siatką reguł pragmatycznych. Reguły sto-sowane są w sposób negatywny, to znaczy ich złamanie staje się sygnałem dla rozmówcy, że musi wyjść poza język dosłowny w poszukiwaniu sensu wypowiedzi.
Kontekst wypowiedzi często ułatwia zrozumienie świeżej metafory. Na przykład:
d) Dwulatek rozprawił się z tortem, a tata włącza się do zabawy i mówi do-myślnie: burza na talerzu. Relacja (*): tort (*) rozłupane przez piorun drzewo;
e) Elegancka pani w pięknych, drogich butach złapana przez ulewną burzę śpieszy na randkę i próbuje żartować, tłumacząc panu X, dla-czego nie pójdzie teraz z nim do kina: burza w bucie. Relacja (*): mokro(*)mokro;
f) odkąd wybudowano kilka wieżowców rujnujących piękny widok z okien i zaciemniających pokoje, właściciel domu zwykł nazywać to nowe sku-pisko budynków burzą wieżowców. Jest to meta-metafora.
Właściwa interpretacja
Właściwa interpretacja stanowi rozwiązanie powyższej zagadki dotyczącej relacji (*) i wiąże się z przekształceniem znaczenia. Przekształcenie znaczenia utrwala się w miarę, jak metafora wchodzi do użycia i staje się utartym wyraże-niem. Do takich skostniałych metafor należą a), b), c).
Na czym polega właściwa interpretacja metafory?
Częstotliwość występowania metafor i łatwość, z jaką je wypowiadamy i ro-zumiemy świadczą o tym, że umysł dysponuje odpowiednimi ku temu władza-mi. W poszukiwaniu odpowiedzi na powyższe pytanie wypracowano w ramach podejścia kognitywnego różne modele rozumienia metafor, z których najważ-niejsze się wydają:
– przeciwstawienie (juxtaposition);
– przeniesienie kategorii (category transfer);
– dopasowanie cech (feature matching);
– zrównanie strukturalne (structural alignment) (za: Camp, 2006,
s. 162).
Najprostsza koncepcja wskazuje na przeciwstawienie (juxtaposition)
tema-tu (np. usta), o którym mowa oraz innego obiektema-tu, sytema-tuacji (np. malina), co w rezultacie sprawia, że zaczynamy spostrzegać wcześniej niewidoczne cechy
tematu. Zastrzeżenia, jakie ta propozycja budzi łączą się z faktem, że potrakto-wanie metafory jako przeciwstawienia wcale nie wyklucza niezwykłych, indywi-dualnych skojarzeń (np. malina, przez którą dostałam wysypki), jakie mogą się w odbiorcy obudzić. Kolejny zarzut wskazuje na to, że samo przeciwstawienie pozwala jedynie na spostrzeżenie, że mamy do czynienia z metaforą i wcale nie tłumaczy, jak dochodzi do jej zrozumienia (Camp, 2006, s. 162).
Drugi model interpretacji bazuje na dwóch pojęciach: przeniesienia kategorii
(category transfer) oraz inkluzji klas (class inclusion). Glucksberg i Keysar (1990)
stwierdzają, że wiele metafor przyjmuje formę A jest B, która sugeruje dosłowne zaklasyfikowanie obiektu A do klasy (kategorii) B. Julia jest słońcem, Sally bryłą lodu a Nicole Kidman złym lekarstwem brzmi niczym słowik jest ptakiem,
krze-sło meblem a basetla instrumentem muzycznym. W tej teorii postuluje się więc, że metafora przede wszystkim jest stwierdzeniem przypisującym (określającym) (attributive assertion), a nie jedynie porównującym (Glucksberg et al., 1997).
Powiedzenie, że dom jest grobowcem powoduje przypisanie (transfer) cech głównych (najbardziej widocznych) kategorii grobowca konkretnemu domowi.
Ten konkretny dom włączony zostaje do ogólnej kategorii grobowiec. W wyniku
tego włączenia staje się on podobny pod pewnymi istotnymi względami do fak-tycznego grobowca.
W modelu dopasowania cech Amos Tversky (1977) odrzuca tradycyjne
pojęcie podobieństwa, które jest symetryczne i opisywane za pomocą mode-lu geometrycznego, gdzie podobieństwo jest odległością między punktami przestrzeni, które odpowiadają poszczególnym obiektom. Bez względu na to, czy odległość ta jest mierzona od punktu A do B, czy odwrotnie, to pozosta-je ta sama. Tversky zauważa, że sądy mówiące o podobieństwie nie cechują się jednak symetrią, ponieważ na przykład umysły mogą przypominać lustra pod wieloma względami, lecz lustra nie przypominają umysłów. Stwierdzenie podobieństwa w jedną stronę, nie gwarantuje prawdziwości zdania o podo-bieństwie zachodzącym w drugą stronę. Model „dopasowania cech” zapropono-wany przez Tverskiego oddaje właśnie tę asymetrię. W tym celu Tversky traktuje obiekty jako zlepki cech, a sądy dotyczące podobieństwa jako ukierunkowane procedury służące do dopasowania istotnych cech. Następnie opisuje dopaso-wanie cech w kategoriach teorii zbiorów, definiując sąd „a jest podobne do b” jako
1. Zbiory cech istotnych obiektów a i b mają część wspólną;
2. Istnieją cechy należące do b, ale nie do a;
3. Istnieją cechy, które należą do a, ale nie należą do b.
Za cechę uznaje się „coś co wiemy o” danym przedmiocie. Natomiast cecha istotna wyodrębniona jest ze względu na swoją użyteczność dla charakterysty-ki podobieństwa dwóch przedmiotów albo z powodu intensywności cechy. Bez względu na przyczynę, dla której uznano daną cechę za istotną stanowi ona źródło asymetrii. Zależnie od kierunku dopasowania zmienia się perspektywa pa-trzenia na cechy istotne i tym samym inne cechy pasują do podobieństwa w jedną stronę, a inne w drugą.
W końcu teoria odwzorowania strukturalnego (Gentner, 1983, 1988; Gentner
i Markman, 1997; Gentner et al., 2001; Gentner i Bowdle, 2008) ma na celu
wy-jaśnienie procesu interpretacji nie tylko metafor, lecz także podobieństwa i ana-logii. Zrównanie strukturalne jest więc odwzorowaniem analogicznym pomiędzy dwiema przedstawianymi sytuacjami oraz projekcją wniosków. Teoria ta zakłada istnienie ustrukturyzowanych reprezentacji utworzonych z obiektów i ich cech, relacji między obiektami oraz relacji między relacjami. Zrównanie polega na po-daniu związków między elementami obu sytuacji i jest ograniczone przez dwa warunki spójności struktury: (1) relację jednoznacznego przyporządkowania odwzorowanych elementów w obu dziedzinach i (2) równoległej łączności, czyli korespondowania argumentów predykatów. Wyborem konkretnego odwzoro-wania kieruje zasada systematyzacji, według której ludzie nie łączą
przypadko-wych faktów, lecz dokonują projekcji wniosków, które dopełniają wspólny system relacji. (Bowdle i Gentner, 1997; Clement i Gentner, 1991).
Elementy wszystkich czterech koncepcji można odnaleźć jako osnowę wie-lu różnych analiz przedstawionych w dalszej części.