Interwencje urzędowe i inicjatywy legislacyjne

Wybuch kryzysu w 2008 r. wstrzymał pierwsze prace KNF nad wprowadze-niem rozwiązań, które ułatwiłyby spadkobiercom odzyskiwanie środków pienięż-nych od instytucji finansowych. Uznano je za niepriorytetowe.

W 2011 r. KNF zwrócił uwagę Związku Banków Polskich (ZBP) [Pismo Urzędu Komisji… 2011] na występującą asymetrię, polegającą na różnym traktowaniu przez banki depozytów i kredytów pozostawionych przez osoby zmarłe. Praktyki te, w połączeniu z brakiem jednolitych standardów bankowych i z brakiem przepisów regulujących wpływ śmierci na umowy bankowe, mogą podważać zaufanie klientów do banków jako instytucji zaufania. W odpowiedzi ZBP zajął się opracowaniem stosownej rekomendacji ujednolicającej praktyki bankowe w opisywanym zakresie, w celu ochrony interesów konsumentów. Na identyczne pismo KNF adresowane do Krajowego Związku Banków Spół-dzielczych uzyskano oględną odpowiedź, jakoby banki spółdzielcze nie stosowały praktyk utrudniających spadkobiercom dostęp do środków zgromadzonych przez spadkodawców na rachunkach, o ile spełnione są warunki prawne odzyskania środków.

Nieetyczne praktyki banków w zakresie agresywnej sprzedaży osobom w podeszłym wieku skomplikowanych produktów ubezpieczeniowo-inwestycyj-nych, niedostosowanie banków do obsługi klientów starszych i niepełnospraw-nych, a także kwestia oszczędności zmarłych klientów były w 2013 r. przedmiotem wystąpienia Rzecznika Praw Obywatelskich do Prezesa ZBP [Pismo Rzecznika… 2013].

Niekorzystne dla konsumentów praktyki i niedozwolone klauzule są piętno-wane przez UOKiK, np. w 2013 r. ukarano dwóch ubezpieczycieli, którzy po śmierci ubezpieczonych opieszale realizowali wypłaty z IKE i IKZE na rzecz uposażonych.

W odpowiedzi na interpelacje poselskie8 w sprawie dysponowania przez

instytucje finansowe środkami pieniężnymi zmarłych klientów wiceminister 8 Interpelacje posła M. Orzechowskiego: nr 8540 z 31.08.2012 r. i odpowiedź na nią z 4.10.2012 r. (www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/interpelacja.xsp?typ=INT&nr=8540), nr 14929 z 22.02.2013 r. – odpowiedź z 28.03.2013 r. (www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/interpelacja.xsp?typ

162 Rafał Płókarz finansów W. Kowalczyk wymijająco odpowiadał w 2013 r., że nie jest planowana zmiana przepisów w tej kwestii, a nałożenie na banki obowiązku identyfikacji i informowania spadkobierców byłoby zbyt kosztowne i niekoniecznie skuteczne. Sugerował popularyzację idei wykorzystywania testamentów. Z braku środków wstrzymano prace nad krajowym rejestrem rachunków i polis w Ministerstwie

Sprawiedliwości9.

Jesienią 2013 r. grupa senatorów Platformy Obywatelskiej, przedstawiciele ZBP i Ministerstw: Finansów i Sprawiedliwości podjęli prace legislacyjne nad wyjęciem z systemu bankowego środków należących do zmarłych klientów. Bank miałby sprawdzać dane właścicieli nieaktywnych kont w bazie PESEL. Gdyby kwerenda wykazała, że klient zmarł, bank miałby dane o kliencie przekazywać do Ministerstwa Finansów. Wzorem podobnych rozwiązań brytyjskich kwota, po którą nie zgłosiliby się spadkobiercy, trafiałaby na specjalny fundusz finansujący społecznie szczytne cele.

Poprawić sytuację spadkobierców zagrożonych dziedziczeniem niechcianych długów mają wchodzące w życie w październiku 2015 r. zmiany prawa spadko-wego. Zasadą ma być odpowiedzialność za długi spadkowe z dobrodziejstwem inwentarza, tzn. tylko do wysokości dziedziczonych aktywów spadkowych. W skrajnej sytuacji, gdy pasywa będą wyższe niż aktywa, spadkobierca nic nie otrzyma. Dotąd konieczne było do tego złożenie specjalnego oświadczenia, odtąd będzie to zasadą, co lepiej ochroni interesy spadkobierców, którzy często nieświa-domie dziedziczą obok aktywów znacznie większe długi, niejednokrotnie będące efektem niefrasobliwości spadkodawcy.

8. Podsumowanie

Polityka banków w odniesieniu do środków pozostawionych przez klientów zmarłych wykazuje się dużą arbitralnością, a w stosunku do spadkobierców – brakiem dobrej woli i empatii. Pasywność banków w poszukiwaniu spadko-bierców i przesadny formalizm mogą wręcz rodzić podejrzenia o interesowność.

=INT&nr=14929&view=null). Interpelacja nr 20561 posła K. Brejzy z 27.08.2013 r. i odpowiedź z 26.09.2013 r. (www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/interpelacja.xsp?typ=INT&nr=20561 (każdorazowo dostęp: 15.04.2014).

9 Szacowane koszty wdrożenia rejestru to 15–18 mln zł i utrzymanie 4–5 mln zł rocznie. Dostęp mieliby: spadkobiercy (poprzez notariusza), sądy, urzędy (US, UKS, GIIF). W rejestrze gromadzono by podstawowe informacje o rachunkach (w tym zlikwidowanych) i polisach mająt-kowych (też wygasłych i zlikwidowanych) o wartości przedmiotu ubezpieczenia ponad 10 tys. zł. Rejestr nie obejmowałby jednak informacji o wysokości środków finansowych zgromadzonych na tych rachunkach ani o wartości polis.

Nadużywanie zaufania klientów i ich spadkobierców to część szerszego zjawiska, analizowanego już wcześniej przez autora – innowacji o charakterze manipulacyjnym w polityce dystrybucyjnej polskich banków [System finansowy… 2013, s. 206].

Winę za zaistniały stan rzeczy ponoszą nie tylko banki, nadużywające uprzy-wilejowanej pozycji instytucji zaufania publicznego, przekraczające granice etyczne i czerpiące z tego korzyści finansowe. Winni utrzymującej się sytuacji są też rząd i ustawodawca, którzy dotąd nie wypracowali precyzyjnych regulacji, mimo sygnalizowania problemu od kilku lat przez media i urzędy chroniące konsumentów, odbierające liczne negatywne sygnały z rynku. Podobnie nieuregu-lowana pozostaje kwestia skrajnie niesprawiedliwego opodatkowania podatkiem dochodowym całego przychodu (a nie dochodu) ze sprzedaży odziedziczonych papierów wartościowych i jednostek uczestnictwa funduszy. Korzystniejsze prze-pisy weszły w życie dopiero 1 stycznia 2014 r. (art. 22 ust. 1m ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych), gdy za koszty przychodu uzyskanego przez zbywającego odziedziczone papiery wartościowe, jednostki funduszy inwestycyj-nych itp. wreszcie zostały uznane wydatki poniesione na ich nabycie przez spad-kodawcę. Wcześniej koszty po stronie spadkobiercy wynosiły 0, więc podatkiem obłożony był cały przychód (a nie tylko dochód) ze sprzedaży.

Patologiczna sytuacja jest przejawem nieefektywności polskiego rynku finan-sowego i słabej ochrony wyjątkowo wrażliwego konsumenta. W niewielkim zakresie sytuację ratuje (nadal słaba) edukacja klientów, stosujących często kontro-wersyjne rozwiązania. Z opóźnieniem i w ograniczonym zakresie ostatnio rynek doczekał się interwencji regulatora i nieśmiałych inicjatyw ustawodawczych. Konieczne jest jednak kompleksowe i systemowe rozwiązanie problemu.

Literatura

Ferfecki W. [2013], PO sięga po martwe konta, „Rzeczpospolita”, 5 listopada.

Glapiak E. [2012a], Banki: bezpańskie miliardy czekają na spadkobierców, „Dziennik Gazeta Prawna”, 3 sierpnia.

Glapiak E. [2012b], OFE i banki: jak sprawdzić, gdzie zmarły miał rachunek, „Dziennik Gazeta Prawna”, 3 sierpnia.

Kryszkiewicz M. [2013], Dostałeś spadek? To bank zdecyduje, czy otrzymasz pieniądze,

a nie sąd, „Dziennik Gazeta Prawna”, 4 lipca.

Pismo Rzecznika Praw Obywatelskich z 25 kwietnia 2013 r. do Prezesa Związku Banków Polskich [2013], RPO-723348-V/13/JF/GM.

Pismo Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego z dnia 11 kwietnia 2011 r. do Prezesa Zarządu Związku Banków Polskich [2011], L. dz. DOK/WPR/737/81/1/11/PM. Sposób dysponowania przez instytucje finansowe środkami pieniężnymi pozostawionymi

po zmarłych klientach [2013], Opracowania Tematyczne, OT-623, Kancelaria Senatu,

164 Rafał Płókarz System finansowy – aktualne wyzwania i perspektywy rozwoju [2013], red. M.

Kalinow-ski, „Prace Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Gdańsku”, t. 27, Gdańsk.

Ubezpieczenia wobec ryzyka długowieczności / starości [2014], red. J. Lisowski,

K. Łyskawa, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, t.j. Dz.U. z 2014 r., poz. 121. Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn, t.j. Dz.U. z 2009 r.,

nr 93, poz. 768.

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, t.j. Dz.U. z 2012 r., poz. 1376 z późn. zm.

Ustawa z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych, Dz.U. z 2004 r., nr 146, poz. 1546 z późn. zm.

Ustawa z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym, t.j. Dz.U. 2007 r., nr 171, poz. 1206.

Ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, Dz.U. z 2012 r., poz. 855 z późn. zm.

Katedra Metod Ilościowych i Informatyki Gospodarczej Uniwersytet Rzeszowski

WPŁYW CZYNNIKÓW SEKTOROWYCH NA STOPĘ