Optymalizacja spadkowa – rozwiązania legalne i praktyka szarej strefy

6.1. Bezzwłoczna wypłata środków

Rzeczywistość zmusza uposażonych (niekoniecznie spadkobierców) do prze-jęcia pozostawionych środków bezzwłocznie po śmierci właściciela rachunku, zanim instytucja finansowa je zablokuje, jako części masy spadkowej.

Do szybkiej wypłaty środków czasami służy rachunek wspólny, a częściej – pełnomocnictwa zawczasu wydane do rachunku. W obu przypadkach praktyko-wana jest bezzwłoczna, tj. tuż po śmierci (współ)właściciela rachunku, wypłata środków, zanim bank dowie się o zgonie i zablokuje część środków (rachunek wspólny) lub wręcz dostęp do rachunku (wygaśnięcie pełnomocnictw). Wypła-cający muszą działać w tzw. dobrej wierze, to znaczy oficjalnie nie powinni znać faktu zgonu. W przeciwnym razie działanie takie może zostać zakwestionowane za nielegalne i skutkować roszczeniem banku o naprawienie szkody lub posta-wieniem zarzutu dokonania oszustwa na szkodę banku lub pominiętych spadko-bierców. Nie zawsze jest to działanie etyczne i legalne.

6.2. Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci

W odróżnieniu od wyżej opisanej kontrowersyjnej techniki dyspozycja na wypadek śmierci (zapis bankowy) jest legalna (art. 56 Prawa bankowego [Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. …]), choć rzadziej stosowana, z uwagi na ignorancję klientów, koszty, formalizm i limity kwotowe.

Właściciel zawczasu składa pisemną tzw. dyspozycję wkładem na wypadek śmierci. Zależnie od banku koszt ustanowienia dyspozycji wynosi od 0 do 30 zł. Dyspozycja jest za życia dysponenta modyfikowalna i odwoływalna. Można ją ustanowić do: rachunków bieżących, oszczędnościowych, lokat terminowych, ale tylko indywidualnych (nie wspólnych). Osoby wskazane w dyspozycji

(tylko: małżonek, wstępni, zstępni i rodzeństwo) mogą po śmierci właściciela rachunku wypłacić konkretne kwoty, dowolnie ustalone wcześniej przez posia-dacza rachunku. Suma (dla różnych osób i w różnych bankach) nie może jednak przekraczać 20-krotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw (według GUS) z miesiąca poprzedzającego śmierć. Wiosną 2014 r. kwota ta przekraczała 77 tys. zł.

Gdy wystawiono więcej dyspozycji, wydana później ma pierwszeństwo przed dyspozycją wcześniejszą. Poinformowanie uposażonych o dyspozycji należy do klienta.

Wypłacona kwota nie wchodzi do masy spadkowej. To instrument skutecz-niejszy i szybszy w realizacji niż testament, a ponadto nie daje prawa do zachowku pominiętym. Uzyskana kwota podlega jednak opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn [Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. …, art. 1, ust. 2]. Jeżeli jednak beneficjenci zaliczani są do tzw. zerowej grupy podatkowej (małżonek, wstępni, zstępni, rodzeństwo, ojczym, macocha, pasierb), w ciągu 6 miesięcy zgłoszą nabycie środków do właściwego urzędu skarbowego, z daniny tej są zwolnieni [Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. …, art. 4a, ust. 1, pkt 1].

Identyczne zasady i kwoty dotyczące dyspozycji mają zastosowanie w przy-padku otwartych i specjalistycznych otwartych funduszy inwestycyjnych. Środki na realizację dyspozycji i opłacenie pogrzebu pochodzą z umorzenia jednostek uczestnictwa funduszu [Ustawa z dnia 27 maja 2004 r. …, art. 111]. Kwestie dotyczące dyspozycji na wypadek śmierci nie zostały uregulowane w odniesieniu do funduszy zamkniętych ani innych form inwestycji w papiery wartościowe, zwłaszcza poprzez rachunek maklerski. Z tego względu rachunki maklerskie są słabym rozwiązaniem optymalizacji spadkowej, chyba że w jego ramach zostanie zastosowany program emerytalny IKE lub IKZE.

Korzystniejsze reguły stosowane są dla wkładów w SKOK-ach. Limity są wyższe, nie przekraczają sumy przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w okresie 5 lat kalendarzowych poprzedzających wypłatę [Ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. …, art. 14]. W 2014 r. limit ten sięgał prawie 200 tys. zł, czyli aż ok. 2,5 razy więcej niż w bankach. SKOK-i to bardziej efektywny instrument optymalizacji spadkowej niż banki, przy podobnym bezpie-czeństwie zdeponowanych środków (BFG).

6.3. Produkty ubezpieczeniowe i emerytalne

Ubezpieczenia życiowe i emerytalne stanowią nowoczesne i bardzo efek-tywne rozwiązanie dotyczące optymalizacji podatkowej i spadkowej. Polisy ubezpieczeniowe na życie, choć nie najtańsze, umożliwiają wskazanie dowolnych beneficjentów (również spoza rodziny), którzy bezpośrednio od ubezpieczyciela

160 Rafał Płókarz w ciągu 30 dni (14 dni, gdy w ramach IKE lub IKZE) od zgłoszenia roszczenia uzyskują dostęp do świadczenia po śmierci osoby ubezpieczonej. Odbywa się to z pominięciem procedury spadkowej, środki nie wchodzą do masy spadkowej i nie podlegają opodatkowaniu podatkiem spadkowym. Zgromadzone środki są w 75% zwolnione z egzekucji komorniczej, z wyłączeniem roszczeń Skarbu Państwa i alimenta cyjnych.

Ubezpieczony powinien zawczasu poinformować beneficjentów o polisie, gdyż

ubezpieczyciel nie jest zobowiązany do poszukiwania spadkobierców6.

W niektórych krajach polisa na życie jest nowoczesnym instrumentem kompleksowej optymalizacji majątkowej, zwłaszcza osób zamożnych [Ubezpie-czenia… 2014, s. 143–155].

Odmienne zasady dotyczą produktów emerytalnych (OFE, PPE, IKE, IKZE). W ramach tzw. rozrządzenia na wypadek śmierci można wskazać dowolne osoby uposażone, i to bez żadnych limitów kwotowych. Z tytułu otrzymania po śmierci właściciela przez uposażonych środków nie jest należny podatek spadkowy. Podat-kiem dochodowym nie są objęte środki odziedziczone z IKE i PPE, podobnie jak te odziedziczone z OFE i IKZE, o ile trafią na konto osoby uposażonej w OFE lub IKZE.

6.4. Rozwiązania quasi-pozasystemowe

Do transferu majątków służą też rozwiązania pozasystemowe, spoza głównego nurtu systemu finansowego lub z „szarej strefy”. To instrumenty legalne, ale wyko-rzystane czasem do wydziedziczenia legalnych spadkobierców. Polegają one na przekazaniu majątku za życia lub już po śmierci darczyńcy, przez wykorzystanie w tym celu rozwiązań, które nie pozostawiają widocznych śladów w systemie finansowym i tym samym utrudniają odnalezienie środków przez legalnych bene-ficjentów. Paleta wykorzystywanych instrumentów może być szeroka, np.:

– skrytki sejfowe (zwłaszcza w bankach), ze zdeponowaną gotówką lub innymi kosztownościami „na okaziciela”,

– rachunki w mniejszych instytucjach finansowych (np. SKOK-i, banki spół-dzielcze, instytucje niebankowe), w tym rachunki na podstawioną, zaufaną osobę, z zachowaniem do rachunku dostępu dla darczyńcy,

– rachunki w bankach zagranicznych, a dla majątków o znacznej wartości –

podmioty typu offshore, np. prywatne fundacje w rajach podatkowych7,

6 Wyjątkowo brytyjski ubezpieczyciel Prudential, również poprzez media, nadal poszukuje polskich beneficjentów przedwojennych polis, z których w momencie wybuchu wojny 4623 były ważne.

7 W usługach tego typu dla bardzo zamożnych klientów pośredniczą niektóre duże polskie banki i ich wyspecjalizowane podmioty, np. mWealth Management mBanku.

– depozyty notarialne, z przechowywaną gotówką lub papierami wartościo-wymi, ze wskazaną osobą beneficjenta.

Jedną z głównych wad powyższych rozwiązań, oprócz wątpliwości natury prawnej, podatkowej i etycznej, pozostaje kwestia ponownego i dyskretnego wpro-wadzenia tą drogą uzyskanych środków do legalnego i szerokiego obiegu.