Istota i definicje konkurencyjności regionalnej

Dla wyjaśnienia znaczenia i współzaleŜności konkurencyjności regionalnej i gospodarki opartej na wiedzy konieczne jest przedstawienie pojęcia konkurencyjności regionalnej, jak równieŜ analiza wpływających na nią czynników. W rozdziale drugim zostaną omówione: pojęcie konkurencyjności, modele oceny pozycji konkurencyjnej regionu oraz tendencje rozwojowe wpływające na konkurencyjność regionalną. W dalszej części zostanie wyjaśnio-na rola nowego paradygmatu rozwoju regiowyjaśnio-nalnego w kształtowaniu poziomu konkurencyj-ności regionu. Rozdział zakończy przegląd źródeł i miar konkurencyjkonkurencyj-ności regionalnej, ze szczególnym uwzględnieniem tych, które zostaną wykorzystane w części empirycznej roz-prawy.

Pojęcie konkurencyjności pojawia się w literaturze w wielu znaczeniach, czego kon-sekwencją jest duŜa liczba definicji związanych z róŜnym rozumieniem jej źródeł oraz róŜne rozumienie jej zakresu. W gospodarce moŜna mówić o konkurencyjności na poziomie za-równo mikroekonomicznym (w odniesieniu do przedsiębiorstwa), jak i makroekonomicznym (w odniesieniu do kraju), a takŜe o poziomach pośrednich, którymi są branŜe, sektory czy określone mniejsze niŜ kraj jednostki terytorialne.

W przypadku konkurencyjności w skali mikroekonomicznej chodzi o zdolność firm do konkurowania, wzrostu, generowania zysku poprzez produkowanie dóbr lub świadczenie usług o odpowiedniej jakości i cenie we właściwym czasie, stanowiących odpowiedzi na potrzeby rynku i zaspokajających potrzeby klientów w sposób bardziej efektywny. Im lepiej

firma dopasowuje się do tych potrzeb, tym większe udziały w rynku zdobywa, a co za tym idzie staje się bardziej konkurencyjna [Gorynia 2010, s. 67–99].

Konkurencyjność odnoszona do poziomu makroekonomicznego, na przykład całego kraju, jest trudniejsza do zdefiniowania. Istnieją istotne róŜnice niepozwalające traktować konku-rencyjności na poziomie makroekonomicznym na przykład na poziomie kraju czy regionu, w sposób równorzędny z konkurencyjnością przedsiębiorstw [Krugman 1994, s. 28–44]. Do tych róŜnic z pewnością naleŜy to, co jest konsekwencją niepowodzenia przedsiębiorstwa na rynku, a więc wykluczenie z rynku. W przypadku całego kraju czy regionu takie konsekwen-cje nie mogą mieć miejsca. Firmy, konkurując ze sobą, odbierają sobie szansę na odniesienie sukcesu. W przypadku kilku krajów lub regionów nie jest to juŜ takie oczywiste. Konkuren-cyjność kraju czy regionu nie moŜe być traktowana jako suma konkurencyjności działających na danym obszarze firm ze względu na to, Ŝe konkurencyjność w skali makro bierze pod uwagę poziom zatrudnienia, podczas gdy konkurencyjność pojedynczej firmy koncentruje się na zyskach i produktywności.

Zgodnie z opinią wyraŜaną przez M.E. Portera pojęcie konkurencyjności całego kraju jest niezwykle trudne do zdefiniowania, a syntetyczna ocena tej konkurencyjności wręcz niemoŜ-liwa do przeprowadzenia. Według Portera celem kraju jest podnoszenie poziomu Ŝycia lud-ności. Cel ten moŜe osiągnąć dzięki efektywnemu wykorzystywaniu posiadanych zasobów. Ta efektywność zaleŜy od wyników osiąganych przez przedsiębiorstwa. Zgodnie z takim podejściem, podstawową miarą konkurencyjności jest efektywność, a celem kraju osiąganie wysokiego poziomu Ŝycia obywateli co jest zaleŜne od wydajności pracy i efektywności ka-pitału [Porter 1990, s. 20].

Z punktu widzenia kraju czy teŜ regionu konkurencyjność jest definiowana jako stopień, w jakim jest on zdolny w warunkach rynkowych produkować dobra i usługi, które zyskują uznanie na rynkach międzynarodowych, przy jednoczesnym utrzymywaniu lub rozszerzaniu realnych dochodów mieszkańców w długim okresie. Podstawowym warunkiem konkuren-cyjności jest działalność gospodarcza realizowana z sukcesem, za który uwaŜa się wzrastają-cy poziom dochodów i poziomu Ŝycia realizowane w warunkach otwartego rynku produktów i usług produkowanych przez dany kraj. Poziom Ŝycia pojawia się tu jako ostateczny rezultat konkurencyjności.

W definiowaniu pojęcia konkurencyjności waŜną rolę odgrywa takŜe czas. WiąŜe się to z atrybutowym i procesowym rozumieniem tego pojęcia. W rozwaŜaniach nad konkurencyj-nością w skali makro w literaturze rozróŜnia się takŜe pojęcia pozycji i zdolności konkuren-cyjnej. Pozycja konkurencyjna dotyczy ujęcia statycznego (konkurencyjność ex post, zwana

teŜ konkurencyjnością wynikową) i oznacza osiągnięty juŜ poziom rozwoju gospodarczego wyraŜony poziomem dochodu narodowego, efektywnością wykorzystywania czynników wy-twórczych czy teŜ pozycją w handlu zagranicznym.

Zdolność konkurencyjna, zwana teŜ konkurencyjnością czynnikową, jest oceniana na pod-stawie czynników charakteryzujących wielkość, strukturę i wykorzystanie zasobów produk-cyjnych, system społeczno-ekonomiczny, politykę ekonomiczną oraz międzynarodowe oto-czenie gospodarcze. W ujęciu dynamicznym mówimy o dochodzeniu do określonego poziomu konkurencyjności w ramach procesu dziejącego się w czasie. Mówimy tu o konku-rencyjności ex ante – stanie oczekiwanym moŜliwym do osiągnięcia w przyszłości [Gorynia 2010, s. 48–66].

Miarą wzrostu zdolności konkurencyjnej jest według W. Bieńkowskiego nie tylko popra-wa pozycji konkurencyjnej, ale takŜe zachopopra-wanie przez gospodarkę zdolności do długookre-sowego zyskownego rozwoju, którego efektem jest taka struktura gospodarki, która kore-sponduje z długookresowymi zmianami w strukturze popytu światowego. Podczas oceny konkurencyjności gospodarki naleŜy brać pod uwagę zarówno jej zdolność, jak i pozycję konkurencyjną. Ocena pozycji konkurencyjnej gospodarki umoŜliwia właściwy dobór czyn-ników konkurencyjności. Na tym tle rysuje się teŜ wskazywana przez W. Bieńkowskiego róŜnica w podejściu do oceny konkurencyjności gospodarek wysokorozwiniętych i rozwija-jących się. W przypadku państw czy regionów wysokorozwiniętych miarą zdolności konku-rencyjnej będzie nie tylko zachowanie zdolności do zyskownego wzrostu, ale teŜ zdolność do tworzenia nowych struktur podaŜy i popytu w warunkach otwartej gospodarki. W krajach i regionach rozwijających się ocena konkurencyjności polega na ocenie skuteczności przyję-tej przez nie strategii zmniejszania róŜnic dzielących je od obszarów dobrze rozwiniętych [Bieńkowski 2004, s. 30]. Na rysunku 2 przedstawiono schematycznie konkurencyjność w odniesieniu do skali czasu i efektu.

Konkurencyjność regionalna jest określana jako zdolność gospodarki regionalnej do optymalizowania jej endogenicznych zasobów w celu konkurowania i prosperowania na ryn-kach krajowych i globalnych oraz jako zdolność adaptowania się do zmian na tych rynryn-kach. Ograniczeniem dla tego podejścia jest to, Ŝe wiele miar ekonomicznych nie odnosi się do poziomu regionu, a funkcjonuje jedynie na poziomie krajowym. W toku dalszych rozwaŜań będzie analizowana pozycja konkurencyjna regionów NUTS-2 zachodniej części Unii Euro-pejskiej traktowana ex post. Wyniki tej analizy pozwolą na przeprowadzenie wnioskowania, które w rezultacie da moŜliwość przeprowadzenia analizy konkurencyjności ex ante.

PRZEDSIĘBIORSTWA MIKRO BRANśE REGIONY MEZO KRAJE MAKROREGIONY MAKRO POZIOMY KONKURENCYJNOŚCI Potencjał konkurencyjny Strategia konkurencyjna Konkurencyjność ex post (obecna pozycja konkurencyjna) Konkurencyjność ex ante (przyszła pozycja konkurencyjna)

Wysoki poziom Ŝycia obywateli Zdolność do optymalizowania endogrnicznych zasobów w celu konkurowania na rynkach Zdolność do generowania zysku Udział w rynku

Rysunek 2. Konkurencyjność w odniesieniu do skali, czasu i efektu

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Gorynia i Łaźniewska 2010

Na podstawie analizy przedstawionych wcześniej zróŜnicowanych aspektów konkuren-cyjności moŜna wyróŜnić trzy podstawowe typy definicji konkurenkonkuren-cyjności: wynikowe, czynnikowe oraz mieszane – czynnikowo-wynikowe [Bieńkowski 2008, s. 13]. Definicje wynikowe odnoszą się do rezultatów osiąganych przez gospodarkę oraz opierają się na oce-nie pozycji konkurencyjnej osiągniętej przez dane państwo czy region. Ich wadą jest koncen-tracja na wynikach gospodarczych kosztem analizy ich przyczyn. Definicje czynnikowe z kolei koncentrują się na ocenie źródeł konkurencyjności gospodarki wpływających na jej przyszłą pozycję konkurencyjną (wielkość i strukturę zasobów produkcji oraz efektywność ich wykorzystania) i warunkujących jej zdolność konkurencyjną. Takie podejście umoŜliwia lepsza ocenę czynników decydujących o przyszłej pozycji konkurencyjnej, ale w celu przyję-cia właściwych załoŜeń co do zestawu czynników konkurencyjności musi zostać uzupełnione o ocenę osiągniętej pozycji konkurencyjnej. Definicje czynnikowo-wynikowe biorą z kolei pod uwagę zarówno obecny potencjał gospodarczy oraz osiągniętą pozycję konkurencyjną, a takŜe czynniki decydujące o potencjale wzrostu gospodarczego związane ze zdolnością

konkurencyjną. Definicje tego typu są najbardziej kompleksowe poniewaŜ uwzględniają wzajemne zaleŜności pomiędzy osiągniętym poziomem rozwoju gospodarczego i zestawem determinant konkurencyjności [Radło 2008, s. 4].

PoniewaŜ wzrost konkurencyjności krajów i regionów jest jednym z głównych celów stra-tegii i planów krajów i ich rządów, więc właśnie w dokumentach i raportach przygotowywa-nych przez krajowe instytucje oraz organizacje międzynarodowe, takie jak Komisja Europej-ska7, Bank Światowy8 czy teŜ OECD9 moŜna natknąć się na próby zdefiniowania pojęcia konkurencyjności, takŜe w wymiarze regionalnym.

Według władz amerykańskich konkurencyjność danego obszaru jakim jest kraj lub region moŜe być traktowana jako stopień, do którego potrafi on w warunkach wolnej konkurencji produkować dobra i usługi, które znajdują nabywców na rynkach międzynarodowych przy jednoczesnym zwiększaniu dobrobytu swoich mieszkańców. Bardzo istotną rolę odgrywa tu zdolność do koncentrowania się na tych formach aktywności gospodarczej, które charaktery-zują się wysoką produktywnością, a jednocześnie generują wysokie wynagrodzenia. Konku-rencyjność jest związana ze zdolnością do poprawy standardów Ŝycia przy rosnącym zatrud-nieniu i przy zachowaniu zdolności kraju do wywiązywania się z jego zobowiązań [Global competition 1985].

Ciekawe podejście do definiowania konkurencyjności prezentuje Irlandzka Rada Konku-rencyjności Narodowej. Według niej konkurencyjność terytorium to „sukces na rynkach, który owocuje ogólnym wzrostem dobrobytu […]; rynki te obejmują międzynarodowy prze-pływ towarów, kapitałów i usług. Na międzynarodowym rynku towarów i usług rywalizują ze sobą przedsiębiorstwa z poszczególnych państw. Dzięki obniŜaniu barier taryfowych

7 W opracowaniu The Sixth Periodic Report on theRregions z 1999 roku zostało przedstawione pojęcie kon-kurencyjności regionalnej określanej jako zdolność do produkowania dóbr i usług znajdujących nabywców poza regionem, na rynkach międzynarodowych, przy zachowaniu wysokiego poziomu dochodów i zatrudnienia.

8 W badaniach prowadzonych przez Bank Światowy konkurencyjność jest identyfikowana z produktywno-ścią. Odnosi się ona do wielkości wytworzonej wartości dodanej na jednostkę zaangaŜowanych środków, jaką osiągają przedsiębiorstwa. W tym ujęciu „konkurencyjność jest stałym procesem innowacji, wzmacniania i ulepszania tych czynników i działań, które decydują o wielkości wytworzonej wartości dodanej”. Posiadanie przewagi konkurencyjnej nie jest równoznaczne z posiadaniem przewagi komparatywnej. Wynika to z tego, Ŝe wiele państw pomimo przewagi komparatywnej, wynikającej np. z niskich kosztów pracy czy duŜych zasobów surowców naturalnych, jest pogrąŜonych w biedzie, przed ich gospodarką zaś nie rysuje się perspektywa wzro-stu. Definicja ta ma charakter ściśle czynnikowy, a jej podstawową zaletą jest podkreślenie roli innowacji w tworzeniu i utrzymaniu zdolności konkurencyjnej.

9 W opublikowanym przez OECD w 1992 roku OECD Programme on technology and the Economy konku-rencyjność definiuje się jako stopień, do którego w warunkach otwartego rynku kraj lub region jest w stanie produkować dobra i usługi, które zdają test zagranicznej konkurencji przy jednoczesnym utrzymaniu wysokich przychodów i zatrudnienia oraz rozszerzaniu krajowego dochodu. Jest to definicja wynikowa, pozwala jedynie na ocenę obecnej pozycji konkurencyjnej.

w handlu międzynarodowym wciąŜ się on rozszerza i pogłębia. Na rynku kapitałów rywali-zują państwa dąŜące do przyciągnięcia jak największych zagranicznych inwestycji bezpo-średnich”10. Zgodnie z tą definicją swoje miejsce w tworzeniu konkurencyjności mają za-równo władze danego terytorium (kraju czy regionu), jak i zlokalizowane na nim przedsiębiorstwa. Zadaniem tych pierwszych jest zapewnianie odpowiedniego środowiska go-spodarczego sprzyjającego inwestowaniu i rozwojowi gospodarczemu, natomiast zadaniem przedsiębiorstw jest stosowanie strategii konkurencyjnych gwarantujących sukces rynkowy.

Odmienne rozumienie konkurencyjności proponują autorzy Raportu Konkurencyjności Globalnej [Sachs, Porter i Warner 2000, s. 14], według których państwa i regiony konkuren-cyjne to te, które mają podstawy do osiągnięcia szybkiego i wieloletniego wzrostu ekono-micznego, z uwzględnieniem poziomu dochodu narodowego w punkcie startu. W podejściu tym moŜna zauwaŜyć elementy definicji zarówno czynnikowej, jak i wynikowej, jednakŜe nie porusza ono kwestii czynników konkurencyjności.

Komisja Europejska [2000, s. 23] w swoim Raporcie z 2000 roku stwierdziła, Ŝe gospo-darka danego kraju jest konkurencyjna, jeśli jego populacja cieszy się rosnącym standardem Ŝycia i wysokim zatrudnieniem opartym na trwałych podstawach. Dokładniej chodzi o to, aby poziom aktywności ekonomicznej kraju nie powodował niezrównowaŜonego zewnętrz-nego bilansu gospodarki oraz aby nie naraŜał na pogorszenie dobrobytu przyszłych generacji. Wspólną cechą wszystkich wymienionych definicji konkurencyjności jest to, Ŝe z jednej strony ich autorzy skupiają się na ocenie wyników gospodarczych (dokonywanej na podsta-wie porównań), z drugiej zaś analizują źródła osiągniętej pozycji gospodarczej. Wśród źródeł występują takie czynniki, jak zasoby ludzkie, zasoby kapitału, technologie, innowacyjność, a takŜe czynniki decydujące o alokacji tych zasobów i ich tworzeniu, jak regulacje i jakość instytucji czy polityka gospodarcza. W praktyce analiza konkurencyjności gospodarczej jest szczególnym podejściem do analizy wzrostu gospodarczego i polega na rozpatrywaniu wpływu róŜnych czynników na tworzenie dochodu narodowego, i w tym sensie jest zbieŜna z modelami wzrostu gospodarczego.

Z zaprezentowanych definicji wyłania się podstawowy warunek konkurencyjności, któ-rym jest działalność gospodarcza realizowana z sukcesem, za który uwaŜa się tu wzrastający poziom dochodów i poziomu Ŝycia realizowane w warunkach otwartego rynku produktów

10 Irlandzka Rada Konkurencyjności Międzynarodowej (National Competitiveness Council) jest ciałem do-radczym działającym przy rządzie Republiki Irlandzkiej. Przytoczone definicje pochodzą ze stron interneto-wych Rady: http://www.forfas.ie/ncc/reports/ncc/what.htm [dostęp: 21.08.2010].

i usług produkowanych przez dany kraj. Poziom Ŝycia pojawia się tu jako ostateczny rezul-tat konkurencyjności zarówno na poziomie regionu, jak i kraju. Naturalne w tym momencie staje się pytanie o czynniki wpływające na konkurencyjność oraz o syntetyczne wskaźniki ilustrujące róŜne wymiary konkurencyjności. W dalszej części niniejszego rozdziału zosta-ną omówione zarówno wskaźniki syntetyczne (wynikowe), istotne i dające się zmierzyć na poziomie regionalnym, jak i czynniki rozwoju regionalnego, kształtujące wskaźniki synte-tyczne ze szczególnym uwzględnieniem wskaźników odnoszących się do gospodarki opar-tej na wiedzy.