1.4. Region jako „centrum wiedzy”
1.4.5. Nowa ekonomia instytucjonalna
Kluczowe zagadnienia, którymi zajmuje się ta teoria, to prawa własności, koszty transakcyj-ne oraz samo pojęcie instytucji, które jest pojęciem centralnym. W ramach prób zdefiniowa-nia pojęcia instytucji niekiedy rozróŜzdefiniowa-nia się pojęcia „instytucji” i „organizacji”. Przedstawi-ciel współczesnego nurtu instytucjonalizmu, Douglas North, zdefiniował instytucje jako te, które tworzą zasady czy reguły gry, natomiast jako „organizacje” traktował graczy
działają-cych według tych reguł. W ramach tego nowego nurtu instytucjonalnego instytucje traktuje się jako reguły lub zasady gry ograniczające działania jednostki. Wzajemne interakcje insty-tucji, reguł gry i graczy rynkowych nadają kształt i kierunek ewolucji gospodarki [Chmie-lewski 1995, s. 78–83]. Instytucje wpływają na określone reguły zachowania, dlatego teŜ ogromne znaczenie mają instytucje państwowe stojące na straŜy porządku prawnego i eko-nomicznego. Zgodnie z poglądem wyraŜonym przez B. Domańskiego [1997, s. 108–109], „instytucje moŜna widzieć jako jeden z trzech zasadniczych poziomów analizy Ŝycia gospo-darczego w przestrzeni, pośredniczący między jednostkami (osobami) a ogólnymi struktura-mi społecznystruktura-mi, politycznystruktura-mi i ekonostruktura-micznystruktura-mi”.
Za Ronem Martinem moŜna zdefiniować pięć podstawowych problemów, które stara się rozwiązać nurt instytucjonalny: rolę instytucji i ich regionalnego zróŜnicowania w rozwoju gospodarczym, ewolucję gospodarki w ujęciu regionalnym, rolę innowacji technologicznych w rozwoju regionalnym i lokalnym, uwarunkowania kulturowe w ujęciu przestrzennym oraz regulacje społeczne i zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym [Martin 2000, s. 77–94]. Badanie roli instytucji w gospodarce obejmuje takie zagadnienia, jak znaczenie instytucji dla rozwoju gospodarki, ich związek z przepływem dóbr i kapitału czy teŜ problematyka zmian instytucjonalnych i związanych z nią mechanizmów dostosowawczych [Stachowiak 2008, s. 108–109].
W odniesieniu do zagadnienia ewolucji gospodarki pojawia się kwestia uzaleŜnienia obecnego i przyszłego kształtu instytucji oraz regionu, w którym się znajdują, od ścieŜki rozwoju, tzw. path dependence. To ewolucyjne pojęcie sprawia, Ŝe waŜne stają się czynniki społeczne i kulturowe oraz czynniki statyczne, traktujące dokonujące się zmiany jako se-kwencje stanów a nie procesów [Domański 2001, s. 28-31].
Podejście instytucjonalne do roli innowacji technologicznych w rozwoju regionalnym po-lega na próbie wyjaśnienia, dlaczego innowacje technologiczne w niektórych regionach roz-wijają się lepiej. Zakłada się, Ŝe niektóre rozwiązania instytucjonalne ułatwiają rozwój two-rzenia wiedzy, innowacji i nowych technologii. Wspomagają one tworzenie odpowiedniego otoczenia charakteryzującego się rozwiniętą kulturą przedsiębiorczości, występowaniem sieci powiązań pomiędzy przedsiębiorcami oraz dobrą współpracą nauki z gospodarką [Stroper 1997, s. 5–52].
Nowa ekonomia instytucjonalna przykłada duŜą wagę do zjawisk społecznych i kulturo-wych jako czynników wzrostu gospodarczego. Przedstawicielami tego kierunku są Thorsten Veblen, Wesley Mitchell i John Commons. Zakładali oni, Ŝe proces ekonomiczny jest kształ-towany poprzez historię i stanowi część Ŝycia społeczno-kulturowego [Grosse 2002, s. 25–48].
Otoczenie społeczne oddziałuje na reguły formalne i prawne Ŝycia gospodarczego oraz kształtuje wartości i zwyczaje w działalności podmiotów gospodarczych, przez co ma wpływ na tempo wzrostu gospodarczego [Morawski 2001, s. 67–68].
Dla opisania wpływu zjawisk społecznych i kulturowych na rozwój regionów konieczne jest przywołanie wprowadzonego w latach osiemdziesiątych XX wieku przez Jamesa Cole-mana pojęcia kapitału społecznego. Dla jego koncepcji kluczowe znaczenie ma stwierdzenie, Ŝe relacje między jednostkami mogą być traktowane w kategorii zasobów i mogą stanowić kapitał danej społeczności. Według J. Colemana [1988, s. 95–120] przejawem kapitału spo-łecznego są stosunki władzy, normy i zaufanie społeczne, a takŜe efektywne normy Ŝycia zbiorowego. ZauwaŜa on takŜe, Ŝe efektywne normy, które tworzą kapitał społeczny, uła-twiają jedne działania, ograniczając inne. Dlatego teŜ nie wszystkie formy kapitału społecz-nego sprzyjają rozwojowi gospodarczemu [Grosse 2002, s. 25–48].
Koncepcja kapitału społecznego była takŜe badana przez Roberta Putnama, który anali-zował uwarunkowania sprawności instytucji samorządowych i rozwoju regionalnego we Włoszech. Putnam definiował kapitał społeczny, odnosząc się do takich cech społeczeństwa, jak zaufanie, normy społeczne i sieci stowarzyszeń. Podstawowym stwierdzeniem w tej kon-cepcji jest to, Ŝe kapitał społeczny wspólnot obywatelskich, charakteryzujący się wysokim poziomem wzajemnego zaufania, normami zaangaŜowania na rzecz dobra publicznego i gę-stą siecią stowarzyszeń publicznych, sprzyja wzrostowi gospodarczemu [Putnam 1995, s. 258–276]. Dla potwierdzenia swojej tezy Putnam przeciwstawił wyniki swoich badań w regionach północnych Włoch, potwierdzające wysoki poziom kapitału społecznego w tej części kraju, wynikom na biednym południu Włoch. Inne badania Putnama odnoszące się do sytuacji Stanów Zjednoczonych pokazują, Ŝe funkcjonuje tam inny niŜ we Włoszech typ ka-pitału społecznego oparty na zaangaŜowaniu gospodarczym, a nie obywatelskim. Nie jest to, jak w przypadku Włoch, bezinteresowna działalność na rzecz dobra wspólnego, ale pragma-tyczna kooperacja ekonomiczna i wspólny interes.
Jako podejście instytucjonalne do rozwoju regionalnego zalicza się takŜe koncepcje aglo-meracji elastycznej produkcji Alena Scotta. Podkreśla on znaczenie dla rozwoju agloaglo-meracji właściwej polityki władz oraz warunków społecznych i kulturowych. Scott przypisuje więk-szą wagę do rozwoju gospodarczego instytucji ekonomicznych i norm społecznych niŜ do anonimowych sił wolnego rynku.. Uznaje, Ŝe kaŜda aglomeracja powinna stworzyć własny model instytucji i zachowań społecznych zapewniających jej przewagę konkurencyjną [Scott 1993, 258–270].
Inną koncepcją rozwoju regionalnego nawiązującą do podejścia instytucjonalnego jest po-dejście Michaela Storpera. RozróŜnia on trzy podstawowe składowe rozwoju: innowacje technologiczną, system organizacji produkcji oparty na sieci współpracy i elastycznej specja-lizacji firm oraz koncentrację terytorialną producentów. Najistotniejszą rolę odgrywają u niego inne niŜ ekonomiczne czynniki rozwoju określane jako pozahandlowe współzaleŜno-ści pomiędzy podmiotami gospodarczymi. Zalicza się do nich formalne i nieformalne reguły Ŝycia społecznego, normy zachowań oraz zwyczaje wpływające na postępowanie podmiotów gospodarki regionalnej. WspółzaleŜności te obniŜają ryzyko gospodarcze, podwyŜszając po-ziom inicjatywy i przedsiębiorczości i wspierając współpracę. Stanowią kapitał funkcjonują-cy poza tradyfunkcjonują-cyjnymi instytucjami i czynnikami i będąfunkcjonują-cy faktyczną przyczyną sukcesu roz-woju danego regionu [Stroper 1997, s. 5–52].