Dotychczasowe uwagi zmierzały do ukazania poszczególnych komponen‑
tów modelu gatunkowego poradnika. Tak udokumentowane rozpoznanie należy jednak uzupełnić. Ważna wydaje się ocena wymienionych uprzednio wyznacz‑
ników. Problemem do rozwiązania pozostaje także wyłonienie jądra gatunko‑
wego1, tj. elementów wyrazistych, które stanowią dla form poradnikowych swoisty układ odniesienia. Przyczyniają się one do tego, by dany tekst został poprawnie sklasyfikowany jako typowy reprezentant gatunku lub też obiekt nie‑
typowy, którego tożsamość da się jednak określić relacyjnie, poprzez stosunek do poradnikowego wzorca.
Nawiązując do wcześniejszych ustaleń (założeń teoretycznych i empirii teks‑
towej), pragnę odpowiednio oznaczyć obszary gatunkowego pola oraz zobra‑
zować zjawiska, jakie przyczyniają się do wewnętrznego ustrukturyzowania owego wycinka logosfery (jego hipotetyczny kształt przedstawiłam w części pierwszej pracy). Chodzi zatem o mechanizmy powołujące do istnienia repertuar wariantów (odmian) poradnika, które lokują się w różnej odległości od centrum, a także o działające na krańcach i przyczyniające się do rozsadzania konwencji
„gry intergatunkowe” (por. Witosz, 2001a: 81).
1 Wprowadzam określenie „jądro gatunkowe”, ale stosuję je w nieco innym kontekście niż B. Żmigrodzka. Przywołana autorka uznała, że jądro gatunkowe składa się z komponen‑
tów organizujących strukturę podstawową gatunku. „Testamentem jądrowym” nazwała ona stałe elementy tego typu wypowiedzi, jej cechy niezmienne w sensie diachronicznym. Akt mowy konieczny dla jednoznacznej identyfikacji testamentu zdefiniowała następująco: „ja X chcę, aby po mojej śmierci coś (Z) należące do mnie, zaczęło należeć do Y ‑a i pisząc to powo‑
duję niniejszym, że tak się stanie” (Żmigrodzka, 1997: 27, 37; zob też Wyrwas, Sujkowska‑
‑Sobisz, 2005: 76).
138 Część druga. Charakterystyka genologiczna poradnika
Już na wstępie zrezygnowałam z ostrego, dychotomicznego podziału na poradniki i nieporadniki. Rozsądniejsza wydała mi się bowiem akceptacja płyn‑
nych przejść w rozległym obszarze kontinuum mowy (por. Grochowski, 2000:
20). Założyłam tym samym, iż nie wszystkie właściwości danej struktury gene‑
rycznej muszą się powtarzać w reprezentujących ją egzemplarzach z równym natężeniem. Przypomnijmy, im więcej cech dla gatunku charakterystycznych tekst zawiera, tym bardziej centralną pozycję zajmuje pośród innych, wchodzą‑
cych w orbitę owej struktury, tekstów. Z kolei egzemplarze odbiegające w odczu‑
ciu odbiorcy od prototypowych przedstawicieli danej kategorii gatunkowej mogą łączyć cechy wielu różnych form. Reguły gatunkowe są w charaktery‑
styce tekstu, jak widać, niezbędne (nadrzędne), zarazem jednak „dotrzymywa‑
nie umowy genologicznej” (określenie Janiny Abramowskiej, 2000: 61) może być mniej lub bardziej wierne.
Opisując zależności pomiędzy segmentami modelu poradnikowego (prag‑
matycznym, strukturalnym, poznawczym, aksjologicznym i stylistycznym), trzeba podkreślić, iż w praktyce warunkują się one nawzajem. I tak np., różnice cech adresata tekstu lub przetasowania celów cząstkowych znajdują odzwier‑
ciedlenie w alternacjach struktury, stylu czy treści. Z drugiej strony, oryginalny kształt jednych elementów może być dopełniany (proto)typową postacią innych.
Na marginesie zaznaczmy tymczasem, że płytkie modyfikacje składników nie sprzyjają „rozmazywaniu tożsamości” form. Dopiero pogłębienie rozdźwięków prowadzi do dyfuzji cech typowych, a w konsekwencji do powstania wariantów, które „łączą elementy różnych kategorii tekstowych” (Duszak, 1998: 233) – bliż‑
sze ich omówienie w następnym podrozdziale. Poszczególne aspekty wzorca, a także ich składniki (por. rolę paratekstu lub metatekstu) mogą ponadto funk‑
cjonować na zasadzie „sygnałów gatunkowych” (Wojtak, 2004a: 17)2, sprzyjają‑
cych jego wstępnej identyfikacji.
Przeprowadzone analizy pozwalają stwierdzić, że zgodnie z przewidywania‑
mi: potencjał illokucyjny właściwy poradzie (czyli jądrowemu gatunkowi porad‑
nika) to ważny, ale, co godne ponownego podkreślenia, nie jedyny element kon‑
wencji poradnikowej3. O przynależności poszczególnych reprezentacji teksto‑
wych do wzorca badanego gatunku w ogromnym stopniu decyduje aspekt prag‑
matyczny, a zwłaszcza takie jego wyróżniki jak: nadawca, odbiorca, elementarna funkcja komunikatu oraz jego zastosowania. Najważniejsze „spoiwo” wymienio‑
nych parametrów stanowi bez wątpienia kategoria podmiotu. Szczególną rolę tego pierwiastka należy wziąć pod uwagę przede wszystkim wtedy, gdy podejmu‑
2 Używa się także określeń: „sygnały tradycyjnej przynależności gatunkowej”, „indeksy gatunkowe”, „wykładniki nacechowania gatunkowego” lub „wskaźniki gatunkowe”. Zob. np.:
Balbus, 1999: 31; Bartmiński, 1998: 15; Sławkowa, 2000: 308–309.
3 Można tylko domniemywać (praca przyjmuje perspektywę synchroniczną), że porada to również konstanta gatunkowa, „ponadczasowy” wyróżnik występujący w kolejnych rea‑
lizacjach poradnika.
Rozdział piąty. Rekonstrukcja pola gatunkowego poradnika 139 jemy się charakterystyki konkretnego tekstu ucieleśniającego pewne normy ga‑
tunkowe, tzn. przechodzimy z poziomu modelu na plan realizacji. Konstatacja ta nie powinna budzić zdziwienia. To podmiot mówiący dokonuje przecież wy‑
boru gatunku, on też dostosowuje jego parametry do wymogów sytuacyjnych oraz kreuje (wykazując się przy tym większą lub mniejszą inwencją) rozmaite warianty odpowiadających mu reguł (Witosz, 2005: 89; por. też Bachtin, 1986: 375)4.
Obok pierwiastków wyrazistych, wskazujących centralny punkt kategorii, aktualizacje („zmaterializowane” gatunki) przyciągają też cechy przypadkowe, niestałe. Odnotowane prawidłowości pozwalają przypisać poradnikowi5 całą gamę odmian i pododmian gatunkowych. Wśród czynników powołujących do istnienia ustabilizowane warianty poradnika najszybciej uchwytne okazuje się kryterium tematu (por. poradniki: finansowy, haftowania, rysowania, zielarski itd.). Często eksponowana jest dyscyplina naukowa, której ustalenia wykorzy‑
stuje nadawca, por. poradniki: psychologiczny, seksuologiczny, medyczny. Rolę w uszczegółowieniu zasadniczego przedmiotu książki (chodzi o niewielkie korekty perspektywy i punktu widzenia na poziomie pododmian) zdaje się też odgrywać odbiorca (por. poradnik chirurgii dla lekarzy, język polski – poradnik maturzysty itd.). Kryterium odbiorcy, a także kryterium sposobu ujęcia tematu dzielą poradniki na specjalistyczne i popularne. Co więcej, krąg potencjalnych adresatów staje się niejednokrotnie hasłem wywoławczym odnośnej problema‑
tyki (por. poradnik dla młodych matek, poradnik poborowego, poradnik kie‑
rowcy). Na koniec należałoby wskazać klasyfikację uwzględniającą specyfikę tworzywa (typ medium), która jest podstawą wydzielania poradników telewi‑
zyjnych, internetowych, poradników/poradni radiowych, telefonicznych. Na powstawanie odmian wpływa też przestrzeń komunikacyjna, miejsce i sposób publikowania (stąd poradniki będące odrębnymi publikacjami, miniporadniki prasowe bądź cykle poradnikowe).
Zebrane teksty świadczą o tym, że nie wszystkie „odrębności” pomiędzy odmianami (por. nazwy dwudzielne z postpozycją przymiotnika) rysują się rów‑
nie klarownie: poradnik motywacyjny to odmiana wyodrębniona ze względu na intencję nadawcy.
Warianty wzorca, pozostające w niejakiej łączności z gatunkowym jądrem, zyskują wiele indywidualnych aktualizacji. Do powstawania ich „szczegółowych
4 Zdaniem B. Witosz (2005: 89), wokół tej kategorii skupia się dzisiejszy dyskurs huma‑
nistyki. Na ustalenia współczesnej genologii wpływają koncepcje podmiotu i podmiotowości wypracowane przez filozofię, socjologię, psychologię.
5 Myślę o poradniku książkowym. Należy tu powrócić do dylematów związanych z kwe‑
stią odrębności poszczególnych członków rodziny form poradnikowych (patrz rozdział drugi, część druga: Typologia form poradnikowych) i przypomnieć, że poradniki książkowe, prasowe, telewizyjne itp. mogą być również postrzegane jako odmiany gatunkowe, które należy opa‑
trzyć jedną nazwą genologiczną. Warto też zwrócić uwagę na subgatunki opisywane na grun‑
cie poradoznawstwa – np. poradniki instrukcyjne (typu how ‑to) i samopomocowe (self ‑help) (Zierkiewicz, 2011: 111).
140 Część druga. Charakterystyka genologiczna poradnika
wersji” przyczyniają się kolejne zmienne. W odniesieniu do pragmatyki można mówić o polaryzacji relacji nadawczo ‑odbiorczych, czy też zmianach porządku funkcji dodatkowych (kwestię illokucji rozwijałam wcześniej); w obrębie struk‑
tury – o twórczych przekształceniach schematów kompozycyjnych. Stosunkowo duże może być też zróżnicowanie komponentu stylistycznego.
Nie jest moim zamiarem konstruowanie rozłącznej typologii wariantów ani orzekanie, jaka odmiana poradnika zawiera najwięcej „pierwiastków poradniko‑
wości”. W tym miejscu można by pokusić się ewentualnie o wskazanie odmian najliczniej na rynku reprezentowanych. Nie mając danych po temu, aby wypo‑
wiadać się w tej kwestii wiążąco (w moim przekonaniu byłyby to poradniki oby‑
czajowe, psychologiczne, intymne bądź komputerowe), wszelkie aktualizacje gatunku grupuję w dwa bloki – pierwszy obejmuje tekstowe aktualizacje (proto)‑
typowe, drugi, tekstowe aktualizacje nie(proto)typowe.