Opis budowy i – szerzej – typologię wypowiedzi reprezentujących określony gatunek warto poprzedzić nawiązaniem do rozwiązań pochodzących z tych obszarów wiedzy, dla których badany tekst jest z innych powodów obiektem zainteresowania. Przytoczę wypowiedź Marii Wojtak:
Bez uwzględnienia ustaleń różnych gałęzi medioznawstwa nie da się charaktery‑
zować gatunków dziennikarskich, a znajomość elementów teorii prawa jest nie‑
zbędna genologowi do tego, by w sposób odpowiedzialny mógł zająć się gatun‑
kami urzędowymi. Nie znaczy to, że genologia ma konkurować z wymienionymi dyscyplinami, zastępować je czy wyręczać. […] Chodzi więc nie tyle o to, by uczynić z genologii interdyscyplinarną gałąź wiedzy, lecz by na jej gruncie spo‑
żytkować ustalenia innych dyscyplin.
Wojtak, 2004/2005: 171
Jak już wspominałam, naturalny kontekst odniesienia poradnika stanowi działalność związana z udzielaniem porad. Postaram się przybliżyć istotę tego zjawiska, wskazując różne przestrzenie jego realizacji, główne nurty, cele i czyn‑
niki rozwoju. Dokonując prezentacji, z konieczności nieco skrótowej, zmuszona jestem pominąć szereg istotnych problemów, które są szeroko opisywane w lite‑
raturze przedmiotu13. Ich wyczerpujące omówienie, czy choćby tylko zasygnali‑
zowanie, przekraczałoby ramy niniejszej pracy.
13 Odsyłam do następujących prac (i cytowanych tam pozycji bibliograficznych): Kar‑
g ulowa, Feren z, 1991; Otrębska ‑Popiołek, 1991; Włodek ‑Chronowska, 1993; Wojta‑
sik, 1993; Bańka, 1995; Karg ulowa, 1996; 2010; Karg ulowa, red., 1996; 2009; Retter, 2005;
58 Część druga. Charakterystyka genologiczna poradnika
W licznych publikacjach, a także w praktyce codziennej zamiennie używa się terminów „poradnictwo” i „doradztwo”. Zdaniem Jadwigi Włodek‑
‑Chronowskiej (1993: 19): „Etymologicznie wcześniejsze i bardziej odpowiada‑
jące naszemu językowi jest poradnictwo. Doradztwo jest terminem zrodzonym na gruncie anglo ‑amerykańskim (advise – doradzać, advisement – doradztwo)”.
W ogólnodostępnym ujęciu słownikowym poradnictwo (np. medyczne, rodzinne, małżeńskie, zawodowe) to – w odróżnieniu od doradztwa – zorga‑
nizowana działalność polegająca na udzielaniu porad, głównie prowadzona w poradni. Doradztwo (np. prawne, finansowe, podatkowe, inwestycyjne, han‑
dlowe, gospodarcze, eksportowe) bywa z kolei utożsamiane z fachowym konsul‑
tingiem, nastawionym na osiąganie wymiernych korzyści ekonomicznych, choć podziały mogą się zacierać.
Rozumienie tego, co kryje się pod pojęciem poradnictwa, jest wielorakie również na gruncie refleksji naukowej:
W znaczeniu wąskim jako udzielanie rad, wskazówek, zaleceń jednej osobie przez drugą w sytuacjach trudnych, pojawiających się w życiu codziennym, kiedy indziej jako wspólne analizowanie przez radzącego się i doradcę ‑profesjonalistę sytuacji problemowej tego pierwszego i partnerskie wypracowywanie sposobów wyjścia z niej bądź jej rozwiązania. W znaczeniu szerokim jako pomoc w roz‑
wiązywaniu przez doradcę (pojedynczego lub zespół) ważnych problemów spo‑
łecznych, politycznych, ekonomicznych, edukacyjnych lub innych, nurtujących systemy społeczne, społeczeństwa, państwa, narodowości.
Kargulowa, 1996: 5
Poradnictwo plasuje się na różnych poziomach życia społecznego (Kargu‑
lowa, 2010: 56–57). Najprościej mówiąc, z działalnością poradniczą mamy do czy‑
nienia wówczas, gdy osoba A (fachowiec lub niefachowiec) udziela (planowo lub spontanicznie) pomocy (porady, rady) osobie B (także grupie osób lub instytucji) w sytuacji X (oficjalnej lub nieoficjalnej) w związku z problemem Y (jednostko‑
wym lub społecznym), z inicjatywy szukającego lub udzielającego porady (por.
Popielski, 1995: 55). Zdarzenie społeczne określane mianem radzenia bądź dora‑
dzania może być rozpatrywane w dwóch aspektach: jako instytucjonalny system o określonej strukturze organizacyjnej i jako specyficzna czynność podejmowana w celu udzielenia pomocy jednostce (Włodek ‑Chronowska, 1993: 12).
Odpowiadając na pytanie: „czy i komu potrzebne są porady” (por. Kargu‑
lowa, Ferenz, 1991: 87), wypada nadmienić, iż w ostatnim czasie zaznaczył się, godny odnotowania w perspektywie dalszych rozważań, podział na poradnic‑
two dla bezradnych i poradnictwo dla zaradnych (por. wcześniejsze rozróżnie‑
nie poradnictwa i doradztwa). Nie trzeba również przypominać, że poradnictwo,
Zierkiewicz, Drabik ‑Podgórna, 2010. Warte odnotowania są także inne publikacje – w tej części pracy odwołuję się tylko do niektórych wypowiedzi, zob. Karg ulowa, red., 1990; 1995.
Rozdział pierwszy. Wokół nazwy gatunku 59 dzięki takim środkom komunikacji, jak: Internet, program telewizyjny, audycja radiowa, rubryka w czasopiśmie czy książkowy poradnik (w coraz mniejszym stopniu – list, telefon), spełnia zadania informacyjno ‑instruktażowe także w kon‑
takcie pośrednim14. Jednocześnie wyraźna jest także postępująca instytucjona‑
lizacja, profesjonalizacja i specjalizacja obszaru usług społecznych, w którym oczekujący porady coraz częściej staje się po prostu klientem (referowałam za:
Kargulowa, 1996).
Pora zastanowić się nad głównymi celami poradnictwa. Ich uogólnienie nie jest zadaniem prostym. W świetle odmiennych, wychodzących z różnych założeń metodologicznych i ontologicznych, orientacji i koncepcji ostrożniej będzie przy‑
jąć, że są to: profilaktyka, prognoza, korekcja, stymulacja oraz optymalizacja (por.
Włodek ‑Chronowska, 1993: 18). Poradnictwo pełni także funkcje wspoma‑
gające, kształcące i wychowawcze (Włodek ‑Chronowska, 1993: 18). W opi‑
nii Marii Ziemskiej (1975), korzystający z porady, uczestnicząc aktywnie w jej procesie, uczy się przezwyciężać trudną sytuację, tzn. – dodam za innymi auto‑
rami – wzbogaca swoją wiedzę, zdobywa nowe informacje, selekcjonuje je i prze‑
kształca.
Zgodnie z tym, co sygnalizują poradoznawcy, w rozwoju praktyki porad‑
niczej, którą określa się też mianem „działania przyjaznego”, nie dostrzega się postępu liniowego, raczej odnotowuje się „kalejdoskopową niejednolitość” jej postaci (np. Kargulowa, 1996: 6). Powstawanie nowych paradygmatów i teo‑
rii, pluralizm poglądów, przekształcenia struktury społecznej, a w konsekwencji ewolucja ludzkich pragnień wpływają na modyfikację organizacji i treści porad‑
nictwa. W zależności od przyjętej perspektywy zmienia się jego pojmowanie, zmieniają się techniki, narzędzia i formy pomocy (badania testowe, wywiady, treningi, pomiary i inne).
Poradnictwo można opisywać z bardzo różnych pozycji teoretycznych.
Poszczególne „nurty, opcje, kontrowersje” w praktyce poradnictwa polskiego szczegółowo omawia Alicja Kargulowa (1996; por. też 2010), odsłaniając jedno‑
cześnie ich chronologię oraz kontekst społeczno ‑polityczny. Cytowana autorka wymienia następujące orientacje, szkoły czy kierunki myślenia o poradnictwie:
a) egzystencjalny – całożyciowy, typowy dla poradnictwa nieprofesjonalnego;
b) technologiczno ‑edukacyjny, wiązany z powstaniem poradnictwa zinstytucjo‑
nalizowanego;
c) ideologiczno ‑etatystyczny okresu powojennego;
d) antropologiczno ‑etyczny w rodzinnym poradnictwie parafialnym;
e) psychoterapeutyczny, odnoszony do przełomu humanistycznego;
f) poradnictwo okresu postkomunizmu z jego postmodernistycznym eklekty‑
zmem.
14 Rozróżnieniem rady od porady, a także bliższą charakterystyką okoliczności sytuacji poradniczej zajmę się w dalszej części pracy.
60 Część druga. Charakterystyka genologiczna poradnika
Należy również wspomnieć o trzech wielkich tendencjach pedagogicznych, wyznaczających odmiany poradnictwa: dyrektywnego, liberalnego, dialogo‑
wego (Kargulowa, 1996: 12). Możliwe są dalsze specyfikacje. Z uwagi na cele działań zorientowanych na kształtowanie ludzkich postaw wymienia się (Kohl‑
berg, Mayer, 1993; za: Kargulowa, 1996: 8) ponadto orientacje: romantyczną, transmisji kulturowej oraz progresywną.
Całość wiedzy, która wyjaśnia planowe, zorganizowane zabiegi instytu‑
cji zatrudniających specjalistów w swojej dziedzinie, jak też codzienną, życz‑
liwą działalność niespecjalistów, nazywa się poradoznawstwem. Poradoznaw‑
stwo wykorzystuje ustalenia pedagogiki, psychologii, socjologii oraz psychiatrii.
Obrazując dynamikę badań poradoznawczych (poza obszarem obserwacji pozo‑
stawmy zawodoznawstwo), trzeba na koniec odnotować, iż tylko na gruncie pedagogiki poradnictwo traktowane jest jako dział: pedagogiki społecznej, peda‑
gogiki pracy, andragogiki, pedagogiki medycznej czy teorii wychowania (Kar‑
gulowa, 1996: 6, 12–13, 125–137; 2010).