Nadawca wypowiedzi poradnikowej to, najprościej mówiąc, ktoś, kto udziela porad4. Jak wynika z analiz (nawiązuję również do podziałów, które odnalazłam np. w: Starzec, 1999: 29, 189–190; Zierkiewicz, 2004: 97–99; Kargulowa, 1996:
3 Interesują mnie funkcje wypowiedzi, a nie języka jako systemu. Por.: Duszak, 1998;
Grzegorczykowa, 1991.
4 Wymiary relacji nadawczo ‑odbiorczych można rozpatrywać na dwu płaszczyznach:
wewnątrz ‑ i zewnątrztekstowej. Opis wszystkich uwarunkowań pozatekstowych nie jest natomiast możliwy. W komunikacji wewnątrztekstowej nadawca i odbiorca są obecni jako role uczestników interakcji. Autor w roli podmiotu wypowiedzi formułuje pewną hipotezę Czytelnika Modelowego i przekłada ją na strategie tekstowe (Eco, 1996; za: Witosz, 1998: 205).
Rozdział czwarty. Składniki modelu gatunkowego poradnika 101 103; 2010), krąg potencjalnych nadawców może być zróżnicowany. Wymienić tu można:
1. Wykwalifikowanych specjalistów z różnych dziedzin, także osoby zawodowo zajmujące się doradzaniem.
2. Dziennikarzy współpracujących z czasopismami, redagujących działy z pora‑
dami (wychodzę poza poradniki książkowe).
3. Niespecjalistów i niepublicystów, którzy czują się upoważnieni do zabierania głosu w określonej sprawie, ponieważ zdobyli wymagane doświadczenie (tu widziałabym aktorów, „ludzi mediów”, podróżników itd.)5.
Na role: a) oferującego wskazówki i b) twórcy komunikatu, nakłada się splą‑
tana sieć nadawczych strategii wewnątrztekstowych, które w skrócie omówię.
Konieczność przekazywania skomplikowanych treści, a także uzyskiwa‑
nia określonych, wiązanych z lekturą, efektów końcowych skłania autorów do zajmowania pozycji: sprawozdawcy, tłumacza, mistrza, nauczyciela, opiekuna, przyjaciela, powiernika, a nawet kumpla (por. Wojtak, 1994; Starzec, 1999). Kre‑
acja autora ulega zmianie nie tylko ze względu na zakładanego odbiorcę, lecz także z uwagi na rodzaj podejmowanego tematu (ktoś, kto „zna się” na zarzą‑
dzaniu, psychologii, zielarstwie itd.). Cele bardziej doraźne każą mu zakładać maskę reżysera, kreatora tekstowego świata, który programuje wybrane sytua‑
cje, kiedy indziej – „moderatora rozmowy”, „uważnego słuchacza” albo „obser‑
watora” (por. Wojtak, 1994).
Chociaż układ ról w sytuacji poradniczej bywa zwielokrotniony, nadawca sta‑
nowi stronę dominującą6. Jego wiarygodność podnosi kompetencja meryto‑
ryczna oraz komunikacyjna (por. ponownie Starzec, 1999: 29–30; 1994: 227; Zier‑
kiewicz, 2004: 102–111, 124–135). Przez przygotowanie merytoryczne rozumieć należy określoną wiedzę encyklopedyczną, a także praktykę zawodową albo tzw. życiową7. Kompetencja komunikacyjna lub lepiej: interakcyjna – to umie‑
jętność dostosowania wypowiedzi do poziomu odbiorcy, do jego możliwości i oczekiwań (zob. Skudrzykowa, Urban, 2000: 86–87; Skudrzyk, 2005: 67).
5 Aktor D. Gnatowski napisał poradnik na temat odchudzania, „życiowy poradnik”
stworzyła też znana podróżniczka – B. Pawlikowska (utwór włączono w orbitę bezpośred‑
nich analiz). Rodzaj poradnika lub nietypowej książki kucharskiej stanowi również książka Śniadanie w łóżku i inne rozkosze… kulinarne, której autorką jest A. Perepeczko – por. też inne poradniki tej autorki.
6 O wzorach regulujących porządek interakcji oraz o rolach/rangach jej uczestników czyt.
w: Grabias, 2003: 253–254. Na temat oficjalności pisał np. Dunaj, 1994.
7 Wysoki stopień kompetencji czyni człowieka z reguły atrakcyjnym, a jednak pewne braki (wady, przywary) jeszcze bardziej zwiększają pozytywne myślenie o nim. Por. cytat:
„Przyznaję, że sam nie znam wszystkich odpowiedzi na postawione przeze mnie pytania. Nie znam też żadnych magicznych sztuczek, które zmienią zimnego, niewrażliwego mężczyznę w okazującego uczucie, komunikatywnego księcia z krainy marzeń. Lecz mogę zaoferować pewne rady, które okazały się skuteczne w trakcie mojej pracy w charakterze doradcy mał‑
żeńskiego” (Dobson, 1992: 69).
102 Część druga. Charakterystyka genologiczna poradnika
Doradzającemu wystawia się często opinię znawcy lub autorytetu (intelektu‑
alnego, obyczajowego itd.). Potwierdzają to notki i rekomendacje zamieszczane na pierwszych lub ostatnich stronach książki, skrzydełkach bądź obwolucie.
Przybierają one postać biogramów, informacji o wykształceniu, dotychczaso‑
wych osiągnięciach autora, jego doświadczeniu, predyspozycjach, zaintereso‑
waniach itp. (o technikach ingracjacyjnych, zob. Galasiński, 1992; Piętkowa, 2004). Porównajmy przykłady:
PATRICK FORSYTH kieruje Touchstone Training & Consultancy – niezależną firmą z siedzibą w Londynie, specjalizującą się w szkoleniach i konsultacjach w zakresie marketingu, sprzedaży i komunikacji międzyludzkiej. Prowadzi zarówno kursy i szkolenia otwarte, jak i specjalistyczne, przygotowywane na konkretne zamówienia firm. Jest uznanym konsultantem w dziedzinie studiów strategicznych i researchingu, a także autorem kilku książek o tej problematyce, jak również na temat marketingu, organizacji czasu, szkoleń i prezentacji.
Forsyth, 1998 Monika Kostera – prof. zwyczajny, pracuje na Uniwersytecie Warszawskim oraz Uniwersytecie Vaxjö (Szwecja), zajmuje się zarządzaniem i badaniami tereno‑
wymi organizacji. Współpracuje z wieloma prestiżowymi wydawnictwami i cza‑
sopismami. Publikuje w Studies in Cultures, Organizations and Societies, Human Resources Development International i innych. Napisała wiele książek, między innymi Zarządzanie personelem, Postmodernizm w zarządzaniu i Antropologię orga-nizacji.
Kostera, Rosiak, 2005 Yahu Pawul – jedyny polski deejay uwieczniony w sławnym amerykańskim
„Disco DJ Hall of Fame”, zaliczany do grona światowych pionierów.
Jak sam mówi – deejayem był już wtedy, gdy w Polsce nie było jeszcze dysko‑
tek. Poświęcił tej pracy ponad 30 lat swego życia. Mieszkał, pracował i uczył się w Londynie, Nowym Jorku, Los Angeles i Seattle. Na łamach „DJ Word”, „DJ’s 4 DJ’s” i „Gazety muzycznej” publikował liczne artykuły muzyczne. Dziś naj‑
więcej jego tekstów można znaleźć na stronie internetowej: www.djsportal.com.
Pisze książki: „Discoteque pioneers”, „Deejays” i „Super Models” o najsławniej‑
szych i największych modelkach w dotychczasowej historii światowego mode‑
lingu. Obecnie sprowadza do polskich dyskotek wielkie i sławne zagraniczne deejayskie gwiazdy.
Równolegle z pracą deejaya, od lat zajmuje się teorią modelingu, co zaowoco‑
wało m.in. napisaniem książki pt. „Modelka Profesjonalna – Poradnik”. W latach 1993–1995 prowadził na Górnym Śląsku własną agencję modelek i modeli mody.
Jest posiadaczem pokaźnego archiwum światowego modelingu, na które skła‑
dają się: książki, czasopisma, materiały promocyjne licznych agencji modelek, obszerna zagraniczna korespondencja oraz kolekcja kaset wideo z blisko 400 godzinami nagrań pokazów mody, wywiadów i biografii najsłynniejszych mode‑
lek światowej klasy.
Pawul, 2004
Rozdział czwarty. Składniki modelu gatunkowego poradnika 103 Zaufanie do umiejętności nadawcy powinnien wzbudzić również sposób kształtowamia dyskursu. W wydawnictwach popularnych w grę wchodzi np.
opatrywanie kolejnych części tekstu błyskotliwymi sentencjami, aforyzmami, cytatami zaczerpniętymi z najrozmaitszych źródeł (beletrystyka, prace filozofów, psychologów, terapeutów, inne poradniki itd.). W skrajnych przypadkach porad‑
nik staje się pretekstem, służy autorowi przede wszystkim do pokazania własnej osoby8.
Nadawca może ukrywać swoją tożsamość (myślę tu o przestrzeni wewnątrz‑
tekstowej), czasem może też dawać wyraz swojej postawie subiektywnej. Naj‑
częściej odwołuje się do prawdziwego, osobistego doświadczenia (por. znaczenie komponentu ideacyjnego), komunikuje tym samym: Mnie też to spotkało, Jestem jednym z was, Ja już uporałem się ze swoimi problemami – świadczy o tym moja rola.
Badania z dziedziny psychologii społecznej dowodzą, iż w grę wchodzi tu wiele różnorodnych czynników, z których najważniejszym jest podobieństwo. Mówiąc wprost, lubimy ludzi podobnych do nas samych, „niezależnie od tego, czy podo‑
bieństwo dotyczy wyznawanych przekonań, cech osobowości i charakteru, stylu życia czy doświadczeń życiowych” (Cialdini, 2001: 159).
Na koniec jeszcze jedna uwaga. Mimo że autorzy poradników nie są ano‑
nimowi, popularność przypada w udziale tylko niektórym. Bardziej działa tu zasada, którą sformułowała w odniesieniu do literatury popularnej Małgorzata Kita (2005: 181): „ksiażka o…, a nie książka X ‑a”. Gwarancję sukcesu publikacji daje jednak „znane nazwisko” (takim nazwiskiem legitymują się np. Michalina Wisłocka, Jacek Santorski, Zbigniew Lew ‑Starowicz, z twórców obcych: Louise L. Hay czy John Gray). „Zdarza się – dodaje z kolei Edyta Zierkiewicz (2004:
100) – że o tym, z kim czytelnik będzie miał do czynienia, jeśli kupi dany porad‑
nik, dowiaduje się ze źródeł zewnętrznych (np. z prasy codziennej, programów telewizyjnych, z radia, od znajomych). Często jednak wiedza na temat poradnika i – ewentualnie – osoby autora pochodzi z treści samej książki lub z jej okładki”.