Język prawny w XIX wieku

Na początku XIX wieku, w wyniku zmiany języka urzędowego na węgierski rozwinęła się prawdziwa rywalizacja pomiędzy komitatami w wydawaniu tzw. czystych językowo słowników prawnych (Loványi, Gyula: 1943). Na początku XIX wieku zmienił się obraz etniczny Węgier, zakończyły się zasiedlania przez obcą ludność i liczba Węgrów wzrastała. Od lat 30. XIX wieku rozpoczęto madziaryzację ludności niewę-gierskiej, a jednym z jej przejawów była m.in. ustawa z lat 1843–44, która wprowadziła język węgierski jako urzędowy w sądownictwie. W tym samym roku, z inicjatywy Węgierskiego Towarzystwa Naukowego (WTN) powstał Prawniczy Słownik Specjalistyczny, stanowiący syntezę dotychczasowych prac. W jego tworzeniu brali udział zarówno prawnicy, jak i językoznawcy, a zadaniem tych ostatnich było oczyszczenie języka z wyraźnie nieprawidłowych wyraŜeń. Nastąpiły znaczące zmiany w prawie. Zlikwidowano feudalne prawo stanowe, większość prawa ujęto w jednolite opracowanie, zlikwidowano takŜe skomplikowany system sądowniczy (Kovács, M. 1995: 21n).

W początkach XIX wieku nie istniał jeszcze gotowy węgierski specjalistyczny język prawny, a terminologia była bardzo uboga. Szczególny problem stanowiło znalezienie węgierskich odpowiedników dla wyraŜeń łacińskich. Istniały obok siebie synonimy, ale nawet słownik WTN tylko gromadził wyraŜenia nie dając wskazówek, jak naleŜy je uŜywać. Jeden termin łaciński mógł mieć wiele odpowiedników węgierskich. Z czasem, dzięki duŜej ilości słowników zebrano razem istniejące synonimy i pewna część z nich pozostała w terminologii prawnej, większość natomiast została z czasem zastąpiona przez inne terminy. Prawnicy skupili się na terminologii i rzeczywiście przyśpieszyli znacznie jej rozwój, natomiast nie zajmowali się oni problemami gramatycznymi. Na struktury gramatyczne zwrócono uwagę dopiero na początku XIX wieku (Kovács, M. 1995: 32–38).

Terminy powstałe w połowie XIX wieku ulegały przekształceniom lub całkowicie zanikały z języka prawnego, a nowe terminy były coraz bardziej precyzyjne. Za przykład moŜe tu słuŜyć słowo gyilkosság (morderstwo). Język ogólny słowem tym nazywa co prawda wszystkie czyny, w których ktoś odbiera komuś Ŝycie, jednak prawo karne rozróŜnia: emberölés (zabójstwo), gondtalan emberölés (nieumyślne zabójstwo),

halált okozó súlyos testi sértés (spowodowanie obraŜeń ciała ze skutkiem śmiertelnym)

i erıs fölindulásban elkövetett emberölés (zabójstwo w afekcie). Słowo morderstwo nosi w sobie znaczenie czynu umyślnego, musiało być więc usunięte z terminologii, a na przykład zwrot „nieumyślne morderstwo” brzmiałby dziwnie.

Do terminu, który zaniknął, naleŜy np. törvényszék (trybunał). Pod koniec XIX wieku został on wyparty przez bíróság. Słowo to powstało prawdopodobnie z konstrukcji przydawkowej törvénytevı szék (dosł. ława czyniąca prawo), co nawiązywało bardziej do wysokiej pozycji społecznej osoby wydającej wyroki (miejsca siedzenia) niŜ do samej czynności. Kiedy rolę sędziów w miejsce szlachty zaczęli pełnić prawnicy, uwaga skierowana została na osobę wydającą wyroki, a nie na jej pozycję społeczną.

Zmieniła się teŜ forma niektórych terminów, przewaŜnie zmiana oznaczała uproszczenie, np. w miejsce słowa esküvés (przysięga), zaczęto stosować formę eskü, a zamiast słowa fenyegetıdzik (grozić) zaczęto uŜywać terminu fenyeget (Kovács, M. 1995: 71).

Pod koniec XIX wieku język prawny charakteryzował się następującymi cechami:

(i) znaczny był wpływ języków obcych, w tym przede wszystkim łaciny,

(ii) zróŜnicowanie języka prawnego zleŜało od terytorium,

(iii) występowały germanizmy,

(iv) stosowane były czasowniki w stronie biernej.

Niektóre zwroty, nieprawidłowe z punktu widzenia języka węgierskiego, utrwaliły się w języku w takim stopniu, Ŝe ich wyrugowanie nie było juŜ moŜliwe. Sytuacja taka miała miejsce np. w przypadku czasownika élni w połączeniu z róŜnego rodzaju rzeczownikami: jogorvoslattal élni w znaczeniu jogorvoslatot keresni (zasto-sować środek prawny), perújítással élni w znaczeniu pert újítani, perújítást kérni (wznowić proces), felfolyamodással élni w znaczeniu felfolyamodni (odwołać się) itd. WyraŜenia te powstały prawdopodobnie na wzór wyraŜeń łacińskich ze słowem utor (uŜywać).

36

W języku ludowym utwaliło się wyraŜenie élni a gyanúperrel (mieć podejrzenie, podejrzewać). Aby wyjaśnić znaczenie zwrotu él a gyanúperrel (dzisiaj: gyanakszik – podejrzewać, być podejrzanym) trzeba sięgnąć do średniowiecznej historii prawa węgierskiego. Słowo gyanúper współcześnie funkcjonuje tylko w połączeniu z czaso-wnikiem él. Dawniej funkcjonowało ono takŜe osobno lub w połączeniu z innymi wyra-Ŝeniami, np. gyanúperbe esni w znaczeniu gyanuba keveredni (uwikłać się w podejrzenie, być podejrzanym), fél a gyanúpertıl (bać się podejrzenia).

Za panowania Andegawenów wykształcił się zwyczaj, Ŝe jeŜeli któraś ze stron procesu uwaŜała, Ŝe sędzia jest stronniczy, to mogła się zwrócić o przeprowadzenie procesu do sądu wyŜszej instancji. Pod koniec XV wieku moŜna było nie tylko zmienić sąd, ale takŜe odwołać się od wyroku, który juŜ zapadł. Taki rodzaj postępowania trafił do sądownictwa węgierskiego z prawa kanonicznego. W księdze formuł Martinusa de Fano z XIII wieku odnajdujemy słowo gyanúper jako węgierską kalkę dla łacińskiego wyraŜenia causa suspicionis. Oznaczała ona nazwę środka podjętego w sytuacji, gdy sędzia podejrzany jest o stronniczość. Z tego wynika, Ŝe wyraŜenie él a gyanúperrel oznaczało takie odwołanie do sądu wyŜszej instancji, które było złoŜone pod wpływem podejrzenia którejś ze stron, Ŝe sędzia jest stronniczy (Nagy, Gábor 1988: 204). Wpływ na wykształcenie tego powiedzenia mogło mieć jeszcze wiele innych czynników społecznych, np. mogło dotyczyć procesów przeprowadzanych tylko na podstawie podejrzenia (Szabó, Miklós 1998: 476–479).

Prawnicy siedmiogrodzcy uŜywali wielu wyraŜeń, których nie stosowało się na Węgrzech, np.: jogorvoslatot közbetenni lub közbevetni (w znaczeniu: zastosować środek

prawny) – prawdopodobnie był to równieŜ dawny latynizm.

Do germanizmów Simonyi (1896) zaliczył umieszczanie czasownika zdania pobocznego na samym końcu. Cecha ta występowała często np. w tłumaczeniach Kazinczego: A víg nép mindent megtesz, amit neki megtenni kell (Szczęśliwy lud zrobi wszystko, co zrobić powinien) – prawidłowa byłaby natomiast forma: meg kell tennie. Umieszczanie treści najwaŜniejszych na końcu zdania nie było, jak wyjaśniał Simonyi (1896), praktyką właściwą, poniewaŜ czytelnik powinien zapoznać się na początku z tym co najwaŜniejsze, by odpowiednio rozumieć treści drugorzędne. Oceniano, Ŝe taki sposób konstruowania tekstów jest prawidłowy u powieściopisarza, który wywołuje w ten sposób stan zaciekawienia u czytelnika, lub u mówcy partii opozycyjnej, którego mowa jest bardziej efektowna jeŜeli dopiero na jej końcu umieszczone jest to, co najistotniejsze, natomiast wywoływanie tego rodzaju napięcia jest nie do przyjęcia w stylu języka prawnego.

Do strony biernej Simonyi (1896) zaliczał kauzatywne formy czasownika tworzone za pomocą sufiksu -tat. Według niego występowanie strony biernej było pozornym wpływem obcym. WraŜenie obcości wynikało z tego, Ŝe poza słowami születik i dicsértessék forma ta nie była raczej stosowana w węgierskim języku mówionym, w przeciwieństwie do języka niemieckiego, francuskiego i innych, gdzie stosowano ją często. Były to jednak formy dawniej stosowane, tak więc strona bierna nie była efektem wpływu języków obcych. Mimo tego język prawny naleŜało dostosować do języka uŜywanego współcześnie, ze względu na to, Ŝe przeciętny Węgier tamtego okresu nie zrozumiałby iratott jako valakitıl valami iratott (coś pisane przez kogoś), tylko jako

Z czasem zaczęto podejmować kroki mające na celu poprawę stylu języka prawnego. W 1889 roku minister spraw wewnętrznych wydał rozporządzenie, w którym nakazał urzędnikom poprawę i uproszczenie stylu języka prawnego. W 1893 roku wydano zarządzenie, by przynajmniej projekty ustaw podlegały surowej ocenie językowej i stylistycznej i w ten sposób stopniowo język ustaw stawał się bardziej zrozumiały.