Zdaniem Elżbiety Dąbrowskiej „język artystyczny zajmuje szczególną pozycję wobec odmian językowych […] i rządzi się swoistymi prawami. […] Język artystyczny wykorzystuje do celów estetycznych środki wykształcone w różnych odmianach stylowych, terytorialnych i historycznych określonego języka narodowego”47. „Poszukując cech istotnych wypowiedzi artystycznej, badacze koncentrują się na różnych płaszczyznach tekstu”48. Zenon Klemen-siewicz, opisując składniowe i leksykalne cechy stylu artystycznego, dostrzega w nim przewagę zdań pojedynczych i złożonych o charakterze opisująco-opo-wiadającym oraz wielkie bogactwo wyrazów konkretnych. Znamienna jest też obecność wyrażeń emocjonalnych typu wykrzyknień i struktur eliptycznych. „Wskazując na środki leksykalne, zabiegi w zakresie doboru słownictwa i syno-nimikę, dowodzi ich istotnej roli w organizacji sfery znaczeniowej wyrażeń oraz ich barwy uczuciowej (deminutiva i augmentativa, archaizmy, dialekty-zmy, prowincjonalidialekty-zmy, neologidialekty-zmy, neosemantyzmy)”49. Halina Kurkowska i Stanisław Skorupka wskazują głównie na nasilenie w stylu artystycznym figur stylistycznych i ich określonych funkcji (np. plastyczność). Ważną cechą stylu jest według autorów Stylistyki polskiej świeżość środków plastycznych (meta-foryka, porównania, połączenia wyrazowe). Janusz Sławiński zwraca z kolei uwagę na uwyraźnienie funkcji estetycznej, „ład ponad potrzebę”, wysoki sto-pień organizacji tekstu artystycznego, czyli innymi słowy „nadmiar uporząd-kowania”, nasycenie tropami (zwłaszcza metaforą), wieloznaczność, reinterpre-tację znaków językowych, obrazowość, wytrącenie znaku językowego z jego schematycznych układów50. Większość badaczy zgodnie podkreśla szczególną wielofunkcyjność stylu artystycznego, nasycenie tropami, zwłaszcza metaforą, nieokreśloność i figuratywność. Zwracają oni także uwagę na pewną otwar-tość tekstów, która skutkuje możliwością wchłaniania składników różnych odmian języka. Wskazują także na dewiacyjność stylu artystycznego, która sprawia, że teksty literackie jako wypowiedzi oderwane od bezpośredniego
47 Tamże, s. 223–224.
48 Tamże, s. 226.
49 Tamże.
aktu komunikacyjnego przeciwstawiają się przeciętnemu językowi komuni-kacji. Wyraża się to w krzyżowaniu w jednej wypowiedzi kilku odmian języ-kowych, w stylizacjach, odstępstwach od konwencji językowo-stylistycznych, obowiązujących w danej epoce, gatunku czy rodzaju literackim51. Zamieszanie wokół języka artystycznego wynika z braku precyzyjnej definicji. Spróbujmy zatem dokonać rozróżnienia trzech odmian języka, które nierzadko traktuje się jak wyrażenia synonimiczne, są to: język literacki, język artystyczny i język poetycki. Określenie język literacki, wbrew temu, co powszechnie się uważa, nie jest zarezerwowane dla literatury, tylko dla języka ogólnego. Stanowi ono bowiem synonim języka ogólnego, polszczyzny ludzi wykształconych. Dla odróżnienia ten, który nazywamy literackim, w odniesieniu do literatury, powinniśmy określić mianem języka artystycznego. Niektórzy badacze stosują w swoich pracach termin język poetycki, co z kolei może sugerować zawężenie jego rozumienia do języka liryki, języka utworów lirycznych, poetyckich, koja-rzy się on w sposób naturalny z poezją, która wszak stanowi tylko część lite-ratury pięknej. Za Aleksandrem Wilkoniem będę traktować język artystyczny jako synonim języka literatury, a artystyczność – jako szczególny wyróżnik języka literatury, chociaż nie jedyny. Język poetycki definiowany jest tutaj poprzez funkcję poetycką języka, określaną też przy pomocy innych terminów: funkcją estetyczną oraz funkcją autoteliczną. Język artystyczny, inaczej zwany poetyckim, „byłby więc odmianą językową nastawioną przede wszystkim na samą siebie poprzez uwydatnienie i estetyczną organizację elementów języko-wych”52. Innymi słowy język poetycki to taki, który wprowadza pewien nad-miar, pewną nadorganizację znaków i znaczeń językowych zdominowaną przez nadrzędną funkcję estetyczną. Cechy swoiste wypowiedzi poetyckiej odróżniają ją od innych typów przekazu słownego. Niemniej przymiotnik poetycki nie odnosi się wyłącznie do poezji, chociaż sugeruje nieodparcie bezpośredni z nią związek. Pamiętajmy, że poezja to tylko część literatury pięknej. Jak słusznie zauważa Elżbieta Dąbrowska:
wielostylowość literatury współczesnej i jej międzystylowe interakcje powodują zacieranie granic między tym, co literackie (artystyczne) a nieliterackie (niearty-styczne) i utrudniają sformułowanie jasnych i precyzyjnych wskaźników dla stylu artystycznego53.
51 Tamże, s. 228.
52 A. Wilkoń, dz. cyt., s. 23–24.
Trudność wynika z tego, iż zasadniczo współczesny język artystyczny nie ma swego własnego podsystemu gramatycznego54. Termin język artystyczny także może nastręczać problemów w zakresie zarówno definicji jak i jej rozu-mienia. Po pierwsze literatura nie zawsze jest „artystyczna”, nie musi być też wcale piękna. Przymiotnik ten wartościuje dodatnio, a terminów wartościują-cych powinno się w nauce unikać. Z kolei istnieje bardzo wiele tekstów „nie-literackich” posiadających jakości estetyczne, wobec których również należa-łoby zastosować termin artystyczny, o czym będę wielokrotnie przekonywać w poszczególnych rozdziałach monografii.
Zdaniem wielu badaczy język artystyczny jest własnością literatury pięk-nej, ale z terminami literatura i literacki też językoznawcy mają niemały pro-blem. Wynika to z faktu, że ustalenie ścisłych granic literatury jest niemożliwe przynajmniej z dwóch powodów: po pierwsze istnieje wiele gatunków pogra-nicznych, które w zależności od realizacji przechylają się na stronę literatury, bądź pozostają w pobliżu dokumentu, publicystyki. Podobnie tekst w założeniu użytkowy może się znaleźć po jednej, jak i drugiej stronie, być literackim lub nie. Po drugie, na przestrzeni wieków zmieniały się diametralnie tzw. wyznacz-niki literackości. Można nawet skonstatować, że „płynność wyznaczników lite-rackości jest zarazem płynnością języka literatury”55. Wilkoń w monografii Język artystyczny. Studia i szkice traktuje
arbitralnie język artystyczny jako całość częściowo zleksykalizowaną,
synonimicz-ną z terminem język literatury, uzyskującą swoje znaczenie w odniesieniu do
in-nych funkcjonalin-nych, tekstotwórczych odmian języka. Artystyczność traktuje na-tomiast jako wyróżnik szczególny języka literatury, ale nie jedyny. Jest ona niejako zdobyczą literatury i jej celem, […] nie decyduje jednak o niej samej56.
Istnieje wiele definicji języka artystycznego oraz tyle samo prób jego opisu. Posłużę się definicją Wilkonia, który przez język artystyczny rozumie: „1) zbiór znaków i form językowych specyficznych dla tekstów literackich, nacechowa-nych estetycznie; 2) ogół wszystkich znaków i form językowych występujących w tekstach literackich”57. Badacz jest zwolennikiem drugiego znaczenia terminu język artystyczny, w pierwszym znaczeniu woli się posługiwać terminem styl. Ważne, że mówiąc o języku artystycznym nie ogranicza go tylko do tekstów pisanych, ale także mówionych.
54 Tamże, s. 222.
55 A. Wilkoń, dz. cyt., s. 10.
56 Tamże.
Kształt, funkcje, pozycja języka artystycznego wśród innych odmian języ-kowych zdaniem Wilkonia zależą od danej kultury etnicznej, „jest on nie tylko produktem tej kultury, ale też jej ważkim komponentem”58. Spróbujmy odpo-wiedzieć na pytanie jaka jest współcześnie pozycja języka artystycznego? Część językoznawców wyznaje, że nie ma wystarczających przesłanek ku temu, by traktować język artystyczny jako specyficzny fenomen językowy. Identyfikują oni bowiem pojęcie języka literackiego z językiem ogólnym, argumentując, że istniejące różnice są na tyle nieistotne z językoznawczego punktu widzenia, że sprowadzają się do fakultatywnych zjawisk stylistycznych. Język artystyczny w takim rozumieniu jest „wariantem języka ogólnego, nacechowanym ekspre-sywnie i impreekspre-sywnie, nie mającym jednak własnych cech systemowych”59. Niezależnie od tego, czy język artystyczny ma swój własny system gramatyczny, czy wtapia się w system i normy języka ogólnego warto podkreślić, że według niektórych badaczy „stajemy wobec faktu, że w języku literatury pięknej moż-liwe jest dosłownie wszystko”60. „Nie ma chyba takiej formy gatunkowej wypo-wiedzi, takiej gwary, socjolektu, takiego wyrazu wreszcie, który nie mógłby stać się tworzywem języka artystycznego”61. Jeśli w literaturze wszystko jest moż-liwe, to w poezji także: odnajdziemy w niej zatem elementy żargonowe, język rozpraw naukowych, stylizację na gwary różnych środowisk i cały wachlarz sty-lów, od potocznego po urzędowy. Zresztą można powyższe rozważania skonsta-tować stwierdzeniem, „że język artystyczny był zawsze, a dzisiaj jest w stopniu szczególnym, obrazem różnych form i odmian językowych”, a powtarzając za Michałem Bachtinem – „wręcz obrazem języków i stylów”62. Większość bada-czy wyznaje, że o specyfice języka artystycznego decyduje jego funkcjonal-ność, a konkretnie funkcja poetycka. Język artystyczny to ta odmiana języka, w której funkcja poetycka odgrywa rolę nadrzędną. Stosuje się też zamiennie terminy: funkcja estetyczna lub autoteliczna. Współczesny język artystyczny charakteryzują dwie tendencje: z jednej strony stopień odchylenia od języka standardowego jest znaczny, wynika to z wysokiego stopnia dewiacyjności i kreatywności, z drugiej możemy zauważyć zjawisko przestrzegania norm poprawności językowej63. Język artystyczny, o czym należy pamiętać, w prze-ciwieństwie do języka naukowego czy oficjalnego, czerpie pełnymi garściami
58 Tamże, s. 12.
59 Tamże, s. 13.
60 A. Furdal, Klasyfikacja odmian współczesnego języka polskiego, Wrocław 1973.
Cyt. za: A. Wilkoń, dz. cyt., s. 13.
61 Tamże, s. 14.
62 Tamże.
z mowy potocznej: w swoich realizacjach utrwala elementy parajęzykowe, pauzy, przejęzyczenia, wszelkie odstępstwa od ogólnie obowiązującej normy. Większość tekstów korzystających z zasobów mowy potocznej to oczywiście teksty synkretyczne, o większym lub mniejszym stopniu nasycenia potoczno-ścią. Udział w nich języka literackiego jest znaczny.
W badaniach nad językiem artystycznym część językoznawców akcentuje jego ekspresywność i impresywność sprowadzającą się do nacechowania emo-tywnego (innymi słowy ekspresyjnego) tej odmiany w przeciwieństwie np. do języka naukowego64. Język artystyczny byłby więc:
odmianą językową nastawioną przede wszystkim na samą siebie głównie przez uwydatnienie i estetyczną organizację elementów językowych. Śledząc liczne konteksty, w jakich pojawia się pojęcie funkcji poetyckiej, można wyodrębnić następujące jej „materializacje”: 1) jest nastawieniem na sam komunikat; 2) od-nosi się nie tylko do poezji, ale w niej dominuje; 3) jest „grą z systemem języka”; 4) wprowadza do tekstu nadorganizację istniejącą ponad potrzebę tej organizacji, jaka jawi się w zwykłych komunikatach; 5) nieuchronnie wprowadza wieloznacz-ność komunikatu, z którą wiąże się zarazem „nadmiar informacji”; 6) nadaje języ-kowi poetyckiemu charakter autonomiczny65.