Język literatury jest pojęciem przez wielu badaczy utożsamianym ze sty-lem literackim. Oba pojęcia mają charakter synonimów używanych wymien-nie w różnych pracach. Niektórzy uczeni wyrażają opinię, że język literatury jest zjawiskiem odrębnym, związanym przede wszystkim z systemem fone-tyczno-fonologicznym i gramatycznym języka oraz z całokształtem słow-nictwa i frazeologii, natomiast styl związany jest z tropami i figurami styli-stycznymi, z wersyfikacją i poetyką (w tym kompozycją utworu). „Między językiem a stylem tekstu nie zachodzą relacje bezpośrednie, oba te pojęcia dotyczą dwóch odrębnych płaszczyzn tekstu”66. Zgodnie z trzecią koncepcją „język literatury częściowo krzyżuje się ze stylem literackim, a styl literacki z językiem literatury, np. w zakresie wyboru form składniowych, szyku czy
64 Por. T. Milewski, O zakresie i przedmiocie badań stylistycznych, „Język Polski”
1939, t. XXIV, s. 33–40, 73–80, 106–115; H. Kurkowska, S. Skorupka, Stylistyka pol-ska. Zarys, Warszawa 1959, s. 10.
65 A. Wilkoń, dz. cyt., s. 24.
słownictwa służącego funkcjom stylistycznym”67. Mnie najbliższa jest jednak czwarta koncepcja, według której język utworu literackiego stanowi pojęcie szersze, natomiast styl tego utworu – pojęcie węższe, oba te pojęcia dotyczą wszystkich hierarchii tekstu (w tym struktury, spójności tekstu). Styl wobec tego jest zjawiskiem w pełni językowym, zrośniętym z danym typem komu-nikatu językowego, jakim jest tekst literacki, z jego strukturą i mikrostruk-turami oraz funkcjami, jakie pełni tekst (lub jego fragment). „Pojęcie stylu odnosimy do tekstu lub zespołu tekstów i to samo odnosi się do języka”68. Wiemy już, że wyodrębnia się w terminologii językoznawczej język utworu oraz styl utworu. Językoznawcy zajmujący się zagadnieniami stylu poświę-cają też sporo miejsca badaniom nad językiem i stylem pisarza, traktując je jako odrębne zjawisko zasługujące na komentarz. Teresa Kostkiewiczowa ujmuje to podejmowane we współczesnej lingwistyce i literaturoznawstwie zagadnienie w następujący sposób:
Chodzi mianowicie o zabiegi podawcze, które pozwolą wskazać zespół swoistych i niepowtarzalnych elementów organizacji językowej dzieł pisarza; chodzi o ujaw-nianie cech odróżniających stylistyczno-językowy kształt pisarstwa artystyczne-go konkretnej jednostki twórczej – od dokonań innych autorów69.
Zdaniem wspomnianej badaczki „przesłanka ta pociąga za sobą założenia dotyczące metod badawczych, które powinny być metodami lingwistycznej analizy wypowiedzi artystycznej w jej wielorakim skomplikowaniu”70. Ana-liza taka powinna objąć charakterystyczne cechy utworu lub grupy utworów danego pisarza, a w podsumowaniu należałoby powiedzieć o występowaniu tych cech w innych utworach oraz stwierdzić ich narastanie i rozwój. Celem dociekania badawczego powinno być ujawnienie typowych, powtarzalnych środków stylistycznych, zauważalnych zwłaszcza w niektórych tekstach, uchwy-cenie istotnych, wyrazistych wyznaczników językowo-stylistycznych, ulegają-cych w badanych utworach stopniowym zmianom ilościowym i jakościowym, wskazanie przejawów indywidualnych predyspozycji stylotwórczych autorów w ramach gatunku literackiego lub tekstów autorskich71. Jak już wspomnieliśmy analiza stylistyczna powinna objąć grupę czy
67 Tamże.
68 Tamże, s. 35–36.
69 T. Kostkiewiczowa, Problemy całościowej charakterystyki stylu pisarza, [w:] Pro-blemy metodologiczne współczesnego literaturoznawstwa, red. H. Markiewicz, J.
Sławiń-ski, Kraków 1976, s. 275.
70 Tamże.
71 J. Brzeziński, Zagadnienia badania języka i stylu pisarza (na materiale polskiej poezji sentymentalnej), „Język Artystyczny”, t. 4, red. A. Wilkoń, Katowice 1986, s. 58.
zespół tekstów literackich, ukształtowanych chronologicznie lub gatunkowo, zbli-żonych i spokrewnionych z sobą pod względem tematycznym lub stylistycznym, w których występują zarówno wspólne, jak i różne zjawiska stylistyczne, dostrze-galne i rozpoznawalne ze względu na wyróżniki autorskiego stylu72.
Kostkiewiczowa w swych rozważaniach przypomina, że od dawna w litera-turoznawstwie funkcjonuje pogląd, iż sam proces historyczno-literacki nie jest jedynym czynnikiem decydującym o wartości i niezwykłości dzieła, a swoje stanowisko w tej kwestii ilustruje refleksją Gombrowicza, który pisał:
Nie domagam się bynajmniej, aby naiwnie interpretowano dzieło biografią twórcy i wiązano jego sztukę z jego życiowymi przygodami – idzie mi o za-sadę zawartą w aforyzmie, że „styl to człowiek”, że zatem styl szopenowski to organizacja duszy szopenowskiej […] Czymże jest ten czy inny utwór? „Dzie-łem sztuki”, „zjawiskiem kulturalnym”, „wykładnikiem procesów społecznych”, „źródłem wzruszeń estetycznych” – czy też może jest to jednak i przede wszyst-kim dzieło czyjeś wchodzące w skład czyjegoś życia, będące czyimś wysiłkiem duchowym73.
Dzieło literackie staje się w tym rozumieniu dokumentem kierującym uwagę ku swemu twórcy, który wypowiada to, co zostało przezeń przeżyte, co stało się w akcie kreacji cząstką jego świadomości. „Zaś językowa postać dzieła, jego styl jawi się wtedy jako czynnik korespondujący z życiem psychicznym twórcy, jako ekwiwalent jednostkowych procesów percepcyjnych i kojarze-niowych”74. „Osobiste doświadczenie językowe twórcy, jego przekonania na temat możliwości języka, jego zdolności, talent językowy, umiejętności zapa-nowania nad tokiem frazy zdaniowej lub połączenia wyrazów w nieoczekiwa-nym zwrocie czy wyrażeniu” – wszystko to staje się zdaniem Kostkiewiczowej „czynnikiem równie istotnym, jak – w innym ujęciu – systemowe normy gatun-ków czy stylów funkcjonalnych. Tak konkretnie pojęta osobowość pisarska staje się w tej perspektywie elementem jednoczącym i scalającym rozproszone obserwacje stylistyczne budowy tekstów”. Analiza cech stylistycznych tekstu „pozwala śledzić przejawy indywidualnych przyzwyczajeń językowych autora (które mogą być funkcją temperamentu, charakteru, nawyków ukształtowa-nych przez środowisko, lektury), pozwala obserwować indywidualny wysiłek twórczy, w którym podpatrujemy subtelne procesy formowania stylistycznej
72 Tamże, s. 59.
73 W. Gombrowicz, Dziennik (1957–1961), Paryż 1962, s. 165. Cyt. za: T.
Kost-kiewiczowa, dz. cyt., s. 283.
tkanki tekstu”75. Zatem spróbujmy raz jeszcze odpowiedzieć na pytanie, czym jest styl, język indywidualny autora. Otóż język indywidualny, osobniczy, zwany idiostylem lub stylem autora, jest typologicznie wyodrębnioną odmianą stylu, odnoszącą się do tekstów jednego autora. Jest to „zespół zasad i środków językowo-stylistycznych charakteryzujący dzieła określonej jednostki twórczej i będący wykładnikiem jej indywidualnej inicjatywy w sposobie korzystania z możliwości oferowanych przez system językowy”76. Pierwszą próbę rozważań poświęconych temu zagadnieniu podjął Zenon Klemensiewicz. Jego koncepcja zasadza się na rozróżnieniu stylu „samorzutnego” (bez świadomego wyboru) i stylu umyślnego (jako świadome działanie stylizacyjne). Zdaniem Klemen-siewicza język osobniczy to system wyrazów, typów fleksyjnych, typów słowo-twórczych, schematów i szablonów syntaktycznych, który stanowiąc pewien ułamek języka zbiorowiskowego, przechowuje się w świadomości osobniczej w postaci psychicznych przedstawień, zaś zespół właściwych osobnikowi ten-dencji stylizacyjnych, czyli tenten-dencji kształtowania wypowiedzi jako pewnych struktur wyrazowych nazywamy stylem. Kostkiewiczowa z kolei opisuje zjawi-sko stylu indywidualnego w następujący sposób:
styl indywidualny rozumiany jest jako całościowy zespół takich zasad językowej budowy wypowiedzi autorskiej, które są jednostkowymi wariantami w stosunku do ponadindywidualnych norm stylowych gatunku literackiego, prądu czy epoki. Jest to więc jakby językowy „fenotyp” serii dzieł77.
Skoro przyjęło się traktować styl jako zjawisko językowe, to należy odpo-wiedzieć na pytanie, czym jest język utworu literackiego.