Nie ulega wątpliwości, że przeprowadzona w niniejszej monografii analiza wybranych listów Borysa Pasternaka nie wyczerpuje zagadnienia gatunkowych i stylistycznych wyznaczników jego miłosnej korespondencji. Stanowi jednak głos w dyskusji o roli korespondencji w badaniach nad twórczością i biografią pisarza oraz dostarcza źródeł dla dalszych analiz w wytyczonym przeze mnie kierunku. Stawiając list miłosny w centrum zainteresowań badawczych pra-gnęłam przydać mu status samodzielnej odmiany gatunkowej, a także stwo-rzyć możliwość doprecyzowania jej definicji, której nie doczekała się do dzi-siaj. W podsumowaniach rozważań na temat teorii listu powinny się znaleźć
226 Tamże, s. 105.
227 Por. tamże.
228 Por. J. Garranty, The Nature of Biography, New York 1957, s. 50–52, cyt. za: J.
refleksje genologiczne dotyczące miejsca listu miłosnego wśród innych typów tekstów oraz próba definicji tej odmiany gatunkowej. Jak już wskazywałam, ukształtowanie językowe listu zależy m.in. od intencji nadawcy, jego stosunku do odbiorcy, tematu czy tematów w nim podejmowanych itp. Nie oznacza to bynajmniej, że brak w nim miejsca na twórczą postawę autora. „Zarówno jednak ta determinacja funkcjonalna, jak i swoboda piszącego są ograniczone normami języka potocznego i wzorcem gatunkowym listu”229. By móc przystą-pić do próby definicji listu miłosnego, należy najpierw powiedzieć kilka słów o aktualnej sytuacji teorii gatunków i stworzyć model struktury gatunkowej, stanowiącej bazę dla wszystkich gatunków wypowiedzi. Warto w tym miejscu zauważyć, że genologia nie wypracowała do tej pory ani spójnej, ogólnie akcep-towanej teorii gatunku, ani pełnego opisu rzeczywistości gatunkowej. Jako że polska genologia zajmuje w skali światowej znaczącą pozycję, szczególnie dzięki osiągnięciom tak wybitnych jej przedstawicieli jak Skwarczyńska, uzna-łam za zasadne powołanie się na jej przemyślenia z zakresu teorii poszczegól-nych gatunków. Otóż zdaniem lwowskiej badaczki:
strukturę gatunkową konstytuują takie czynniki, jak: 1) nadawca; 2) odbiorca; 3) stosunek nadawca-odbiorca; 4) sytuacje – nadawcza; nadawczo-odbiorcza, odbiorcza; 5) funkcja tekstu; 6) przedmiot (temat) tekstu; 7) ujęcie przedmiotu; 8) tworzywo tekstu; 9) przedstawienie i wyraz oraz 10) kod. Te czynniki i ich relacje rzutowane na tekst stanowią swoisty „czerpak”, za pomocą którego można wybierać różne gatunki. Liczba wariantów struktury tekstu jest nieograniczona jako rezultat możliwych modyfikacji czynników i ich relacji oraz odpowiadających im pól (sposobów realizacji)w tekście230.
Zdaniem wielu badaczy, także Stanisława Gajdy, rozwój genologii wyraź-nie zmierza do uwzględwyraź-nienia w teorii gatunku komunikacyjno-kulturowego kontekstu wypowiedzi. Można to wytłumaczyć w ten sposób, że każdy tekst występuje w określonych kulturowo okolicznościach i może być przez nie w różnym stopniu determinowany.
Jednostkę komunikacji językowej stanowi akt komunikacji językowej. W nim po-wstaje i funkcjonuje konkretna wypowiedź, wyrażająca specyficzne cele i warun-ki pewnej działalności ludzwarun-kiej (życia codziennego, nauwarun-ki, itd.), a także sytuacji, w której powstała231.
229 Por. S. Gajda, Gatunkowe wzorce wypowiedzi…, s. 255.
230 Tamże, s. 258.
Przy opisie aktu komunikacyjnego należy uwzględnić kontekst wypo-wiedzi (sytuację komunikacyjną), która mieści się w szerszym kontekście, zwanym socjokulturowym232. „Jeszcze szerszy jest kontekst ogólnokulturowy, w którym mieszczą się rodzaje i cele działalności społecznej”233.
Przy opisie tła komunikacyjnego wypowiedzi najczęściej bierze się pod uwa-gę takie składniki kontekstowe, jak: 1) partnerów aktu i ich role społeczne, tj. zinstytucjonalizowane funkcje, […] oraz ich wzajemne stosunki, przy tym uwzględnia się wykształcenie, płeć, wiek, dyspozycje psychiczne, a także kom-petencję językową partnerów; 2) czas i miejsce komunikacji; 3) dziedzinę życia społecznego; 4) temat wypowiedzi; 5) kanał przekazu – ustny lub pisemny; 6) stopień oficjalności sytuacji na skali od bardzo oficjalnej po intymną; 7) intencje użytkownika języka234.
Spróbuję zatem, uwzględniając schemat struktury gatunkowej oraz tło komunikacyjne, stworzyć definicję odmiany gatunkowej listu miłosnego. Pamiętając, że „o istocie listu jako gatunku decydują trzy względnie stałe ele-menty, które charakteryzują się najwyższym stopniem konwencjonalizacji. Są to: inscriptio (adres), salutatio (forma adresatywna rozpoczynająca list) oraz subscriptio (podpis wraz z towarzyszącymi mu pozdrowieniami i formułami pożegnalnymi)”235. List jako gatunek mający jednoznacznie określony schemat budowy, wydaje się być gatunkiem stabilnym, a jednocześnie doświadczenie wskazuje, że jest gatunkiem zmiennym, wymykającym się ścisłej kodyfikacji. Zmienność listu dotyczy jego budowy, w szczególności elementów wcho-dzących w skład formuły inicjalnej i finalnej, również treści, w kwestii ujęcia przedmiotu, jak i tworzywa tekstu, w zależności od typu listu czy inaczej, jego odmiany gatunkowej. Mimo schematyczności i powtarzalności poszczególnych składników tworzenie listu nie jest wypełnianiem szablonu. Jego treść każdora-zowo przybiera inny kształt wskutek różnorodności sytuacji życiowych, które go inspirują oraz indywidualności autora, która przejawia się głównie w war-stwie stylistyczno-językowej. W niniejszej rozprawie koncentruję się na liście miłosnym. List miłosny jest to odmiana gatunkowa listu (gatunku szerszego, obejmującego teksty epistolarne o różnych funkcjach, np. urzędowe, przyjaciel-skie, itd.), której istotą jest dialogiczność rozumiana specyficznie. Wypowiedź
232 „Obejmuje on m.in. typy sytuacji, […] kategorie uczestników – ich funkcje i role społeczne; typowe zachowania, […] oraz wpisane w nie reguły, normy i nawyki”. Cyt. za: tamże, s. 260.
233 Tamże.
234 Tamże.
językowa to komunikat konstruowany przez nadawcę i kierowany do odbiorcy, którego fizyczna nieobecność w przypadku korespondencji sprawia, że list sta-nowi pewnego rodzaju substytut rozmowy. List zastępuje rozmowę bezpośred-nią, jest dialogiem na odległość. Przy czym, aby list mógł zaistnieć, konieczna jest wspólna płaszczyzna porozumienia, wspólny zasób informacji, który będzie stanowił punkt odniesienia dla dwojga (najczęściej) uczestników dia-logu. Takim zbiorem jest „wspólna wiedza o łączącym partnerów fragmencie rzeczywistości, wzajemna znajomość charakterów i sposobu reagowania”236. List miłosny, jak każdy inny rodzaj listu, polega na tworzeniu dialogu na odle-głość pomiędzy nadawcą a odbiorcą. Różnice względem innych odmian listu będą wynikać ze stosunku pomiędzy nadawcą i odbiorcą, który jest lub wskutek listu ma stać się bliski, zażyły, intymny, a wymiana replik ma na celu wzmoc-nienie tej bliskości. Sytuacja nadawczo-odbiorcza to specyficzny rodzaj inter- akcji między nadawcą i adresatem, którą badacze opisują w kategoriach gry. Gra polega tu na podejmowaniu różnych działań zmierzających do realizacji przyświecających uczestnikom wymiany celów. Jeśli chodzi o cele listu miło-snego, to należy wśród nich wymienić chęć nawiązania kontaktu, wywołania szczególnego rodzaju zainteresowania swoją osobą poprzez miłosne deklaracje, nakłonienia partnera do wyjawienia swojego stanu uczuciowego, wywołanie reakcji uczuciowej u odbiorcy lub podsycenie już istniejącej. List miłosny speł-nia przede wszystkim funkcję użytkową – komunikacyjną, dlatego też poza tre-ściami uczuciowymi, jego trzon stanowić będzie informacja dotycząca potocz-nej strony codziennego życia autora, z którego list miłosny wypływa, czerpiąc w znacznym stopniu swą treść. List miłosny wykazuje także swoisty, wyróż-niający się na tle innych typów listów, repertuar typowych początków i zakoń-czeń. Sygnały początku i końca nie tylko należą do podstawowych elementów konstrukcyjnych tekstu epistolarnego, ale także informują o charakterze relacji pomiędzy nadawcą i odbiorcą listu. W grupie listów przyjacielsko-intymnych, do których należy list miłosny, będziemy mieć do czynienia z warstwą styli-styczno-językową wykraczającą znacznie poza utarte schematy i szablonowe wzorce. Jej charakter jest bowiem konsekwencją stopnia zażyłości intymnej relacji, idiostylu autora, jak i funkcji, które ma spełniać. W listach prywatnych na pierwszy plan wysuwać się będzie funkcja ekspresywna, podporządkowana treściom o charakterze uczuciowym, erotycznym. List miłosny ma za cel spowo-dować reakcję uczuciową, wywołać wzajemność u odbiorcy poprzez wzbudze-nie estetycznego zachwytu. Stąd dominacja leksyki miłosnej, nasycewzbudze-nie tekstu epistolarnego formami o dużym udziale pierwiastka emocjonalnego. Uwidacz-nia się to w doborze form adresatywnych: spieszczeń, przezwisk intymnych,
przeniesieniu nazw ze świata fauny, flory, odwołaniach do kanonu literatury światowej, mitologii, religii, dominującej roli formuły komunikującej uczucie. Język listów miłosnych cechuje znaczny udział języka artystycznego, którego charakterystykę nakreślono w początkowym fragmencie tego rozdziału. Autor listu miłosnego będzie posługiwać się środkami odwołującymi się do wyobraźni adresata, obrazotwórczymi. Należą do nich środki wyrazowe, które kreują nie tylko obrazy, ale i właściwą im sferę emocjonalno-nastrojową poza tym, czego wyobraźni dostarcza konkretna rzeczywistość. A więc budują pewną „złudę obrazową” z właściwym jej napięciem emocjonalnym, jaką dają porównanie, metafora, parafraza, alegoria, symbol, personifikacja, metonimia, synekdo-cha etc.237 Język artystyczny, ekspresywność wypowiedzi, udział pierwiastka uczuciowego, te elementy będą wyróżniać warstwę językowo-stylistyczną listu miłosnego na tle innych odmian listów. Typowe dla stylistyki listów miłosnych są również egzaltacja, a nawet dramatyczność, zmienność nastrojów, nasycenie tropami, wielofunkcyjność wypowiedzi, figuratywność, otwartość, która skut-kuje możliwością wchłaniania różnych stylów i odmian języka. Na pełny opis gatunku, a nawet odmiany gatunkowej zabrakłoby miejsca w niniejszej mono-grafii, jako że każda rodzina gatunkowa ma swoją specyfikę, przejawiającą się w poszczególnych gatunkach i ich wzajemnych powiązaniach. Niemniej warto w tym miejscu przyjrzeć się, jak inni badacze dokonują uporządkowania gatun-ków w poszczególnych „rodzinach”. Zdaniem Gajdy:
w wypadku gatunków potocznych możliwe wydaje się wyróżnienie gatunków: 1) prostych i złożonych – pierwsze odpowiadają typom aktów illokucyjnych (prośba, pytanie, ślubowanie), drugie – skonwencjonalizowanym zespołom ak-tów, np. rozmowa, list; 2) prymarnych i sekundarnych – pierwsze to ustne ga-tunki proste i złożone odnoszące się bezpośrednio do Ja-Tu-Teraz mówiącego,
natomiast gatunki sekundarne są od nich derywowane (list, pamiętnik); 3) mó-wionych (np. rozmowa wraz z różnymi swoimi odmianami) i pisanych (typowy list); 4) grup tematycznych, np. gatunki etykiety językowej238.
Ważna z mojego punktu widzenia wydaje się konstatacja Gajdy, że nie ma nieprzekraczalnych granic między „rodzinami” gatunków. Poszczególne gatunki przenikają się wzajemnie, tworząc dynamiczną relację określaną mia-nem synkretyzmu gatunkowego. Zjawisko to dotyczy szczególnie wieku XX, w którym to gatunki ulegały dynamicznym przemianom, przeobrażając się szybko i często w inne, mieszając, czerpiąc z siebie nawzajem, wyczerpując
237 S. Skwarczyńska, Teoria listu…, s. 327.
238 S. Gajda, Gatunkowe wzorce wypowiedzi, [w:] Współczesny język polski, red. J.
się wreszcie i umierając. Natomiast, już od czasów starożytnych obserwuje się proces likwidacji nadmiernej różnorodności gatunków literackich, które prze-stały mieścić się w ogólnie obowiązującej sytuacji światopoglądowo-estetycz-nej. Stanisław Balbus w swoim artykule o charakterystycznym tytule Zagłada gatunków ujął to zagadnienie w następujący sposób:
Gdyby przenieść to [pojęcie „zagłady gatunków” – przyp. A.S.] jako naturali-styczną metaforę na płaszczyznę kultury (więc teraz: literatury), wypadałoby powiedzieć, że od romantyzmu przynajmniej poczynając, trwa i konsekwentnie natęża się „zagłada” wszystkich tradycyjnych gatunków (i w ogóle form) literac-kich, które przestały mieścić się w kręgu aktualnych światopoglądów i potrzeb estetycznych. Zniknęła nowela, zanika powieść, parę razy umierały już pewne jej odmiany, zniknęła tragedia, zanikła zdecydowana większość form liryki239. Podlegający takim samym mechanizmom list, „genetycznie wywodzący się z potocznej rozmowy, nie tylko sam funkcjonuje w różnych odmianach stylowych, np. list potoczny, list artystyczny i list (pismo) urzędowy, ale rów-nież dał początek nowym gatunkom, por. artykuł (naukowy i publicystyczny) czy podanie”240. List miłosny jest wobec powyższych uwag gatunkiem złożo-nym, sekundarnym i pisanym. Wszystkie pozostałe cechy tekstu epistolarnego, wymienione w tym rozdziale (wartość utylitarna, forma pisemna, nieobecność korespondenta, ton bezpośredniości, fragmentaryczność, epizodyczność, kate-goria szczerości, kompozycja otwarta, pomieszanie spraw wzniosłych z potocz-nymi, niedomówienie, przypadkowość) łączą list miłosny z listem jako takim w rozumieniu gatunkowym. Jednak warto na koniec podkreślić, że list miłosny w swej lirycznej, ekspresywnej odmianie pozostaje najbardziej podatny na uję-cie artystyczne ze wszystkich odmian listów. Ponieważ listy pisane przez arty-stów słowa, których treść w dużej mierze charakteryzuje udział języka artystycz-nego, stanowią odrębną kategorię, jako takie zasługują na szczególną uwagę badaczy literatury. Listy miłosne poetów znalazły stałe miejsce wśród arcydzieł literatury światowej, ukazując w pełnym świetle piękno i geniusz zarówno twór-czości, jak i osobowości ich autorów.
239 S. Balbus, Zagłada gatunków, [w:] Genologia dzisiaj, red. W. Bolecki, I. Opacki,
Warszawa 2000, s. 19.