Na późniejszej korespondencji Cwietajewej i Pasternaka rysą kładą się różnice ich życiowych sytuacji. Pasternakowi z trudem przychodzi zwalczyć pokusę połączenia się z ukochaną poetką, a Marina obmyśla realne możliwo-ści życia z ukochanym artystą słowa. Rozmyślania i wątpliwomożliwo-ści dotyczące wspólnego życia z Borysem stają się motywem przewodnim i przenikają całą korespondencję Mariny, także z innymi ludźmi, których wtajemniczała w ich relacje. W liście do O.E. Czernowej z 29 lutego 1925 roku Marina zwierza się: „С Б.П. мне не жить, но сына от него я хочу, чтобы он в нем через меня жил. Если это не сбудется, не сбылась моя жизнь, замысел ее”127. Cwietajewa nie wyobraża sobie życia z Pasternakiem paradoksalnie z powodu podobnych cech ich charakterów: zrozumienia, słuszności, wierności, wszystkiego, co dostrzega u siebie i nie jest w stanie znieść. Przyznaje, że nie rozumie mężczyzn, gardzi nimi. Z jednej strony zarzuca im moralną nędzę i podłość w odniesieniu do kobiet, z drugiej czuje się brzydka, nieatrakcyjna, niekochana, żali się na ich obojętność i brak zainteresowania jej przymiotami. Samemu Borysowi każe o sobie zapomnieć: „Родной, срывай сердце, наполненное мною. Не мучься. Живи”128. Pod koniec czerwca Cwietajewa uświadamia sobie, że jej korespon-dencja z Pasternakiem nie ma perspektyw, nie prowadzi do niczego i należy ją przerwać. Borys przystaje na prośbę Mariny, choć w dalszym ciągu twierdzi, że los zetknął ich nie przypadkiem. W słowach skierowanych do poetki wyraźnie słyszy się usilną prośbę, aby go nie odsuwać: „Умоляю тебя об одном. Никогда
126 М. Цветаева, List do A. Teskowej z 14.11.1926 r., [w:] tejże, Письма к Анне Тесковой, Санкт-Петербург 1991, s. 145. Cyt. za: Р.М. Рильке, Б. Пастернак,
М. Цветаева, dz. cyt., s. 138.
127 М.И. Цветаева, Неизданные письма, Париж 1972, s. 140. Cyt. za: Р.М.
Риль-ке, Б. Пастернак, М. Цветаева, dz. cyt., s. 169.
128 M. Cwietajewa, List do Pasternaka z 10.07.1926 r., [w:] Р.М. Рильке, Б. Па-стернак, М. Цветаева, dz. cyt., s. 171.
не давай мне почувствовать, что за Асеевым и Маяковским я стал дальше тебе”129. W lipcu 1926 roku Rilke przenosi się do kurortu Bad Ragaz (Szwajca-ria), gdzie przebywał do początku września. Stamtąd poeta pisze swoje ostatnie listy do Mariny. W liście z 28 lipca Rilke chwali Marinę za jej słuszność i umie-jętność jasnego, precyzyjnego wyrażania siebie. Jej prostota i niewymyślność w dobrym tych słów znaczeniu wywoływały u niego pragnienie osiągnięcia tej samej lekkości w wyrażaniu myśli. Informuje Marinę, że marzy, by: „писать как ты, высказать себя по-твоему, при помощи твоих невозмутимых и все же таких волнующих средств”130. Rilke stara się naśladować Cwietajewą, jej meta-foryczny styl tak typowy dla jej korespondencji. Silnie spoetyzowany język Cwietajewej, opanowujący swoim żywiołem wszystkie odcienie zmysłów, zda-niem Rilkego przypomina do złudzenia kręgi światła na wodzie. Poeta ponow-nie odwołuje się do metaforyki wody:
Как отражение звезды твоя речь, Марина, когда оно появляется на поверх-ности воды и, искаженное, встревоженное водою, жизнью воды, струями ее ночи, ускользает и возникает снова, но уже на большей глубине, как бы срод-нившись с этим зеркальным миром, и так после каждого исчезновения: все глубже в волнах!131
Miłość Mariny do Rilkego przybiera z czasem bardzo zaborczy, wręcz agresywny kształt. Poetka w dość brutalny sposób egzekwuje swoje prawo na wyłączność do niemieckiego poety, któremu zabrania wprost utrzymywać kon-takty z innymi Rosjanami: „Слушай и запомни: в твоей стране, Райнер, я одна представляю Россию”132. Kategoryczność tej prośby nie znalazła aprobaty Ril-kego, który poczuł się osaczony i w odpowiedzi zareagował równie kategorycznie: (и строга ко мне, желая, чтобы никогда и нигде у меня не было иной России, кроме тебя!) Протестую против любой исключенности (она коренится в люб-ви, но деревенеет вырастая…): принимаешь ли меня и таким, еще и таким?133 129 B. Pasternak, List do Cwietajewej z 31.07.1926 r., [w:] Р.М. Рильке, Б. Па-стернак, М. Цветаева, dz. cyt., s. 180.
130 Р.М. Рильке, Б. Пастернак, М. Цветаева, dz. cyt., s. 190: „pisać jak Ty,
wyra-żać siebie po Twojemu, przy pomocy Twoich niewzruszonych, wciąż przejmujących środków” (tłum. A.S.).
131 R. Rilke, List do Cwietajewej z 28.07.1926 r., [w:] Р.М. Рильке, Б. Пастер-нак, М. Цветаева, dz. cyt., s. 190.
132 M. Cwietajewa, List do Rilkego z 2.08.1926 r., [w:] Р.М. Рильке, Б. Пастер-нак, М. Цветаева, dz. cyt., s. 193.
133 R. Rilke, List do Cwietajewej z 19.08.1926 r., [w:] Р.М. Рильке, Б. Пастер-нак, М. Цветаева, dz. cyt., s. 196.
W odpowiedzi Cwietajewa prosi Rilkego, by zdał się na nią i ślepo wypeł-niał jej prośby. Ona oczekuje od poety prawdy, to znaczy tej wartości, której także upatruje w poezji. Odpowiedź Rilkego nigdy nie nadeszła, poetka prze-żywała jego milczenie jak najgłębszą stratę.
Gdy Cwietajewa zadręczała się wyrzucając sobie szorstkość ostatnich słów skierowanych do niemieckiego poety, ten toczył ostatnią batalię ze śmiertelną chorobą, którą ostatecznie przegrał. Cwietajewa nie mogła o tym wiedzieć, ponieważ o powadze swojego położenia nie powiadomił nawet najbliższych. Po długim okresie milczenia i zastoju epistolarnego 1 stycznia 1927 roku Marina donosi Pasternakowi o śmierci Rilkego, który odszedł 30 grudnia 1926 roku. Śmierć niemieckiego poety osierociła ich oboje i Marina proponuje przyja-cielowi wspólny wyjazd do Londynu, by mogli razem dzielić ból po stracie bliskiego. Do koperty z listem poetka włożyła także „pośmiertny list” do Ril-kego, napisany przez nią po niemiecku134. Jest to pożegnanie z poetą i wyraże-nie nadziei na spotkawyraże-nie w domu wyraże-niebieskim, gdzie poeta-pan czeka na swo-ich gości: „Ты меня опередил – (и вышло лучше!), и, чтобы меня хорошо принять, заказал – не комнату, не дом – целый пейзаж”135. Całkowite zro-zumienie śmierci Rilkego przyszło znacznie później, podobnie jak pogodze-nie się z nią. Marina zwierzała się z tego w liście do E.A. Czernoswitowej136. Tak naprawdę poetka ostatecznie nigdy nie uznała śmierci Rilkego. Był to dla niej silny osobisty cios, jako że ze śmiercią ukochanego artysty słowa przestało dla niej mieć znaczenie wszystko, co tak gorąco kochała i z czym tak nieod-łącznie było związane jej życie: poezja, Niemcy, niemiecki język. Wszystko to uosabiał przedwcześnie zmarły poeta. Dowiedziawszy się o śmierci Rilkego, Pasternak wznawia korespondencję z Cwietajewą, ale pozwala sobie tylko na uprzejme uwagi, pozbawione współczucia i zrozumienia dla straty przyjaciółki. W pierwszym po dłuższej przerwie liście poeta przechodzi na inny temat roz-mowy, jakby niezręcznie mu było kontynuować wątek o przedwcześnie zmar-łym autorze Elegii duinejskich. Cwietajewa dostrzega niechęć Pasternaka do dzielenia z nią jej duchownego i twórczego osierocenia, jej bólu. Według niej, nieoczekiwana śmierć Rilkego to nie tylko prawo do ich wspólnej z Paster-nakiem egzystencji, ale wręcz jego własnoręczny rozkaz takowej137. W kore-spondencji do Rilkego i Pasternaka Cwietajewa, bez wątpienia, szukała źródła inspiracji, natchnienia. Poemat Попытка комнаты, jak i wcześniejszy poemat
134 Р.М. Рильке, Б. Пастернак, М. Цветаева, dz. cyt., s. 204.
135 M. Cwietajewa, List do Pasternaka z 1.01.1927 r., [w:] Р.М. Рильке, Б. Па-стернак, М. Цветаева, dz. cyt., s. 204.
136 Tamże, s. 207.
С моря, były wewnętrznie związane z Поэмой лестницы, zaczętym w styczniu 1926 roku i zakończonym w lipcu tegoż roku. Wszystkie te utwory sąsiadują w brudnopisie Mariny z roboczymi kopiami jej listów do Rilkego i Pasternaka. To potwierdza tylko, że poetycki strumień inspiracji korespondencją w pro-cesie tworzenia innych utworów poetki powstałych w tamtym okresie płynął w sposób nieprzerwany. Ale pierwszym bezpośrednim odzewem Cwietajewej na wieść o śmierci Rilkego był wiersz Новогоднее. Jest to prawdziwy lament po stracie Rilkego. Podczas lektury czytelnik nieświadomie wraca pamięcią do realnych przeżyć i emocji, których odbicie znalazło się w ostatnich listach Ril-kego i Cwietajewej i stało się kanwą tego utworu. Jednakże należy pamiętać, że jest to utwór literacki, poetycki, i charakteryzuje go znaczny stopień twórczego przekształcenia opisywanej rzeczywistości.
Wieść o śmierci Rilkego zastała Pasternaka w pełni pracy nad Lejtnantem Szmidtem. Poeta miał wiele planów związanych bezpośrednio z osobą autora Elegii duinejskich: Я обещал себе по окончании Лейтенанта Шмидта свидание с немецким по-этом, и это подстегивало и все время поддерживало меня. Однако мечте не суждено было сбыться […] Тогда ближайшей моей заботой стало – расска-зать об этом удивительном лирике и об особом мире, который, как у всякого настоящего поэта, составляют его произведения. […] Этой работе, которую я посвящаю его памяти, я не придумал еще заглавия138.
Jednocześnie, pracując nad Listem żelaznym139, Pasternak przetłumaczył na język rosyjski dwa rekwiem autorstwa Rilkego: По одной подруге (Пауле Модерзон-Беккер) i По графу Вольфу фон Калькрейту. Nie przypadkiem na początku 1926 roku tych troje wybitnych poetów zetknęło się w epistolarnym dialogu poza przestrzenią, poza czasem, poza nieustępliwą i bezlitosną historią. Spotkanie miało charakter ponadegzystencjalny i ponadludzki, o czym świad-czą pozostawione przez nich listy. Nie była to zwykła korespondencja, albo-wiem sojusz, na którym wyrosła nosił wszelkie znamiona metafizycznej więzi przenoszącej tę trójkę w inny wymiar obcowania z drugim człowiekiem. Był to wymiar intelektualny, ale też duchowy, psychiczny, wewnętrzny. Przyczyniła się doń wrażliwość i osobny, wyróżniający sposób postrzegania rzeczywisto-ści, który przekształca ją na tyle, że przestaje być realna. Listy były ich życiem, poezją, twórczością, rozmową, oparciem, pisząc je autorzy byli przede wszyst-kim twórcami, artystami. Chociaż tej znajomości nie było dane rozwinąć się
138 Tamże, s. 228.
139 List żelazny, w oryginale Охранная грамота (taki tytuł ostatecznie otrzymał
w wieloletnią prawdziwą przyjaźń, niezwyczajna więź przyniosła wymierny rezultat w postaci lirycznych i metaforycznych listów, które bez wątpienia możemy dziś określić mianem epistolarnej liryki.