JAK STWORZYLIŚMY MIKROMÓZGOWY BA- BA-ŁAGAN

Historia języków programowania odzwierciedla potrzebę poszukiwania takich form porozumiewania się człowieka z maszyną, które są rów-nież efektywne w przekazywaniu skomplikowanych koncepcji ludzkim czytelnikom. „Zdolność wyrażania idei” stała się właściwością języków

ZWYCIĘSTWO ANARCHIZMU 59

programowania, nie dlatego że ułatwiała obliczenia, ale dlatego że ułatwiała kreatywną współpracę i konserwację coraz bardziej skomplikowanych systemów programistycznych.

Na pierwszy rzut oka wydaje się to usprawiedliwiać zastosowanie tradycyjnego myślenia o prawach autorskich do powstałych w ten sposób utworów. Chociaż w znaczącym stopniu programy zawierały elementy „funkcjonalne”, zawierały też „służące wyrażaniu” cechy o podstawowym znaczeniu. Doktryna praw autorskich uznała połączenie funkcjonalności ze zdolnością wyrażania za charakterystyczny element wielu dzieł podlegają-cych prawom autorskim. „Kod źródłowy” zawierający zarówno instrukcje maszynowe niezbędne do wykonania funkcji, jak i znaczące „komentarze” przeznaczone dla ludzkich czytelników, był dobrym kandydatem do objęcia prawami autorskimi.

To wszystko prawda, jeśli przyjmuje się, że ów przekazujący treści kom-ponent oprogramowania jest obecny wyłącznie w celu ułatwienia tworzenia „utworów zależnych”. Gdyby przekazujące treści elementy programów nie istniały w celu ułatwiania modyfikacji, to byłyby całkowicie nadobowiązko-we, a kod źródłowy nadawałby się na przedmiot praw autorskich w takim samym stopniu jak kod maszynowy, efekt pracy procesora językowego, pozbawiony wszystkiego, poza cechami funkcjonalnymi.

Stan przemysłu komputerowego w ciągu lat 60. i 70., gdy ustalano normy bazowe dla wyrafinowanego oprogramowania komputerowego, ukrywał napięcie wynikające z tej sytuacji. W tym okresie to sprzęt był drogi. Komputery były coraz większymi i bardziej skomplikowanymi zbiorami maszyn, a przemysł projektowania i budowania takich zestawów maszyn dla zastosowań ogólnych był zdominowany — żeby nie powiedzieć: zmonopolizowany — przez jedną firmę.

IBM rozdawał swoje oprogramowanie. Na wszelki wypadek był wła-ścicielem programów, które pisali jego pracownicy i obejmował prawami autorskimi kod źródłowy. Jednocześnie dystrybuował programy — wraz z kodem źródłowym — pośród swoich klientów bez dodatkowych opłat i zachęcał ich do tworzenia i dzielenia się udoskonaleniami czy adaptacjami

programów rozpowszechnianych właśnie w taki sposób. Dla dominującego producenta sprzętu ta strategia miała sens: lepsze oprogramowanie pozwa-lało sprzedawać więcej komputerów, co stanowiło główne źródło zysków w tym interesie.

W tym okresie duże ilości komputerów były zgromadzone w obrębie kon-kretnych instytucji, ale nie komunikowały się one zbyt szeroko pomiędzy sobą. Potrzebne do działania oprogramowanie nie było rozpowszechniane przez sieć, ale na szpulach taśmy magnetycznej. Ten system dystrybucji sprzyjał centralizacji i choć klienci IBM mogli swobodnie dokonywać modyfikacji i udoskonaleń w programach, zmiany te najpierw były dzielone z firmą IBM, która rozpatrywała, czy i w jaki sposób wdrożyć je w cen-tralnie tworzonych i rozpowszechnianych wersjach oprogramowania. Tym samym, najlepsze oprogramowanie komputerowe na świecie było wolne na dwa sposoby: otrzymanie go nic nie kosztowało, a warunki, na jakich je dostarczano, zarówno pozwalały, jak również zachęcały, by eksperymentować, zmieniać i udoskonalać je [xxiii]. Oprogramowanie, o którym mowa, będące własnością IBM w świetle dominującego prawa autorskiego, z pewnością ustanawiało pewne teoretyczne ograniczenia praw użytkowników w rozpowszechnianiu ich modyfikacji i adaptacji, ale w praktyce oprogramowanie komputerów mainframe [53] było współtwo-rzone przez dominującego producenta sprzętu i jego technicznie wyrafi-nowanych użytkowników. Udoskonalenia te rozpowszechniano za pomocą systemu dystrybucyjnego producenta. Prawo do wykluczania innych, jeden z najbardziej istotnych „kijów w wiązce” praw własności [54] (ulubiona

[53] Komputery mainframe — nazywane także ”Big Iron” komputery o dużej wydajności i niezawodności, używane przez duże organizacje do krytycznych zastosowań (np. finansowych czy statystycznych). Z czasem zastąpione przez tańsze w utrzymaniu, mniejsze serwery. Komputery mainframe znajdują jednak nowe zastosowani, takie jak uruchamianie tysięcy wirtualnych serwerów, mających zastosowanie w klastrach i chmurach komputerowych.

[54] Jeden z najbardziej istotnych „kijów w wiązce” praw własności — aluzja do wiązki kijów a. rózg (łac. fasces), które nosili na lewym ramieniu liktorzy w starożytnym Rzymie. Liktorzy towarzyszyli wyższym urzędnikom państwowym, ich liczba była oznaką zajmowanego stanowiska, zaś wiązka rózg stanowiła symbol ich władzy.

ZWYCIĘSTWO ANARCHIZMU 61

wizja Sądu Najwyższego USA), było praktycznie nieistotne, a nawet niepożądane w samym sercu przemysłu oprogramowania [xxiv].

Po 1980 roku wszystko stało się inne. Świat sprzętu mainframe w ciągu 10 lat zrobił miejsce dla świata zwykłych towarów — komputerów PC. Także, jako przypadkowy efekt rozwoju przemysłowego, najważniejszy element oprogramowania działający na zwykłym PC — system operacyjny — stał się jedynym ważnym produktem firmy, która nie produkowała sprzętu. Podstawowe oprogramowanie wysokiej jakości przestało już być częścią strategii różnicowania produktów wśród producentów sprzętu. Zamiast tego, firma o przytłaczająco większościowym udziale w rynku, charakteryzująca się właściwym prawie-monopolistom brakiem zaintere-sowania dla popierania różnorodności, ustaliła nowe zwyczaje przemysłu oprogramowania. W tym kontekście niezwykle ważne stało się prawo do wykluczania innych z udziału w formowaniu produktu. Siła Microsoftu na rynku w całości opierała się na jego prawie własności do kodu źródłowego Windows.

Dla Microsoftu owi twórcy „utworów zależnych”, czyli poprawek i udo-skonaleń, zagrażali głównym aktywom jego interesu. I jak wykazały kolejne prawne dochodzenia, strategią biznesową Microsoftu było wyszukiwanie innowacyjnych pomysłów na rynku oprogramowania, wykupywanie ich i albo wyrzucanie do kosza, albo włączanie do własnego produktu. Zacho-wywanie kontroli nad podstawowymi funkcjami komputerów, które były produkowane, sprzedawane, posiadane i używane przez innych, dawało potężną siłę i nie mniejsze dochody, wpływając na rozwój kultury [xxv]. Prawo do wykluczania powróciło na centralne miejsce w koncepcie oprogramowania jako własności.

Rezultaty, przynajmniej jeśli chodzi o jakość oprogramowania, były katastrofalne. Monopolem była bogata i potężna korporacja, która za-trudniała dużą ilość programistów, ale nie mogła pozwolić sobie na dostateczną ilość testerów, projektantów i twórców, niezbędnych, by stworzyć elastyczne, odporne i technicznie nowatorskie oprogramowanie, odpowiednie do szerokiego spektrum warunków, w których operowały

coraz bardziej wszędobylskie komputery. Jej główna strategia rynkowa opierała się na projektowaniu oprogramowania dla najmniej technicznie obytych użytkowników oraz na stosowaniu strategii „strachu, niepewności i wątpliwości” („fear, uncertainty, and doubt ”, w kręgach Microsoftu zwanej „FUD”) do odstraszania bardziej techniczne wyrafinowanych użytkowni-ków od produktów konkurencji, której długofalowa zdolność przetrwania stała zawsze pod znakiem zapytania w obliczu rynkowej siły Microsoftu.

Nie można powstrzymać nieuchronnego pogarszania się jakości bez stałego współdziałania pomiędzy użytkownikami zdolnymi do tworzenia poprawek i udoskonaleń a producentem systemu operacyjnego. Ponie-waż rewolucja komputerów osobistych zwiększyła liczbę użytkowników wykładniczo, niemalże każdy, kto miał do czynienia z nowo powstałymi systemami, nie miał ich z czym porównać. Trudno było spodziewać się, by użytkownicy komputerów osobistych, nie znając standardów stabilności, niezawodności, łatwej konserwacji i efektywności, które wcześniej zostały zdefiniowane w świecie komputerów mainframe, rozumieli, jak relatywnie źle funkcjonowało oprogramowanie monopolu. Ponieważ moc i zdolności komputerów osobistych gwałtownie się zwiększały, defekty oprogramowa-nia były mniej zauważalne wśród ogólnego wzrostu produktywności. Dla zwykłych użytkowników, z których ponad połowa bała się techniki, prawie kompletnie jej nie rozumiejąc, wady oprogramowania były nawet mile widziane. Kiedy gospodarka przechodziła tajemnicze przemiany, którym towarzyszyła destabilizacja milionów karier zawodowych, w przewrotny sposób uspakajające było to, że żaden komputer osobisty nie wydawał się zdolny do pracy dłużej niż przez kilka kolejnych godzin bez zawieszenia się. Mimo że utrata postępów w pracy, gdy następowała niepotrzebna awaria, była frustrująca, to ewidentna zawodność komputerów dawała faktyczne ukojenie [xxvi].

Tymczasem wszystko to nie było konieczne. Niska jakość oprogra-mowania dla komputerów osobistych może zostać poprawiona przez bezpośrednie włączenie użytkowników w zasadniczo ewolucyjny proces projektowania i implementacji oprogramowania. Działanie na modłę

La-ZWYCIĘSTWO ANARCHIZMU 63

To, co zarówno naukowe, jak