Jakość związku małżeńskiego – teorie i modele badań

Problematyka jakości i trwałości relacji partnerskich jest szeroko omawiana zarówno w literaturze polskiej jak i światowej. Istnieje przy tym znaczne zróżnicowanie terminów, którymi posługują się zagraniczni i polscy autorzy do opisu tego zjawiska. Dla opisania jakości związku partnerskiego wykorzystano takie pojęcia jak: powodzenie małżeńskie (Braun-Gałkowska, 1992), integracja małżeńska i satysfakcja małżeńska (Janicka, Niebrzydowski, 1994), jakość małżeństwa (Ryś, 1994, 2004), dobór małżeński (Rostowski, 1987; Plopa, 2005, 2006). W literaturze zagranicznej stosowane jest m. in.

pojęcie j a k o ś c i m a ł ż e ń s t w a (martial quality), które odwołuje się do subiektywnej oceny małżeństwa przez małżonków, na kilku wymiarach: poczucia szczęścia, integracji, satysfakcji, komunikacji i przystosowania (Spanier, Lewis, 1980).

Wiele teorii dotyczących jakości relacji partnerskich przedstawiając kryterium oceny związku odwołuje się do subiektywnego p o c z u c i a s z c z ę ś c i a u partnerów (Janicka, Niebrzydowski, 1994; Braun-Gałkowska, 1992; Spanier, Lewis, 1980). Inne zaś uwzględniają także aspekt czasowy i przedstawiają dobrany związek małżeński jako „ (…) swoisty proces, którego wyniki są określane przez odpowiedni stopień: miłości, więzi interpersonalnej, intymności, podobieństwa, pożycia seksualnego, stosunku do dzieci, typu motywu wyboru partnera do małżeństwa” (Rostowski, 1987, s. 30; por. Rostowski, Rostowska, 2014).

Rostowski (1987) zwraca także szczególną uwagę na rolę miłości w małżeństwie, na podobieństwo w sposobie jej rozumienia i przeżywania. Iwona Janicka oraz Leon Niebrzydowski (1994) wymieniają trzy czynniki odpowiedzialne za poziom zadowolenia ze związku: otwartość, empatię i satysfakcję seksualną. Wyniki ich badań

wskazują, że zadowolone małżeństwa, w porównaniu z niezadowolonymi, cechują się wyższym poziomem empatii, wyższą satysfakcją seksualną oraz lepszym dopasowaniem małżonków w zakresie ujawniania się i otwartości. Graham B. Spanier i Robert A. Lewis (1980) uważają, że na jakość małżeństwa wpływają zarówno czynniki wewnętrzne – nagrody i koszty (wydarzenia budujące a niszczące związek) – jak i zewnętrzne takie jak: przekonania religijne, dostrzeganie małżeńskich alternatyw, stopień zaangażowania w małżeństwo, tolerancja, radzenie sobie z konfliktami i napięciami.

Maria Braun-Gałkowska (1992) zwróciła uwagę, że niektóre czynniki wpływające na jakość małżeństwa mają charakter jednostkowy (działają niezależnie od innych czynników), inne zaś mają samodzielny wpływ na powodzenie małżeństwa, ale ich poziom zależy też od poziomu powodzenia małżeństwa (powiązane), trzecia zaś grupa to czynniki, których poziom zależy od poziomu innych czynników (np. poziom zamożności a posiadanie własnego mieszkania). Autorka zaproponowała model, który wyróżniał by czynniki zewnętrzne, wewnętrzne, jednostkowe i relacyjne istotne dla powodzenia małżeństwa (por.

Rysunek I.1).

Źródło: Opracowano na podstawie Braun-Gałkowska (1992)

Braun-Gałkowska (1992) podkreśla także, że model oddziaływań w rodzinie ma przede wszystkim charakter cyrkularny, nie zaś linearny – to jest zachowanie jednego małżonka zależy od zachowania drugiego małżonka, zachowania te wzajemnie się wzmacniają.

Rysunek I.1. Wybrane czynniki istotne dla powodzenia małżeństwa wg Marii Braun-Gałkowskiej

Analizę problemu k o m p e t e n c j i k o m u n i k a c y j n y c h oraz sposobu rozwiązywania k o n f l i k t ó w , jako czynników istotnych dla jakości małżeństwa, podjęła Maria Ryś (1994, 2004; por. Plopa, Kaźmierczak, 2012). Autorka ta założyła, że wysokie kompetencje komunikacyjne oddziaływają pozytywnie na jakość małżeństwa, ale także wysoka jakość związku (pokłady zaufania, życzliwości) ułatwia rozwiązywanie konfliktów małżeńskich. Wyniki badań (Ryś, 1994) wskazują, że podczas konfliktu małżeństwa udane starają się rozwiązać go jak najszybciej, nie raniąc się, bez pomocy spoza rodziny, wypracowując zadawalające wszystkich rozwiązanie, gdzie konflikt kończy się przebaczeniem, chęcią wynagrodzenia i wzrostem bliskości. Małżeństwa nieudane (Ryś, 1994) podczas konfliktu częściej odwołują się do domysłów niż faktów, konflikty narastają, kumulują się, nie znajdują jednoznacznego rozwiązania, prowadząc do spadku zaufania u małżonków, wzrostu poczucia krzywdy, napięcia i lęku. Nie tylko konflikty aktualnie nierozwiązane, „gorące” mają negatywny wpływ na jakość małżeństwa, także te załagodzone, a nie rozwiązane do końca (Ryś, 1994). Nawiązując do t e o r i i a m b i w a l e n t n e g o s e k s i z m u (Glick, Fiske, 2001) można wnioskować, że związki w których małżonkowie charakteryzując się zdecydowanie różnym poziomem seksizmu (a więc i oczekiwaniami co do partnera/ki) bardziej narażone są na pojawienie się chronicznego, nierozwiązanego (ewentualnie załagodzonego) konfliktu niż pary dopasowane pod względem poziomu seksizmu.

Glen H. Stamp (2004) podjęła imponującą próbę uporządkowania badań na temat rodziny i stworzenia modelu badań nad rodziną. Przeanalizowała artykuły z lat 1990 – 2001 z 12 różnych czasopism dotyczących relacji małżeńskich, co pozwoliło uzyskać materiał badawczy składający się z 1254 artykułów. Wyróżniła następnie 2036 terminów używanych w badaniach nad rodziną. W wyniku wielu grupowań terminów oraz analiz zależności między utworzonymi komponentami powstał model badań nad rodziną składający się z:

 jednej rdzennej kategorii (ang. core category): życie rodzinne (ang. family life)

 4 komponentów (ang. components): podstawa (ang. substance), forma (ang. form), przestrzeń (ang. space) i czas (ang. time)

 9 poziomów (ang. levels): osobisty (ang. personal), relacji (ang. relationship), interakcji (ang. interaction), komunikacji (ang. communication), doświadczenia (ang.

experiential), aktywności (ang. activity), systemu (ang. system), przestrzenny (ang.

spatial), czasowy (ang. temporal)

 28 pojęciowych kategorii (ang. conceptual categories) (por. Rysunek I.2).

Źródło: Stamp, 2004; wyróżnienie „płeć” własne

Bliższego wyjaśnienia mogą wymagać takie kategorie pojęciowe jak:

 poznanie: dotyczy takich obszarów funkcjonowania członków rodziny jak: postawy, motywy, schematy, dysonans, pamięć,

 komunikacja: dotyczy zarówno werbalnego jak i poza werbalnego aspektu komunikacji, w tym: trudności i wzorców w komunikacji, wsparcia instrumentalnego i emocjonalnego, odsłaniania się,

Rysunek I.2. Model Glen H. Stamp badań nad rodziną

 struktura: odnosi się do aktualnej kompozycji rodziny, np. rodzina pełna, zrekonstruowana, kohabitacja.

Zaproponowany przez Glen H. Stamp (2004) model pozwala stosunkowo łatwo zidentyfikować zmienne istotne podczas badań nad rodziną. Może zostać także wykorzystany, łącząc dwie lub więcej kategorii pojęciowych, do stawiania wielu pytań badawczych – osadzonych w wybranej teorii.

P ł e ć m a ł ż o n k ó w została uwzględniona jako jedna z pojęciowych kategorii w modelu Stamp (2004), część poziomu osobistego, komponentu podstawy.

Autorka omawianego modelu zwraca uwagę, że pojęciowe kategorie oddziaływają na siebie w zakresie danego poziomu, poziomy zaś w zakresie danego komponentu, komponenty zaś w zakresie rdzennej kategorii – życia rodzinnego. Płeć małżonków często wyraźnie różnicuje partnerów w zakresie takich pojęciowych kategorii jak: praca, zasoby, doświadczenia życiowe, stres, jakość życia, pełnione role, sieci społeczne, więzi i wpływy, komunikacja (por. Brannon, 2002; Mandal, 2004, 2005, 2007, 2008; Plopa, 2004; Bargiel-Matusiewicz, Januszek, 2007). Można wnioskować, że płeć małżonków – poprzez przekonania i uprzedzenia związane z płcią – bezpośrednio i w dużo większym, szerszym stopniu niż inne pojęciowe kategorie różnicuje poziomy innych pojęciowych kategorii związanych z życiem rodzinnym.

Jakość związku małżeńskiego zależy od wielu czynników. Mieczysław Plopa (2005) zwraca uwagę na konieczność wynegocjowania przez małżeństwo konsensusu odnośnie g r a n i c z e w n ę t r z n y c h oraz w e w n ę t r z n y c h m a ł ż e ń s t w a . Granice zewnętrzne związane są ze strategiami, które regulują dystans z rodziną, przyjaciółmi czy pracą. Granice wewnętrzne dotyczą takich strategii jak: zarządzanie gospodarstwem domowym i finansami, efektywne zarządzanie emocjonalną bliskością w małżeństwie, udzielanie sobie wzajemnego wsparcia, osiąganie satysfakcji seksualnej oraz kierowanie potencjalnym konfliktem.

Satysfakcjonujące mogą być zarówno związki, gdzie partnerzy silnie akcentującą potrzebę bliskości jak i te nastawione na realizację indywidualnych aspiracji partnerów – pod warunkiem, że oboje partnerzy akceptują ustalone granice wewnętrzne, spełniają one ich oczekiwania. Konflikt pojawia się, gdy wynegocjowane granice zewnętrzne jak i wewnętrzne związku nie są akceptowane przez oboje małżonków. Zagadnienie granic wewnętrznych małżeństwa jest istotne w kontekście teorii ambiwalentnego seksizmu (Glick, Fiske, 2001), szczególnie zaś jej komponentów – heteroseksualnej bliskości, heteroseksualnej wrogości i heteroseksualnej atrakcyjności. Odmienne oczekiwania małżonków, wyrażone znaczną

różnicą w wynikach wymienionych czynników, mogą skutkować większą ilością konfliktów w małżeństwie. Dodatkowo małżeństwa, gdzie wysoki jest poziom heteroseksualnej wrogości, mogą mieć trudności z utrzymaniem zadawalającego poziomu bliskości i intymności w małżeństwie.

Kolejnym zadaniem które stoi przed każdym małżeństwem, szczególnie na początku związku, jest n e g o c j o w a n i e r ó l m a ł ż e ń s k i c h (Plopa, 2005) – przyjęcie danej roli wiąże się z wytworzeniem określonych oczekiwań wobec zachowań drugiego małżonka oraz własnych. Tak długo jak oczekiwania i zachowania się męża i żony są zgodne, tak długo nie powstaje konflikt na tym polu – „dopasowanie pomiędzy oczekiwaniami (…) a aktualnym zachowaniem [partnera] wpływa na stosunek uczuciowy do niego, do związku, a także samego siebie” (tamże, s. 54). Wystarczy jednak, że oczekiwania czy zachowania partnerów zaczną się od siebie różnić, pojawia się wówczas konflikt, napięcie, które może prowadzić do niezadowolenia. Konflikt ról może zostać rozwiązany poprzez rozsądne negocjacje, jednak zapewne nie wszystkim związkom udaje się znaleźć w pełni zadawalające rozwiązanie – co może generować trudności w małżeństwie w przyszłości. Można założyć, że oczekiwania małżonków wobec ich ról małżeńskich, powiązane są ze stopniem popierania przez nich przekonań opisanych w teorii ambiwalentnego seksizmu (Glick, Fiske, 1996, 1999, 2001), seksizmu tradycyjnego i współczesnego (Swim i inni, 1995). Małżeństwo, w którym partnerzy zasadniczo różnią się między sobą stopniem popierania seksistowskich przekonań powinno doświadczać większej ilości konfliktów, niż małżeństwo, którego partnerzy w podobnym stopniu popierają seksistowskie poglądy.

Na początku związku kształtuje się także t o ż s a m o ś ć m a ł ż e ń s k a , czyli atrybuty i cechy wyróżniające, charakteryzujące daną osobę jako małżonka (Plopa, 2005). Znajomość tożsamości partnera ułatwia wzajemne kontakty małżonków, czyni interakcje bardziej przewidywalnymi, jednocześnie tożsamość – jako względnie stała – może ograniczać zainteresowania i repertuar zachowań partnerów.

Stereotypowy p o d z i a ł o b o w i ą z k ó w d o m o w y c h w małżeństwie, w tym dotyczących zarządzania finansami, częściowo objaśnia teoria ambiwalentnego seksizmu (Glick i Fiske, 1996, 1999). Rywalizujące zróżnicowanie płciowe – to jest przekonanie, że tylko mężczyźni posiadają odpowiednie cechy, aby zarządzać ambitnymi, ważnymi pracami – predestynuje ich do roli dostawców zasobów finansowych z zewnątrz. Część kobiet podziwia mężczyzn, ponieważ podziela przekonania stojące za dopełniającym się zróżnicowaniem płciowym, tj. gdy wysoki status i w ł a d z ę mężczyzn usprawiedliwiają

stereotypowo przypisywane im wysoko cenione cechy. Uzupełniające się zróżnicowanie płciowe – które zakłada, że kobiety w większym stopniu posiadają takie cechy jak czułość, zorientowanie na innych – predestynuje je do roli opiekunek dzieci i swoich mężów.

Tą ostatnią funkcję przypisywaną kobietom wzmacnia także kompensujące zróżnicowanie płciowe – to jest przekonanie, że mężczyźni są gorsi od kobiet w niektórych aspektach, np.

pracach domowych, są też bardziej agresywni, co może utrudniać im zajmowanie się dziećmi.

Dopełnieniem jest zaś maternalizm, który zakłada wprost, że kobiety są lepsze od mężczyzn w wykonywaniu pewnych czynności (m.in. domowych), co usprawiedliwia fakt otoczenia przez nie mężczyzn opieką. Poziom satysfakcji z małżeństwa zależy m.in. od tego na ile partnerzy są zgodni w swoich oczekiwaniach co do p o d z i a ł u o b o w i ą z k ó w d o m o w y c h oraz obszarów władzy – większa zgodność prowadzi do większej satysfakcji (por. Plopa, 2005, s. 61). Na gruncie teorii ambiwalentnego seksizmu (Glick i Fiske, 1996, 1999) – bardziej zadowolone ze swojego małżeństwa powinny być pary dopasowane ze względu na poziom przekonań dotyczących zróżnicowania płciowego i maternalizmu.

E f e k t y w n a k o m u n i k a c j a oraz zdolność negocjacji to czynniki mające duże znaczenie dla powodzenia małżeństwa (Plopa, 2005). Każda para musi wypracować własne strategie zarządzania konfliktem. W odpowiedzi na doświadczane trudności może ujawnić się styl unikający, emocjonalny czy zadaniowy radzenia sobie ze stresem. W związku małżeńskim może być realizowana potrzeba uzyskania w s p a r c i a e m o c j o n a l n e g o . W początkowej fazie małżeństwa na wybór strategii istotny wpływ mają doświadczenia w tym względzie wyniesione ze swojej rodziny generacyjnej, jak i oczekiwania kształtowane przez stereotypy płciowe, np. że kobiety posiadają większe umiejętności interpersonalne, są więc predestynowane do dbania o dobry klimat emocjonalny w rodzinie (por. uzupełniające się zróżnicowanie płciowe w modelu ASI). Jakość związku zależy, więc od tego na ile poziom otrzymywanego i udzielanego wsparcia przez jednego z małżonków jest dopasowany do oczekiwań drugiego (por. Plopa, 2005). Zgodność buduje w związku satysfakcje, jej brak może prowadzić do konfliktu. Ważnym wymiarem emocjonalnego funkcjonowania związku jest także jakość w i ę z i s e k s u a l n e j między małżonkami. Można wysunąć hipotezę, że większe zadowolenie ze związku będą przejawiać pary dopasowane pod względem poziomu oczekiwanej heteroseksualnej intymności.

Istotny zarówno w kontekście jakości życia małżeńskiego jak i teorii ambiwalentnego seksizmu jest fenomen w ł a d z y w m a ł ż e ń s t w i e . Szczegółową analizę tego obszaru przeprowadziła w swojej monografii Eugenia Mandal (2008). Zwróciła uwagę

na kilka ź r ó d e ł w ł a d z y w m a ł ż e ń s t w i e : podział pracy i zasobów ekonomicznych, dzieci i uczucia, posiadanie centralnej pozycji w rodzinie. Mandal (2008) argumentuje, że fenomen władzy w małżeństwie nie pozostaje w prostej zależności od czynników finansowych. W małżeństwach tradycyjnych kobiety delegowane są do zadań społeczno-emocjonalnych i wychowawczych, zaś mężczyźni mają być zorientowani na wykonywanie zadań, zapewnienie bytu materialnego. Zmiany społeczne i ekonomiczne spowodowały, że wiele kobiet podjęło pracę zarobkową, teoretycznie uniezależniając się finansowo, wchodząc w nowe role – wykraczające poza tradycyjny model małżeństwa – jednocześnie nadal wyznając tradycyjną ideologie małżeństwa (Deutsch, Saxon, 1998, za: Mandal, 2008).

Odbija się to m.in. na podziale obowiązków domowych, które to spadają niemal wyłącznie na kobiety – w badaniu Krystyny Chinowskiej (2000, za: Mandal, 2008) ponad 90%

respondentek deklaruje, że samodzielnie wykonuje niemal wszystkie prace domowe (zjawisko to bywa określane jako praca na „drugim etacie”). Jednocześnie, tak zapracowane żony, nie czują się poszkodowane nierównym podziałem pracy – łączeniem pracy zawodowej i utrzymaniem domu – traktując taki stan jako wypełnianie swoich obowiązków (93%) i konieczność (83%) (Titkow i in., 2004). Zjawisko „godzenia się” kobiet na podwójną pracę można, oprócz wpływu tradycji i wychowania, tłumaczyć także poprzez maternalizm i uzupełniające się zróżnicowanie płciowe (por. Glick, Fiske, 1996, 1999) – przekonanie kobiet, że są lepsze niż mężczyźni w wykonywaniu pewnych czynności, posiadają bardziej odpowiednie cechy, aby m.in. opiekować się domem i dziećmi. Mandal (2008) sugeruje, że jednym z najważniejszych źródeł władzy w rodzinie jest obszar uczuć, miłości, bliskości, łączących intymnych więzi – wskazując także, że bliski związek często jest bardzo ważnym składnikiem tożsamości danej osoby. Przekonanie o niezwykle ważnej roli heteroseksualnej więzi w relacjach kobiet i mężczyzn wyrażają także Glick i Fiske (1996, 1999) pisząc o heteroseksualnej bliskości i atrakcyjności, nie zapominając jednak także o heteroseksualnej wrogości, wynikającej m.in. z obaw mężczyzn przed dominacją kobiet osiąganą poprzez manipulowanie własną dostępnością seksualną. Poczucie doznawania szantażu emocjonalnego, zarówno u mężów jak i żon istotnie, negatywnie korelowało z poczuciem szczęścia w bliskim związku (r = - 0,54, p<0,01) (Mandal, 2008).