Seksizm ambiwalentny wobec kobiet

Peter Glick i Susan T. Fiske (1996, 2011) zwracają uwagę na to, że seksizm jest szczególnym rodzajem uprzedzeń - ze względu na wyjątkową bliskość, intymność w relacjach kobiet i mężczyzn. Nie zgadzają się oni z poglądem, że seksizm dotyczy jedynie wrogich postaw wobec kobiet. Wskazują na istnienie drugiego komponentu – seksizmu życzliwego.

S e k s i z m ż y c z l i w y (lub d o b r o t l i w y³; ang. benevolent sexism) odzwierciedla pozytywne uczucia, wobec kobiet które realizują stereotypowo kobiece, pozytywne role i zachowania, np. prospołeczne czy dotyczące intymności. Jednocześnie autorzy zdecydowanie nie rozumieją seksizmu życzliwego jako czegoś dobrego, pozytywnego, gdyż u jego podstaw leżą tradycyjne stereotypy płciowe oraz męska dominacja. Co więcej, seksizm życzliwy, nie zawsze będzie odbierany przez kobiety jako coś życzliwego, np.

komplementowanie wyglądu kobiety pomijając jej dokonania zawodowe. Także wysoki seksizm życzliwy łączy się z obniżeniem jakości pracy u kobiet, a także jest się przed nim trudniej bronić niż przed wrogą formą uprzedzeń (Dardenne, Dumont, Bollier, 2007).

S e k s i z m w r o g i (ang. hostile sexism) odzwierciedla negatywne uczucia, wobec kobiet. Na obecność seksizmu wrogiego, na przestrzeni czasu i różnych kultur wskazuje spychanie kobiet do wykonywania określonych ról społecznych, których status jest niższy niż ról pełnionych przez mężczyzn. Nie bez znaczenia jest także niedopuszczanie kobiet to funkcji przywódczych oraz występowanie przemocy na tle seksualnym.

Źródła, zarówno seksizmu wrogiego jak i życzliwego, Glick i Fiske (1996) upatrują w uwarunkowaniach biologicznych i społecznych. Wskazują przede wszystkim na: płciowy dymorfizm (mężczyźni są silniejsi), wyższą tendencję do dominacji u mężczyzn (por. Pratto i inni., 1993), podział ról bazujący na płci, gdzie kobiety wykonują większość prac domowych (związane między innymi z ciążą i opieką nad niemowlęciem). Utrzymują, za Guttentag i Secord (1983), iż kobiety dysponują władzą dzięki temu, że tworzą związki z mężczyznami (ang. dyadic power). W związkach tych zapewniają mężczyznom realizację potrzeby bliskości, potrzeb seksualnych, opieki nad dziećmi. W p a t r i a r c h a l n y m

3 W niektórych polskich pracach mamy seksizm „życzliwy” (por. Pietrzak, Mikołajczak, 2015), w innych występuje jako: „dobrotliwy” (por. Studzińska, Wojciszke, 2014).

s p o ł e c z e ń s t w i e funkcjonuje specyficzna ideologia społeczna, która nakazuje: chronić kobiety, wychwalać ich rolę jako matek i żon, idealizować je jako obiekty romantycznej miłości. Te trzy przekonania charakteryzują życzliwy seksizm.

Glick i Fiske (1996) wskazują, że zarówno seksizm wrogi jak i życzliwy s ł u ż ą u s p r a w i e d l i w i a n i u p o s i a d a n i a p r z e z m ę ż c z y z n w ł a d z y s t r u k t u r a l n e j – usprawiedliwiania istniejącego systemu (por. teoria usprawiedliwiania systemu, Jost, Banaji, 1994; Jost, Kay, 2005). Seksizm wrogi sugeruje, że kobiety nie są w stanie poradzić sobie z ekonomią, polityką, prawem, zaś seksizm życzliwy dostarcza użytecznych racjonalizacji dla ograniczania działalności kobiet jedynie do ról domowych. Nawiązują do ideologii kolonializacyjnej, gdzie podboje Europejczyków były usprawiedliwiane przez konieczność sprawowania opieki nad eksploatowanymi narodami. Sformułowane w czasach kolonialnych hasło: „Brzemię białego człowieka” (ang. white man’s burden) wydaje się obecnie anachroniczne. Jednocześnie jego trawestacja: „Brzemię mężczyzn” (ang. man’s burden) wydaje się ciągle aktualne.

Teoria ambiwalentnego seksizmu sformułowana przez Glick i Fiske (1996) zakłada występowanie trzech komponentów: paternalizmu (ang. paternalism), zróżnicowania płciowego (ang. gender differentiation), heteroseksualności (ang. heterosexuality).

Każdy z tych komponentów występuje w dwóch odmianach, wrogiej i życzliwej, podkreślając ambiwalentny charakter seksizmu (por. Tabela I.2).

Tabela I.2. Czynniki teoretyczne seksizmu ambiwalentnego wobec kobiet

Seksizm wrogi (ASI-HS) Seksizm życzliwy (ASI-BS)

1. Władczy paternalizm

Kobiety spostrzegane jako „czyste” istoty, które powinny być chronione, wspierane, adorowane i których miłość jest konieczna mężczyźnie dla osiągnięcia spełnienia.

Źródło: opracowano na podstawie Glick, Fiske (1996, 2001)

W ł a d c z y p a t e r n a l i z m (ang. dominative paternalism) wyraża pogląd, że kobiety nie są w pełni dojrzałe, wymagają więc nadzoru ze strony mężczyzn. O p i e k u ń c z y p a t e r n a l i z m (ang. protective paternalism) nawiązuje do władzy kobiet jaką zyskują pełniąc rolę żon, matek i romantycznych partnerek – nakazuje ich kochanie oraz chronienie

ich. Paternalizm postuluje, że „słabość” kobiet wymusza na mężczyznach ich chronienie i zapewnianie zasobów materialnych.

R y w a l i z u j ą c e z r ó ż n i c o w a n i e p ł c i o w e (ang. competitive gender differentiation), także zapewnia usprawiedliwienie dla strukturalnej władzy mężczyzn – tylko oni posiadają odpowiednie cechy, aby zarządzać ważnymi społecznymi instytucjami.

U z u p e ł n i a j ą c e s i ę z r ó ż n i c o w a n i e p ł c i o w e (ang. complementary gender differentiation) przypisuje kobietom cechy pozytywne, których brak mężczyznom, a które wiążą się z wykonywaniem ról matek i żon (np. czułość).

Heteroseksualność jest wskazywana przez Glick i Fiske (1996) jako najsilniejsze źródło ambiwalencji mężczyzn wobec kobiet. Bycie w romantycznym związku jest wysoko oceniane na drabinie szczęścia zarówno przez mężczyzn jak i kobiety (por. Berscheid i Peplau, 1983). H e t e r o s e k s u a l n a b l i s k o ś ć (ang. heterosexual intimacy) wyraża się w pragnieniu nawiązana przez mężczyznę bliskiej, psychologicznej, intymnej więzi z kobietą.

Pragnienie to może jednak współwystępować także z nasileniem przemocy wobec kobiet (por. Unger i Crawford, 1992). H e t e r o s e k s u a l n a w r o g o ś ć (ang. heterosexual hostility) ilustruje zaś pragnienie mężczyzny do dominacji nad kobietami - wynikające po części z przekonania mężczyzn, że kobiety sterują swoją dostępnością seksualną, aby zyskać kontrolę nad mężczyznami. Prezentowane stanowisko, obecne jest także w sztuce, gdzie postacie kobiece często przedstawiane są w skrajnych formach: kobiety czystej, anielskiej albo kobiety demonicznej, zdeprawowanej (por. Virginia Woolf, 1929/2002).

Autorzy Glick i Fiske (1996) utrzymują, że a m b i w a l e n c j a p o s t a w wobec kobiet wynika z jednoczesnego posiadania dwóch zestawów przekonań: seksizmu wrogiego i życzliwego. Definicja ambiwalencji jest spełniona, ponieważ te dwa konstrukty prowadzą do przeciwnych ewaluacji, ocen kobiet. Kolejnym źródłem ambiwalencji, może być podział, przypisywanie kobiet do dwóch podtypów: kobiety spełniające tradycyjne role (spostrzegane pozytywnie, jako członkinie grupy własnej), kobiety, które stoją w opozycji do tradycyjnego podziału ról (oceniane negatywnie, jako zagrożenie, członkinie grupy obcej) (por. Deaux i inni, 1985). Podział kobiet na dwa podtypy pozwala ponadto utrzymać względną zgodność swoich (ambiwalentnych) przekonań oraz „usprawiedliwić” się, oddalić zarzut uprzedzenia wobec kobiet - „Nie lubię tylko niektórych kobiet, uwielbiam zaś inne” (Glick, Fiske, 1996, s. 494). Ambiwalencja może objawiać się w dwóch formach: niekonfliktowej – gdy kobiety widziane są jako należące do dwóch, różnych podtypów i konfliktowej – gdy konkretna kobieta aktywuje oba podtypy. Można wysunąć przypuszczenie, że dla męża osoba żony

może wywoływać konfliktową ambiwalencję – z jednej strony pojawia się silny motyw seksualny, z drugiej obawa, że żona będzie manipulować dostępnością seksualną, aby kontrolować męża (por. Mandal, 2008).

Teoria ambiwalentnego seksizmu (Glick i Fiske, 1996) podobnie jak teoria awersyjnego rasizmu (ang. aversive racism, Gaertner, Dovidio, 1986) oraz teoria symbolicznego rasizmu (ang. symbolic racism, Kinder, Sears, 1981) zwraca uwagę, że seksistowskie/rasistowskie przekonania są automatyczne oraz ambiwalencja polaryzuje zachowania wobec różnych członków dyskryminowanej grupy. Teoria Glick i Fiske (1996) dodatkowo uwzględnia fakt posiadania pozytywnych postaw mężczyzn, wobec kobiet (w odniesieniu do rasizmu – por. Katz i inni, 1988) oraz n i e u z n a j e , że za ambiwalencje odpowiada konflikt między wyznawanymi wartościami egalitarnymi a utrzymującą się niechęcią wobec kobiet.

Peter Glick oraz Susan T. Fiske (1996), autorzy teorii ambiwalentnego seksizmu, opracowali „S k a l ę A m b i w a l e n t n e g o S e k s i z m u ( w o b e c k o b i e t ) ”⁴ (ASI, ang.

Ambivalent Sexism Inventory (toward women). Miała ona uwzględniać zarówno wrogi jak i życzliwy aspekt seksizmu, obejmując przy tym trzy komponenty każdego z nich:

paternalizm (władczy i opiekuńczy), zróżnicowanie płciowe (rywalizujące i uzupełniające się), heteroseksualność (wrogość i bliskość).

Trafność zbieżną (ang. convergent validity) proponowanego narzędzia Glick i Fiske (1996) ocenili zestawiając wyniki skali ASI z wynikami czterech skal mierzących seksizm lub wrogość wobec kobiet: Skala postaw wobec kobiet (AWS; Spence, Helmreich, 1972), Skala współczesnego seksizmu (MS; Swim i inni, 1995), Skala tradycyjnego seksizmu (OFS; Swim i inni, 1995), Skala akceptacji mitu na temat gwałtu (ang. Rape Myth Acceptance Scale; Burt, 1980). Uzyskane wyniki były w pełni zgodne z założeniami autorów skali ASI.

Wrogi aspekt seksizmu (HS) był w pełni odpowiedzialny za wysokie (od 0,48 do 0,68) korelacje z przedstawionymi pozostałymi miarami seksizmu. Seksizm życzliwy (BS), przy kontrolowanym wpływie seksizmu wrogiego, nie korelował istotnie z żadną z wymienionych miar seksizmu – tak więc tylko skala ASI ujmuje ten pozornie pozytywny (życzliwy) aspekt seksizmu. Wykonano także analizę regresji, w której seksizm wrogi (HS) i życzliwy (BS) były predykatorami skali „rozpoznawania dyskryminacji” (ang. Recognition

4 W tekście, do oryginalnej nazwy skali ASI, dodano określenie „wobec kobiet”, co pozwala lepiej odróżnić ją od kolejnej, wprowadzonej w 1999 roku, „Skali Ambiwalentnego Seksizmu wobec Mężczyzn” (skrót – AMI, ang. Ambivalence toward Men Inventory, Glick i Fiske, 1999).

of Discrimination – bazującej na pozycjach z: Katz, Hass, 1988). Zgodnie z założeniami seksizm wrogi był silniej i negatywnie (β = -0,52, p < 0,01) związany z rozpoznawaniem dyskryminacji – zaprzeczanie dyskryminacji kobiet ukrywa pierwotną wrogość wobec nich (por. Swim i inni, 1995). Seksizm życzliwy był związany pozytywnie (β = 0,25, p < 0,01) z rozpoznawaniem dyskryminacji – możliwe, że osoby o wysokim seksizmie życzliwym wykazują większe współczucie dla trudności jakie napotykają kobiety. Glick i Fiske (1996) zwracają uwagę, że skala ambiwalentnego seksizmu znajduje szczególne zastosowanie do b a d a ń n a d b l i s k i m i z w i ą z k a m i , zaś pozostałe skale seksizmu mierzą przede wszystkim polityczne zapatrywania respondentów na kwestie płci.

Glick i Fiske (1996), aby ocenić trafność prognostyczną (ang. predictive validity) skali ambiwalentnego seksizmu, wyprowadzili trzy hipotezy: 1) wrogi seksizm powinien korelować z negatywnymi postawami i stereotypami wobec kobiet, 2) życzliwy seksizm powinien korelować z pozytywnymi postawami i stereotypami wobec kobiet, 3) wynik całościowy ASI powinien korelować ze wskaźnikiem ambiwalencji mężczyzn wobec kobiet.

Wykorzystali dyferencjał semantyczny (por. Eagly i inni, 1991), aby zmierzyć nastawienie wobec mężczyzn i kobiet, dla 32 cech pogrupowanych w 4 zestawy: męskość-pozytywna (np.

niezależny), męskość-negatywna (np. wrogi), kobiecość-pozytywna (np. delikatna), kobiecość-negatywna (np. marudna). Zgodnie z przewidywaniami seksizm wrogi wobec kobiet, zarówno w ocenie mężczyzn jak i kobiet, istotnie korelował z negatywną kobiecością i męskością (hipoteza 1), zaś nie korelował z pozytywną kobiecością i męskością (z dwoma wyjątkami na 12 porównań). Hipoteza druga została potwierdzona w przypadku oceny kobiet przez mężczyzn – seksizm życzliwy wobec kobiet istotnie korelował z pozytywną kobiecością i męskością, zaś nie korelował z negatywną kobiecością i męskością.

Na podstawie danych z dyferencjału semantycznego Glick i Fiske (1996) skonstruowali dwa wskaźniki ambiwalencji: 1) uwzględniający cechy kobiece i męskie, 2) uwzględniający tylko cechy kobiece. Oba utworzone wskaźniki pozytywnie i istotnie korelowały z całościowym wynikiem ASI – co potwierdziło hipotezę trzecią. Co więcej także postawy kobiet wobec kobiet cechowały się ambiwalencją. Glick i Fiske (1996) zwracają uwagę, że chociaż skala ASI została pierwotnie opracowana dla populacji studentów, cechuje się także wysoką trafnością prognostyczną dla mężczyzn nie będących studentami.