Wprowadzenie
Zjawisko starzenia się ludności Europy, w tym także polskiej, cechuje się niespotykaną jak dotąd skalą i wzrastającym natężeniem. Badania demo-graficzne prognozują, że w perspektywie najbliższych lat, około 2060 roku proces ten jeszcze bardziej się nasili, wzrośnie liczba osób w wieku emery-talnym i podeszłym1. Jak mówi Izabela Pinczewska: „ten zaskakujący postęp procesu starzenia się społeczeństw europejskich skłania nas do refleksji nad poziomem, jakością i zadowoleniem z wydłużającego się życia oraz funkcjo-nowaniem osób starszych w społeczeństwie”2.
W dobie współczesności coraz częściej publiczne instytucje zdrowotne, jak: domy pomocy społecznej, domy wypoczynkowe, sanatoria, ośrodki wypoczynkowo-sanatoryjne podejmują działania w kierunku podnoszenia jakości życia seniorów poprzez zwiększanie zakresu usług i form zajęć re-kreacyjno-edukacyjnych. Można też zauważyć, że pomoc instytucjonalna dla tych osób nie ogranicza się wyłącznie do opieki zdrowotnej czy socjalnej.
Kuracjuszom oferuje się dodatkowe wsparcie zdrowotne w postaci nieod-płatnych zajęć, dodatkowych terapii, zabiegów rehabilitacyjnych. Sugeruje się im oferty czynnego uczestnictwa w kulturze, w prelekcjach, ciekawych formach aktywności zespołowej w ramach zagospodarowania czasu
wolne-1 A. Baranowska, Starzenie się społeczeństwa i związane z tym konsekwencje – perspektywa socjologiczna, [w:] Społeczny wymiar życia i aktywności osób starszych, red. A. Baranowska, E. Kościńska, K.M. Wasilewska-Ostrowska, Toruń 2013, s. 45.
2 I. Pinczewska, Muzykoterapia w służbie starzejącego się społeczeństwa Europy – wybrane for-my aktywności muzycznej osób starszych, [w:] Socjalna pedagogika w służbie człowieka i spo-łeczeństwa, red. S. Naslusowa, I. Emmerova, E. Jarosz, Brno 2014, s. 921.
184
go. Poszukiwanie przez kuracjuszy możliwości spożytkowania czasu wol-nego w formie aktywwol-nego wypoczynku, rekreacji jest istotnym czynnikiem gwarantującym dobrą kondycję psychiczną i fizyczną oraz rewitalizację ich organizmów.
Zauważa się również, że w okresie kilkunastu ostatnich lat wzrosła liczba składanych wniosków do ośrodków leczniczych, rehabilitacyjnych, sanato-ryjnych krajowych i zagranicznych3. Fakt ten świadczy o tym, że w naszym społeczeństwie sukcesywnie wzrasta świadomość wartości zdrowia, potrzeby inwestowania we własne siły witalne i kondycję, rośnie też poczucie odpowie-dzialności społecznej za „samych siebie” i członków rodzin.
Czas wolny osoby w wieku emerytalnym staje się przestrzenią, którą moż-na przezmoż-naczyć moż-na realizację jej marzeń, dążeń, wykorzystać moż-na różne formy aktywności, rekreację, udział w kulturze i inne.
Aby bliżej rozpoznać funkcje i zadania czasu wolnego wśród kuracjuszy ośrodka rehabilitacyjno-szpitalnego w Goczałkowicach-Zdroju, prześledzimy kilka wybranych definicji czasu wolnego. Według Aleksandra Kamińskiego:
Czas wolny to zajęcia i zachowanie się w czasie wolnym od pracy zarobkowej, od zaspakajania potrzeb organizmu, od obowiązków domowych, kształcenia się uczelnianego, czas ten podejmowany jest dobrowolnie dla odpoczynku, zaba-wy i własnego rozwoju umysłowego, społecznego, artystycznego, technicznego, fizycznego4.
Interpretacja ta ujmuje rozumienie terminu czas wolny mało dokładnie w od-niesieniu do oczekiwań współczesnego człowieka.
Zdaniem Kazimierza Czajkowskiego,
[…] w tym czasie człowiek powinien aktywnie i świadomie szukać nowych wartości i celów, które umożliwią jemu formowanie swojego stosunku wobec otoczenia i odnalezienie własnej roli w społeczeństwie. Działalność w czasie wolnym zmierza do zachowania w człowieku zdrowia, sprawności życiowej, do rozwijania i kształcenia indywidualnych zamiłowań, zainteresowań umysłowych i twórczych, do stworzenia sytuacji kształtujących, ale jednocześnie systema-tycznej rozrywki i wypoczynku5.
3 Badania diagnostyczne składanych podań na leczenie Zespołu Opieki Zdrowotnej w Pszczy-nie z roku 2014.
4 A. Kamiński, Czas wolny i jego problematyka społeczno-wychowawcza, Wrocław 1965, s. 88.
5 K. Czajkowski, Wychowanie do rekreacji, Warszawa 1979, s. 21.
185
Jak zauważa Ewa Kozak, czas wolny i jego planowanie w ciągu dnia jest indywidualną sprawą każdego z nas, należy jednak mieć na uwadze to, że swo-boda w jego rozumieniu niesie pewne ograniczenia, gdyż:
– każdy człowiek, funkcjonujący w społeczeństwie, wśród innych ludzi jest zmuszony do podejmowania nieraz licznych obowiązków, które wy-nikają z pełnienia przez niego ról społecznych, np. ról opiekuńczych:
powinności babci i dziadka, czasem jest to dodatkowa praca zawodowa jako czas zajęć obowiązkowych,
– każdy człowiek powinien zaspokajać podstawowe potrzeby fizjologicz-ne (dbać o kondycję, by organizm był na odpowiednim i określonym poziomie zdrowotnym),
– każdy człowiek powinien pielęgnować i rozwijać się w zakresie sfery kulturalnej, społecznej i biologicznej przez szeroko rozumianą ak-tywność ukierunkowaną na odbudowę i regenerację sił fizycznych, psychicznych, ucieczkę od rutyny i wygodnictwa codziennego życia, a także podejmować działania nieprzymusowe, jak samodoskonalenie się i wewnętrzne rozwijanie w ramach różnorodnych sfer osobowości.
Czynności te powinny być realizowanie zawsze w kontekście czasu wol-nego, którego podstawową treścią i celem jest wypoczynek6.
Zygmunt Dąbrowski słusznie zauważa, że pojęcie czasu wolnego zależy od indywidualnych potrzeb, sytuacji i warunków bytowych, przyjętych obyczajów zarówno u osób młodych, jak i dorosłych, aż po osoby starsze, które poświęcają swój czas wolny na wypoczynek, natomiast młodsi przeznaczają go w większo-ści na szeroko rozumiany rozwój, w tym rozwój własnych zainteresowań, na nabywanie nowych umiejętności, a także na rozrywkę7.
Podobną definicję podaje Wincenty Okoń, stwierdzając, że czas wolny to taki, „który pozostaje do dyspozycji jednostki po wykonaniu przez nią zadań obowiązkowych: pracy zawodowej”8.
W najbardziej trafny sposób funkcje czasu wolnego w kontekście niniejsze-go tematu przedstawia schemat zaproponowany przez Jana Piętę9. Analizując go (schemat 1), można stwierdzić, że wymienione formy spędzania czasu wol-nego zawierają elementy rekreacji, a więc spełniają te warunki, które przypi-sywane są czasowi wolnemu w ośrodkach rehabilitacyjno-wypoczynkowych
6 E. Kozak, Miejsce wypoczynku wśród zajęć ucznia klasy piątej i jego środowiskowe uwarunko-wania, Kraków 2004, s. 16.
7 Z. Dąbrowski, Czas wolny dzieci i młodzieży, Warszawa 1966, s. 16–72.
8 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2004, s. 68.
9 J. Pięta, Pedagogika czasu wolnego, Warszawa 2004, s. 11.
186
i sanatoriach. Takie rozumienie sposobów spędzania czasu wolnego wskazuje na to, że poszczególne formy aktywności dorosłych wzajemnie się przenikają i jednocześnie spełniają kilka funkcji. Rekreacja to wypoczynek i praca nad sobą, wypoczynek to także odpoczynek, zabawa, rozrywka i gra. Przez słowo
„odpoczynek” należy rozumieć chwilową regenerację sił fizycznych, umysło-wych, duchowych. Natomiast wypoczynek to dłuższa, pomyślna i skuteczna regeneracja sił i funkcji organizmu ludzkiego.
Schemat 1. Formy spędzania czasu wolnego
REKREACJA (WCZASY) WYPOCZYNEK
PRACA NAD SOBĄ ODPOCZYNEK
ZABAWA
ROZRYWKA GRA
HOBBY
Źródło: J. Pięta, Pedagogika czasu wolnego, Warszawa 2004, s. 11.
Formy spędzania i zagospodarowania czasu wolnego są zindywidualizowa-ne, ale w dużej mierze zależą od profesji zawodowej człowieka czy roli rodziny w dzieciństwie i wczesnej młodości10. Psycholog muzyki Maria Manturzewska na podstawie badań dojrzałych wiekowo muzyków sugeruje podział aktywno-ści życiowej na siedem faz:
1. okres największej podatności na rozwój wrażliwości sensoryczno-emo-cjonalnej na muzykę i gotowości do asymilacji kodów muzycznych (wiek 0–5 lat);
2. najistotniejszy rozwój sprawności techniczno-wykonawczych muzyka (wiek 6–14);
3. okres kształtowania się samoświadomości muzyka, postaw, preferencji i aspiracji artystycznych (wiek 15–24);
4. okres największej aktywności koncertowej (wiek 25–45);
5. okres największych osiągnięć pedagogicznych (wiek 45–65/70);
10 E. Kumik, Postawy rodzicielskie a osiągnięcia muzyczne uczniów, [w:] Wartości w muzy-ce. Zarys współczesnych badań nad wartościami w muzyce, red. J. Uchyła-Zroski, Katowice 2010, s. 294.
187
6. okres zaszczytów, honorów, wydarzenia wieńczące pracę pedagogicz-no-artystyczną, czas wolny zawodowego muzyka wypełnia zbieranie życiodajnych owoców jego pracy zawodowej (powyżej 70. roku życia)11. W świetle analizy zgromadzonej literatury czas wolny jest zorganizowanym sposobem postępowania człowieka, którego celem jest nie tylko rekreacja i wy-poczynek, ale też rozwój własnych zdolności, talentów, zainteresowań i pasji.
U osób pragnących dalszego rozwoju działania kierowane są w stronę perma-nentnej edukacji, zgłębiania wiedzy dla własnej przyjemności (np. uczestnic-two w zajęciach Uniwersytetu III Wieku), zaznaczanie swej przynależności do stowarzyszeń artystycznych, kół zainteresowań, klubów.
Sposób spędzania czasu wolnego przez emerytów i osoby w wieku doj-rzałym, starczym często odzwierciedla nagromadzony już w latach wcześniej-szych, często w okresie swej młodości, posiadany potencjał wiedzy i umiejęt-ności. Umiejętności te stanowią skarbiec wartości osobowych, które w wieku dojrzałym i starczym pozostają w sferze działań bądź są na nowo odkrywane i realizowane. Człowiek posiadający „bogaty ekwipunek osobowy” nigdy nie próżnuje, nie marnuje czasu, ma własne zainteresowania, pasje, jest aktywny w działaniach rodzinnych, zespołowych, często społecznych, już w wieku swej młodości bowiem wypracował model osoby aktywnej, twórczej, uspołecznio-nej, kreatywuspołecznio-nej, zaradnej i nieznającej nudy.