Japonia

Stanowisko Japonii w sprawie macierzyństwa zastępczego

Ustawodawca Japonii nie wprowadził oficjalnego zakazu stosowania umów o macierzyństwo zastępcze o randze powszechnie obowiązującego prawa.

W 1983 r. Japońskie Stowarzyszenie Ginekologii i Położnictwa¹³⁶ odniosło się do

zagadnienia sztucznej prokreacji bardzo zasadniczo. JSOG przedstawiło swoje stanowisko137,

w którym przewidziało możliwość stosowania metod sztucznej prokreacji, tylko i wyłącznie

według przedstawionych tam kryteriów138.

W Japonii nie obowiązują żadne ustawy oraz wytyczne regulujące macierzyństwo zastępcze. Lekarze JSOG stosują wspomaganą technologię rozrodu przewidzianą dla par małżeńskich ustaloną przez JSOG. Jednakże z uwagi na publicznie podjęty temat macierzyństwa zastępczego, wzrósł niepokój społeczeństwa dotyczący zalet i wad surogacji. Asumptem do owej dyskusji w przedmiocie macierzyństwa zastępczego była podana po raz pierwszy w maju 2001 r. informacja o zastosowaniu metod sztucznej prokreacji w stosunku

do macierzyństwa zastępczego139.

Projekt oświadczenia JSOG z 2001 r.

W maju 2001 r., JSOG opublikowało projekt oświadczenia proponowanych zmian na podstawie przeprowadzenia dwuletniej analizy, który został zatytułowany Punkty widzenia JSOG na macierzyństwo zastępcze. Powyższe oświadczenie zostało zatwierdzone przez specjalne spotkanie zarządu, które odbyło się w dniu 12 kwietnia 2003 r. i zostało formalnie

136 Japońskie Stowarzyszenie Ginekologii i Położnictwa (Japan Society of Obstetrics and Gynecology), dalej powoływane jako JSOG).

137 Statement of Japan Society of Obstetrics and Gynecology, Acta Obstetrica et Gynaecologia Japonica 1999, Nr 51, s. 15-43.

138 S.N. Shinagawa, Short History of Reproductive Medical Problems in Japan, „Eubios Journal of Asian and International Bioethics”, 1996, Nr 6, s. 158-159.

139 S. Nozawa, J. Banno, Surrogacy, Japan Medical Association Journal 2004, Nr 4, s. 193, http://www.med.or.jp/english/pdf/2004_04/192_203.pdf, [odczyt: 28 maja 2018 r.].

50

przyjęte przez 55 Zgromadzenie Ogólne JSOG140. W tym czasie miały miejsce oficjalne

wystąpienia, które dotyczyły raportu przedłożonego przez komisję etyczną JSOG, któremu przewodniczył Shiro Nozawa, Prezydent Departamentu Położnictwa i Ginekologii, Uniwersytetu Medycznego Keio w Tokio, (Japonia). Komitet przygotował projekt oświadczenia, który został przygotowany na podstawie opinii członków JSOG i innych odpowiednich stowarzyszeń akademickich. Projekt zmiany został starannie przeanalizowany i zatwierdzony przez Zarząd zgodnie z formalnymi procedurami. W tym samym czasie Rada Nauk o Zdrowiu Ministerstwa Zdrowia, Pracy i Opieki Społecznej przeprowadziła formalne rozmowy, dotyczące tożsamego problemu z komitetem ekspertów i członkami sekcji technologii wspomaganego rozrodu. W związku z powyższym przedstawiony punkt widzenia JSOG odzwierciedla zarówno opinie ekspertów, społeczeństwa oraz profesjonalistów z danej materii. Celem oświadczenia było wyjaśnienie punktu widzenia przez JSOG, a także przedstawienie opinii rządu Japonii oraz innych odpowiednich organizacji zawodowych, a także wprowadzenie wytycznych, które zostały przyjęte wcześniej w innych krajach. Omawiany dokument przedstawia punkt widzenia JSOG na temat macierzyństwa zastępczego. W dniu 12 grudnia 2001 r. JSOG przygotowała raport określający stanowisko wyrażone przez lekarzy, prawników i duchownych. Na podstawie wyżej wskazanego raportu zostało przygotowane oświadczenie, w którym Komisja Etyki Japońskiego Stowarzyszenia Ginekologii i Położnictwa wypowiedziała się negatywnie w stosunku do możliwości

stosowania macierzyństwa zastępczego¹⁴¹.

JSOG odniosło się do dwóch rodzajów surogacji przeprowadzonej w warunkach klinicznych. Pierwsza metoda polega na transplantacji zapłodnionego jaja niepłodnej pary do macicy trzeciej kobiety, będącej matką zastępcza, za pomocą nasienia męża kobiety pragnącej zostać matką socjologiczną oraz biologiczną. Druga metoda polega na sztucznym zapłodnieniu jaja kobiety trzeciej, za pomocą nasienia męża matki socjologicznej. W oparciu o wyniki światowych badań społecznych na które JSOG powołuje się w swoim oświadczeniu uznano, że pierwsza ze stosowanych metod jest uznawana za bardziej akceptowaną społecznie142.

W przywoływanym oświadczeniu zostały sprecyzowane przyczyny

niedopuszczalności powszechnego stosowania macierzyństwa zastępczego. Po pierwsze,

140 Ibidem, s. 193.

141 Ibidem, s. 193.

51

dobro dziecka stanowi nadrzędną wartość. Po drugie, surogacja wiąże się zarówno z obciążeniem psychicznym jak i fizycznym. Po trzecie, dopuszczenie powszechnego stosowania surogacji prowadzi do skomplikowania relacji rodzinnych. Po czwarte, umowy na temat macierzyństwa zastępczego nie są w pełni akceptowane przez społeczeństwo . Jednakże zgodnie ze stanowiskiem JSOG, macierzyństwo zastępcze może być dopuszczone do stosowania, gdy niepłodne pary nie mają innej możliwości do pozyskania potomstwa.

W doktrynie przeważa ugruntowane stanowisko, że umowy o macierzyństwo zastępcze uważa się za nieważne z mocy ustawy, z uwagi na fakt, iż stoją one w sprzeczności z zasadą porządku publicznego. Powyższy pogląd jest zgodny z przepisem art. 90 Kodeksu

Cywilnego Japonii¹⁴³, który stanowi, iż czynność prawna mająca cel niezgodny z porządkiem

publicznym skutkuje jej nieważnością z mocy prawa144.

Historia powstania oświadczenia JSOG

W związku z rosnącym niepokojem opinii publicznej i problemami jakie niesie za sobą surogacja, komisja ds. Etyki JSOG, której przewodniczyła Shohei Yonemoto, Profesor, Centrum Badawczego Zaawansowanej Nauki i Technologii Uniwersytetu Tokijskiego omówiła w maju 2001 r. zalety i wady surogacji. Komitet składający się z dziewięciu członków, w których skład wchodziło sześciu ekspertów niezrzeszonych (Etyk, duchowny, dwóch prawników, lekarz i dziennikarz), przeprowadził pięć posiedzeń komisji, począwszy od dnia 17 sierpnia 2001 r. W efekcie powyższego został przedłożony raport komisji zatytułowany „Przegląd komisji etycznej - opinie na temat macierzyństwa zastępczego". W dniu 12 grudnia 2001 r. na podstawie sprawozdania z obrad posiedzenia przygotowano projekt Oświadczenia pod tytułem „Poglądy Komisji Etyki ds. surogacji145", które zostało publicznie ogłoszone w lutym 2002 r.¹⁴⁶¹⁴⁷.

143 Ustawa Kodeks Cywilny nr 89 z 1898 r. Meiji 29,

http://www.japaneselawtranslation.go.jp/law/detail/?id=2057&vm=04&re=02, [odczyt: 1 czerwca 2018 r.].

144 S. Nozawa, K. Banno, Surrogacy, „Japan Medical Association Journal”, Japan 2004, Nr 4, s. 192-203, http://www.med.or.jp/english/pdf/2004_04/192_203.pdf, [odczyt: 28 maja 2018 r.].

145 Projekt Oświadczenia, Poglądy Komisji Etyki ds. surogacji, https://www.whijournal.com/article/S1049-3867(05)80115-X/pdf, [odczyt: 1 czerwca 2018 r.].

146 S. Nozawa, J. Banno, Surrogacy, „Japan Medical Association Journal”, Japan 2004, Nr 4, s. 193- 194, http://www.med.or.jp/english/pdf/2004_04/192_203.pdf, [odczyt: 8 maja 2018 r.].

147 Projekt Oświadczenia, Poglądy Komisji Etyki ds. surogacji, Dziennik JSOG (tom 54, nr 4), https://www.whijournal.com/article/S1049-3867(05)80115-X/pdf, [odczyt: 1 czerwca 2018 r.].

52

Stanowisko w sprawie zakazu stosowania macierzyństwa zastępczego dotyczyło zarówno osób będących matkami zastępczymi, jak też osób pośredniczących, wdrażających lub wspomagających macierzyństwo zastępcze. Z uwagi na fakt, iż w Japonii nie obowiązują przepisy prawne regulujące kwestie związane z pomocą w zakresie medycyny rozrodczej, sztuczne zapłodnienie i zapłodnienie in vitro jest dla małżeństw przeprowadzane zgodnie z ograniczeniami prawnymi, których przestrzegają lekarze będący członkami JSOG. Odnotowano jednak przypadki lekarzy JSOG, którzy angażują się w rozwój technologii wspomaganego rozrodu, która stoi w sprzeczności z zasadami JSOG. W Japonii zapadł wyrok sądowy, który potwierdził prawo męża matki do odmowy uznania dziecka urodzonego poprzez sztuczne zapłodnienie przy użyciu nasienia dawcy (AID), gdy zabieg przeprowadzonego bez zgody męża. Powyższy wyrok uwypuklił problem dobra dzieci urodzonych przy pomocy technologii wspomaganego rozrodu. Ponadto pojawienie się przedsiębiorstw komercyjnych, świadczących usługi pośrednictwa w zawarciu umowy o macierzyństwo zastępcze, odzwierciedliło również różnorodność problemów wynikających ze zastosowania technologii sztucznego zapłodnienia. W związku z powyższym, ze strony społeczeństwa rośnie potrzeba osiągnięcia konsensusu w odniesieniu do wprowadzenia regulacji prawnych, które będą w stanie poradzić sobie z problemami jakie niesienie za sobą macierzyństwo zastępcze. W związku z tymi okolicznościami utworzono komitet ekspertów przy Radzie ds. Nauk o Zdrowiu, Sekcji Ewaluacji dla Zaawansowanej Opieki Medycznej. Natomiast technologia wspomaganego rozrodu była wnikliwie analizowana przez profesjonalistów. Dyskusje na temat macierzyństwa zastępczego, wykorzystania oddanego nasienia, komórek jajowych oraz zarodka zostały przeprowadzone na 29 spotkaniach w okresie dwóch lat i dwóch miesięcy. Podczas obrad komitet stwierdził, iż:

1) Dobro nienarodzonego dziecka ma najwyższy priorytet.

2) Ludzie nie powinni być traktowani wyłącznie jako środek reprodukcji. 3) Bezpieczeństwo musi być uwzględnione.

4) Eugenika¹⁴⁸ jest niedozwolona.

5) Komercjalizm¹⁴⁹ jest niedozwolony ¹⁵⁰.

148Pojęcie „Eugenika”, gr. eugenḗs „dobrze urodzony”, „zespół poglądów i metod mających na celu poprawienie kondycji gatunku ludzkiego zarówno w sferze biologii, cech psychicznych (np. zdolności), jak i moralności”, Słownik Języka Polskiego, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/eugenika;3899033.html, [odczyt: 1 czerwca 2018 r.].

53 6) Godność człowieka jest chroniona.

Na podstawie powyższych założeń, uznano, że macierzyństwo zastępcze jest zabronione. Stanowisko komitetu zostało wydane w oparciu o założenie, iż surogacja wykorzystuje ciało osoby trzeciej – matki zastępczej jako „środek reprodukcji”. Bycie matką zastępczą może nieść za sobą niebezpieczeństwa zagrażające życiu kobiety będącej w ciąży, co godzi w zasadę, iż bezpieczeństwo życia kobiety musi być brane pod uwagę. Z uwagi na tak przedstawiony punkt widzenia uznano, iż macierzyństwo zastępcze powinno zostać zakazane. Jednocześnie umowa o macierzyństwo zastępcze niesie za sobą ryzyko przyszłych sporów pomiędzy rodzicami społecznymi a matką zastępczą, z uwagi na urodzenie przez matkę zastępczą chorego dziecka. Stoi to w sprzeczności z zasadą, iż dobro dziecka stanowi najwyższy priorytet.

Projekt sprawozdania w sprawie „ulepszeń systemu wspomaganej reprodukcyjnej pigułki z wykorzystaniem plemników, jaj i zarodków" z dnia 10 kwietnia 2003 r.

Sekcja Rady Nauk o Zdrowiu poświęcona technologii wspomaganego rozrodu, została utworzona w dniu 11 czerwca 2001 r., podczas 27 spotkań przygotowała raport w zakresie badania konkretnych ulepszeń systemu. Podczas posiedzeń, Rada w dniu 10 kwietnia 2003 r opracowała ostateczny projekt sprawozdania w sprawie „ulepszeń systemu wspomaganej reprodukcyjnej pigułki z wykorzystaniem plemników, jaj i zarodków"151.

Punkty widzenia innych organizacji na macierzyństwo zastępcze

Zagadnienie macierzyństwa zastępczego zostało również rozważone przez inne organizacje zawodowe. Większość tych organizacji zgadza się, że macierzyństwo zastępcze nie może zostać zaakceptowane z powodu licznych istniejących problemów.

Stanowisko Japońskiego Towarzystwa Płodności i Sterylności, (Japanese Society of

Fertility and Sterility Ethics Committee: The Board of Directors’Views on the Issue of Surrogate Mothers)

149 Pojęcie „Komercjalizm”, komercyjne podejście do wszelkiej działalności, Słownik Języka Polskiego, https://encyklopedia.pwn.pl/szukaj/komercjalizm.html, [odczyt: 1 czerwca 2018 r.].

150 Pojęcie „Komercja”, „Działalność nastawiona jedynie na osiągnięcie zysku; też: produkty takiej działalności”, Słownik Języka Polskiego, https://sjp.pwn.pl/sjp/;2564011, [odczyt: 1 czerwca 2018 r.].

151 S. Nozawa, J. Banno, Surrogacy, Japan Medical Association Journal 2004, Nr 4, s. 194- 195, http://www.med.or.jp/english/pdf/2004_04/192_203.pdf, [odczyt: 28 maja 2018 r.].

54

Japońskie Towarzystwo Płodności i Sterylizacji pochyliło się nad omawianą kwestią w 1992 r. Przeprowadzono wówczas ankietę społeczną dotyczącą niepłodnych par. Zgodnie z wynikami badań, 70 % respondentów sprzeciwiło się wprowadzeniu legalizacji zawierania umów o macierzyństwo zastępcze, natomiast około 45 % wsparło matki socjologiczne. W 1994 r. Członkowie rady ogłosili swoje poglądy na temat matek zastępczych i poinformowali, że ze względu na złożoność społeczną, etyczną i prawną związaną z macierzyństwem zastępczym, społeczeństwo nie jest w stanie dojść do zajęcia jednoznacznego stanowiska w zakresie macierzyństwa zastępczego. W konkluzji podano cztery powody argumentujące swą decyzję:

1) Istnieje rozbieżność między wskazaniami społecznymi i etycznymi a wskazaniami medycznymi.

2) Przeprowadzone dyskusje były niewystarczające w odniesieniu do potencjalnych zagrożeń medycznych w stosunku do matki zastępczej, które towarzyszą inseminacji, ciąży i porodowi, a także nieodłącznych problemów społecznych i psychologicznych, które istnieją od momentu, gdy macierzyństwo zastępcze koncentruje się na procesach otaczających dziecko urodzone poza związkiem małżeńskim.

3) Rozwiązania prawne są trudne do osiągnięcia.

4) Pozostają nierozwiązane problemy dotyczące odpłatności umowy o macierzyństwo zastępcze lub pośredniczenia stron trzecich w umowie o macierzyństwo zastępcze.

Ponadto zauważono, że istnieje potrzeba osiągnięcia konsensusu społecznego w tych kwestiach¹⁵².

Stanowisko Japońskiej Federacji Stowarzyszenia Adwokatów (Japan Federation of Bar

Associations, JFBA) ¹⁵³

Japońska Federacja Stowarzyszenia Adwokatów wielokrotnie omawiała prawne konflikty dotyczące technologii wspomaganego rozrodu. Przedmiotowe kwestie obejmują różnorodne negatywne skutki, które wynikają z nie wprowadzenia ustawowych regulacji dotyczących technologii wspomaganego rozrodu (ART). W celu zapobiegnięcia nadużyciom

152 Ibidem, s. 195.

153 Japan Federation of Bar Associations, Recommendations on Legal Regulations on the Use of Assisted Reproductive Technology (excerpt), 2000 Japan.

55

i ochronie praw człowieka, w marcu 2003 r. JFBA ogłosiła swój wniosek w sprawie przepisów prawnych dotyczących stosowania technologii wspomaganego rozrodu. W przedstawionym wniosku JFBA opowiedziała się za zakazem wprowadzenia surogacji.

Przedmiotowy wniosek opierał się na obawach, że matka zastępcza będąca matką biologiczną będzie postrzegana jako osoba służąca do „wypożyczania macicy". W przypadku obu kobiet uczestniczących w tym procederze, występują długotrwałe efekty fizyczne i psychiczne. Ponadto obawiano się, że dojdzie do naruszenia praw kobiet, nie tylko poprzez ich komercjalizację154.

Stanowisko Narodowego Instytutu Badań (National Institute for Research Advancement, NIRA)

Narodowy Instytut Wspierania Badań Naukowych został założony przez 145 najbardziej wpływowych osób z sektora przemysłowego, akademickiego i pracy, w oparciu o ustawę National Institute for Research Advancement Act. Instytut jest niezależny. Został zatwierdzony przez rządowy instytut badań politycznych. Jego celem jest prowadzenie niezależnych badań o najwyższej jakości, które przyczynią się do rozwiązania różnych złożonych problemów, przed którymi stoi współczesne społeczeństwo. W swoim wniosku dotyczącym bioetyki, zatytułowanym „Rozwój w dziedzinie nauk o życiu i ustawy", klauzula 14 zawarła stanowiska NIRA, w którym optowała za wprowadzeniem zakazu umów o macierzyństwo zastępcze155.

Konsensus publiczny w sprawie macierzyństwa zastępczego

Poczynając od 1990 roku przeprowadzono szereg badań ankietowych dotyczących różnych grup społecznych.

154 S. Nozawa, J. Banno, Surrogacy, Japan Medical Association Journal 2004, Nr 4, s. 195- 196, http://www.med.or.jp/english/pdf/2004_04/192_203.pdf, [odczyt: 28 maja 2018 r.].

56

Ankieta przeprowadzona przez Yasuko Shirai (1990)¹⁵⁶.

Wyniki badań Yasuko Shirai 157przeprowadzonych w 1990 r. Badanie to wykazało, że

jedynie 4,4% zarówno mężczyzn, jak i kobiet popiera matki zastępcze, a jedynie 4,7% popiera matki społeczne.

Badanie ankietowe przeprowadzone przez Japońskie Towarzystwo Płodności i Sterylności (1992), (Japanese Society of Fertility and Sterility) 158

Badanie przeprowadzone przez Japońskie Towarzystwo Płodności i Bezpłodności wykazało wskaźnik akceptacji 11,6 % dla matek zastępczych i 40,4 % dla matek przyjmujących. Co więcej, stopa akceptacji dla matek zastępczych przez pary przechodzące leczenie niepłodności wynosiła około 16%, podczas gdy wskaźnik akceptacji dla

matek-społecznych wynosił 43,3% wśród mężów i 49% wśród żon niepłodnych par159.