IV.7
Òbrzãdë ë swiãta
1. Słowò apart ny òznôczô w pòlaszëznie: oso bli wy, od ręb ny, ory gi -nal ny, in ny, róż ny, dzi wacz ny.
Ùłożë z nym znankòwnikã trzë zda nia.
2. Kaszëbskô apart nosc zasôdzô sã midzë jinyma na tim, że je to re gión bòkad ny w òbrzãdë.
Wëpiszë z wiérztë òmó wioné w ni zwëczi. Wpiszë je do zestôwkù we dług mùstru jak ni żi:
wëszëkac kwia tuszk par pacë cëchò, bez ha ła su.
Pò so bót ce przëszłë żni wa, czas wiôldżi robòtë.
Gbùrzë z kòsą wëszlë w pòle w czas lat ny spiekòtë.
Latnô mòrdãga wnet prze szła, gbùrzë kùńczą żni wa,
ce szą sã na òżni winë, bãdzë fót ka pi wa.
A na Zélną nio są kwiatë do swòjégò ksãdza.
Ksądz je w kòscółkù pòswiãcy, zdżi nie lëdzkô nãdza.
Obëczôj ë swiãta star ków mło di przejmòwalë.
Tak trwałë przez pòkòle nia ë do dzys prze trwałë.
B. Bork, Kaszëbsczé òbrzãdë ë swiãta, [w:] Lesôcczé pòwiôstczi ë jiné dokazë, We je rowò 2002, s. 159 starkòwie – dziad ko wie
zwëk/òbrządk òpisënk czas, w ja czim sã òdbiwô
chòdze nié z szop ką chòdze nié pò chëczach ad wen to wi czas i spiéwa nié kòlãdów
gwiż dże
106
3. Prze łożë zda nia na pòlsczi jãzëk:
To je apart ny czło wiek.
Terô panëje jakôs apartnô mó da.
Òni ma ją apartné zwëczi.
To je cos apartnégò.
To je apartné i to téż.
To są dwie, czësto apartné rzeczë.
Kò wa je sta czësto apart ny.
4. Kaszëbskô apart nosc je téż wi dzec w òsoblëwëch szesc samò -zwã kach (ã, é, ë, ò, ô, ù). Pier szim, ò chtërnym bãdze gôdka, je
„ë” (szwa).
Przeczëtôj ùwôżno za pi só ną ni żi rozmòwã.
Wëcygniesz z ni wiadã ò apart nym kaszëbsczim zwãkù „ë”.
NAZÔD DO SPISËNKÙ ZAMKŁOSCË
A. „Kaszëbsczim je sma lëdã nim wied no chcemë bëc Niech ten sã pôli wstëdã, co ò tim nie chce czëc.”
B. Witôjże!
A. Wej le, jak do brze, że wa przëszła. Pra wie ùczã sã wiérztë na wi tro na lekcjã kaszëbsczégò jãzëka.
C. A cëż to je za dokôz?
A. Alek san dra Labùdë Kaszëbsczi zéw.
B. Tej mòże nie mdzemë cë przszkôdzelë?
A. Ale nié, jô gò ju wnet ka roz miejã. Ale, mòże mie pòmòże ta w jin szi spra wie. Mia ła jem do ma wëpi sac pôrã słów, w chtërnëch pi sze sã „e” z krop ka ma. Móm z tim wied no tôczel.
C. W kaszëbi znie mómë jaż trzë lëtrë „e” – òbaczë tuwò „e”, „é”, „ë”.
B. Nôle pi bãdze, jak pòdóm cë przëkładë, bò to sã w mòwie da je wëczëc. Mómë sło wa rek (pò pòlskù rak) i rëk (gło sny płacz). Czëjesz tuwò róż nicã?
A. Mëszlã, że jo.
C. Ba ro do brze, a terô mòże sa ma pòdôsz ja czis przëkłôd dwùch słów, chtërne pòdo bno sã wëmôwiô, a co jinégò zna czą.
A. Në wezmë: wa prze szła kòl mo ji chëczë, a wa przëszła do chëczë. Wëra zno je czëc róż nicã, nié.
C. Ba ro do brze, rów nak wie le ra zy cãżkò je ro ze znac, dze nôle żi pòsta wic krop czi nad e, a dze nié. Tej do brze je przëpòmóc so po laszëzną. W tëch môlach, dze w pol sczim są zwa czi „i”, „y”, „u”, a w kaszëbi znie czëjemë „e”, tej to je to „e” z krop ka ma.
B. Stój le! Zarô më tã twòjã teoriã wëpróbùjemë. Jak w pòlaszëznie mdze lis, dzik, mysz, ry ba, suk nia, tu li pan, tej w kaszëbi znie:
A. ... lës, dzëk, mësz, rëba, sëkniô, tëlpa.
C. To je do bri i prak ticz ny spo sób, le że dëcht wszëtczégò tim szëkã sã téż òbja snic nie dô.
B. Kò tã resztã trze ba sã wëùczëc, tak jak we wszëtczich mòwach. Zresz tą, z czasã kòżdi na bie rze taczégò wëczëcô, że bez błãdu bãdze czuł, co jak sã pi sze.
włôsny tekst au tor czi – D. Pioch
– Za piszë, czegò të sã do wiedzôł ò zwãkù „ë”, co je zwó ny szwa.
– Òbaczë, czë twòje swiądë są zgódné z wia dą z ram czi.
5. Żlë ni mòżesz òbja snic pisënkù „ë” przez wëmianã ani w żó den ji ny spòsób, starôj sã ùwôżno słëchac wëmòwë, jak we wspòmi -nó ny pôrze słów rek i rëk.
– Ùsta limë, że słowò „rek” mô nu mer 1, a rëk – 2.
Szkól ny mdze gôdôł te sło wa w roz ma ji tim pòrządkù, a të za pi -suj numrë, np.:
rek – rëk – rëk – rek – rëk 1 2 2 1 2
– Tak samò mòżesz cwiczëc na pôrach słów:
re na – rëna, reczk – rëczk, prze szła – przëszła.
– Prze cwiczë wëmòwã zwãkù „ë” w sło wach: bëc, cëchò, lëpa, łë -kac, mëc, pëtac, sëna, wëpic, żëc.
6. Do na pi sónégò tek stu wkradłë sã błãdë. Kòmpùter zgùbił punk-të nad lëtrą „ë”. Ùpra wi tã felã i do piszë pùnkpunk-të tam, gdze òne są pòtrzébné:
7. Pòdzel ta sã na dwa kar na. Je sta roz bit ka ma, co pi szą do fa mi -liów, żebë jim przësłałë roz ma jité rzeczë na bez lud ny òstrów.
W lëstach mòże ta prosëc blós ò taczé rzeczë, co w swòji pòzwie ma ją „ë”. Wëgra je to kar no, co w 4 mi nutë wëmësli wi cy słów.
8. Na spòdlim tekstu bëła gôdka ò zwëkach – wôżnym dzélu apart -noscë. Ale na juwernotã skłôdô sã jesz wiele jinszich spraw. Je nót tu wëmienic:
* apartné zrzeszenié z regionã, môlową spòlëzną i kùlturą (psy -chòlogòwi dzél);
Kaszëbsczi samòzwãk
„ë” (szwa) pòwstôł z dôwnégò krótczégò
„i”, „y”, „u” – i pra wie przez wëmianã na te zwãczi w pòlaszëznie mo że nôchùtczi òbja snic je go pisënk.
Czë chto wié, co je dzą re be? Re bie nie są potrzébné grze be. Chto chce chòwac taczé stwòre, ni mùszi miec fùl kòmòre, bò rib ce sy gnie jestkù perzinkã – mòże to bec chle ba kre szin ka. Nôle pi rów -nak bãdze drechù, czej wpùscysz re be do stôwkù pò cechù, tam òne ba ro do brze sã cze ją i na swój – nié twój kòszt że ją.
włôsny tekst au tor czi – D. Pioch
NAZÔD DO SPISËNKÙ ZAMKŁOSCË
* trwanié w zbiérny swiądze ò pòdzélu na: më i òni, czemù towarzi pòczëcé apartnotë (socjologòwi dzél);
* przërzeszenié do rëmii i môlów (geògrafny dzél);
* swiąda kùlturowi spôdkòwiznë, rozmienié i òdczuwanié zna -czeniów, symbòlów (etnografny dzél);
* sparłãczenié tak jindiwidualné, jak i rzeszné z dzejama òbeń -dë, bòhaterama, dzejowima jinstitucjama (historiczny dzél);
* gòspòdarzkô wespòlëzna, wëcmanizna i midzëregionalnô mión czëzna (ekònomiczny dzél);
* jistnienié gwësnëch, apartnëch dlô òbeńdë spòsobów bùdo -wiznë, rëmnégò ùstôwù (ùrbanisticzno-architektoniczny dzél).
– Przëszëkùj spisënk argùmeńtów, co przëswiôdczą, że Kaszëbë spełniwają wszëtczé z wëliczonëch wëżi kriteriów juwernotë.
9. W Pòlsce żëją rozmajité nôrodné i etniczné miészëznë. Wë -jasnijta znaczenia hasłów: nôrodnô miészosc, etnicznô mié szosc, regionalné karno (nôlepi na spòdlim Ùstawë o nôrodnëch mié szëznach z 2005 rokù). Zapiszta kòżdé hasło w ka szëbsczi wer sji na kartach szarégò papióra (dzejanié w karnach, wëz wëski -wanié do przekłôdaniô słowarzów).
10. Spòrządzta zestôwk, co pòkaże, jaczé miészoscë – nôrodné (biô łoruskô, czeskô, lëtewskô, miemieckô, òrmiańskô, ruskô, sło wac kô, ùkrajińskô, żëdowskô) i etniczné (karaimskô, łem kòw -skô, rom-skô, tatarskô), a téż regionalné karna z uznónym przez ùstawã regionalnym jãzëkã (Kaszëbi), żëją w Pòlsce. Wińdzënë robòtë zaznôczta farwnyma pisôkama na kònturowi karce Pòl sczi (pòkazëjemë, jaczé môle we wikszoscë zajimô kòżdô miés -zëz na, karno).
apartny – osobliwy, inny, różniący się rëmiô – przestrzeń môlowi – lokalny spôdkòwizna – dziedzictwo spòlëzna – społeczność wespòlëzna – wspólnota zbiérny – zbiorowy wëcmanizna – kooperacja swiąda – świadomość miónczëzna – konkurencja przërzeszenié – przywiązanie rëmny ùstôw – układ przestrzenny
108